ნაკვეთი II
სასაუბრო მასალები, საუბრები და მათი თარგმანები
ბ გ ე რ ი თ ი შ ე დ გ ე ნ ი ლ ო ბ ა12 ხ მ ო ვ ნ ე ბ ი
ჩვეულებრივი: ა ე ი ო უ ჷ
გრძელი: ა̄ ე̄ ი̄ ო̄ უ̄ ჷ̄
უმლაუტიანი ჩვეულებრივი:
უმლაუტიანი გრძელი:
მაგალითები:
ა̄: მა̄რე კაცი, ზურა̄ლ ქალი...
ე̄: მე̄რმე მეორე, მე̄რე ღრუბელი...
ო̄: ყო̄რ კარი, ყო̄შ კოვზი...
ი̄: დი̄ნა გოგონა, ჩი̄ჟე სიძე...
უ̄: ტუ̄ნუ ქოთანი, ქუთუ̄ლ მუხლი...
ჷ: ბჷგი მაგარი, ძღჷდ დიდი, ძალიან...
ჷ̄: ლეჭშჷ̄რი საქმრო...
ა̈: ა̈რი არის, და̈უ̂ით დავითი, შუ̂ა̈ნ სვანეთი...
ო̈: ლო̈მ ლომი, მინდო̈რ მინდორი, ჰო̈დი ყიდის...
- т: ფუ̈რ ფური, მუ̈წუ̂ რქა, მუბუ̈რ ბნელი... სუ̈ბდ ცეკვავდა...
ა̄̈: ჩა̄̈ჟ ცხენი, კუ̂ა̄̈ში მჭადი, იმა̄̈რი მზადდება...
ო̄̈: სო̄̈ღ გიჟდება, ო̄̈დ იწევა...
უ̄̈: ტუ̄̈ლდ იძახდა, ხ ღლუ̄̈ნდ ეშინოდა...
ო̈ და ო̄̈ უპირატესად ისმის უ̂ე და უ̂ე̄-ს სახით: გო̈ჭ >გუ̂ეჭ, თო̈ფ>/თუ̂ეფ... წო̄̈რ > ჭუ̂ე̄რ ყვავი...
ასევე უ̈ და უ̄̈ ხშირად ისმის და იწერება კიდეც უ̂ი და უ̂ი̄-ს სახით: თხუ̈მ>თხუ̂იმ თავი, უ̈სგუ̂>უ̂ისგუ̂ ვაშლი /შდრ. ზანური უშქური/... ტუ̄̈ლდ >ტუ̂ი̄ლდა იძახდა...
წყვილბაგისმიერ თანხმოვანთა მეზობლად უ̂ სუსტად ისმის ან სულ არ ისმის: მუ̈წუ̂>მიჭუ̂ რქა...
თ ა ნ ხ მ ო ვ ნ ე ბ ი
ბ გ დ უ̂ შ თ ლ მ ნ О Р С რ ს ტ უ Ч ქ ღ ყ შ ჩ
ც Ю ჭ ხ ჴ ჯ ჰ
О უმარცვლო ი არის: Оეყდ ათი... მა̈ჲ რა...
ჴ იხმარება ქართულთან საერთო ძირებში: ჴა̈ნ – ჴარი,
იჴმა̈რი – იჴმარება...
¡
მი მე
სი შენ
ალა ეს
ეჯა ის
ჲა̈რ ვინ
მა̈ჲ რა
მიშგუ, მიშგუ̂ი ჩემი
ისგუ, ისგუ̂ი შენი
ეჩი̄შ, საზღვრულის წინ ეჩი̄ იმის
ხედა რომელი
იმე სად
ამეჩუ, ამჩუ, ამეჩუ̄ნ აქ
ეჩეჩუ /ეშჩუ / ეჩეჩუ̄ნ, ეჩჩუ̄ნ იქ
ა, მა̄, მო̄ კითხვითი ნაწილაკები
ა, ჰა კითხვითი ნაწილაკი "თუ"
{ჰ}ესა̄ კითხვითი ნაწილაკი "თუ", "თუკი
დეიქტური ნაწილაკი "აი", ე დეიქტური ნაწილაკი "ე"
, ე̄ წინა ხმოანთან შერწყმით (ელიიით) მიღებული დეიქტური ნაწილაკები
მ ე შ ვ ე ლ ი ზ მ ნ ა "არსებობს, იმყოფება"
მხოლოობითი რიცხვი
I პ. მი ხუ̂-ი მე ვარ ხუ̂-ა̈რი ვარ, ვიმყოფები
II პ. სი ხ-ი შენ ხარ ხ-ა̈რი ხარ, იმყოფები
III პ. ეჯა ლ-ი, ლ-ი-ზ ის არის ა̈რი არის, იმყოფება
ს ა უ ბ ა რ ი I
მი ჭყინტ ხუ̂ი. ეჯა დი̄ნა ლი. ალა დი̄ნა ლი მო̄? ალა დე̄სა ლი დი̄ნა, ალა ლი ჭყინტ.
მი ამეჩუ (‖მ'ამეჩუ)ხუ̂ა̈რი. სი ეჩეჩუ (‖ს'ეჩეჩუ) ხა̈რი. ეჯაი̄ ეჩეჩუ ა̈რი.
სი ჭყინტ ხი ჰა დი̄ნა? მი ჭყინტ ხუ̂ი. ჲა̈რ ლი ალა (‖ლ'ალა)? ალა ლი დი̄ნა. ჲა̈რ ლი ეჯა (‖ლ'ეჯა)? ეჯა დი̄ნა ლი. ალა დი̄ნა ლია? დე̄სა, ალა ჭყინტ ლი.
იმე ხა̈რი სი? მი ხუ̂ა̈რი ამეჩუ. იმ'ა̄̈რი ეჯა? ეჯა ა̈რი ეჩეჩუ. ა̈რი ესა̄ ეჯ ზურა̄ლ ამეჩუ? დე̄სა, ეჯ ზურა̄ლ დე̄ს' ა̄̈რი ამჩუ (‖ამეჩუ). ეჩეჩუ̄ნ ა̈რ'ესა̄ ღუ̂ა̈
ჟმა̄რე? ა̄დუ̂, ეჩეჩუ̄ნ ა̈რი ღუ̂ა̈ჟმა̄რე.
მა̈ჲ
ლი ისგუ ჟახე? მიშგუ ჟახე ლი და̈უ̂ით. მა̈ჲ გუ̂ა̈რიშ ხი? მი ხუ̂ი მუშკუდია̄ნ. ეჯა მა̈ჲ გუ̂ა̈რიშ ლი? ეჯა ლი რა̄̈ტია̄ნ (ჲედ: ეჩი̄ გუ̂ა̈რ ლი რა̄̈ტია̄ნ).
ეჯა დი̄ნა ლი ჰა̄ ზურა̄ლ? ეჯა დე დი̄ნა ლი-ჲ დე ზურა̄ლ, ეჯა მა̄რე ლი.
მი ჭყინტ ხუ̂ი. მიშგუ ჟახე ლი ბა̈სლი, გუ̂ა̈რ ლი მა̈რგია̄ნ. მი ხუ̂ა̈რი ამეჩუ. ალა ლი მიშგუ აფხნეგ. ეჩი̄ გუ̂ა̈რ ი ჟახე ლი გუ̂იდა̄ნ დადა̈უ̂. ალაი̄ ამეჩუ̄ნ ა̈რი. ისგუ აფხნეგ მიშგუ აფხნეგი̄ ლი.
,,,
მე ბიჭი ვარ. ის გოგოა ("გოგო არის"). ეს გოგოა ("გოგო არის")? ეს არ არის გოგო. ეს არის ბიჭი.
მე აქ ვარ. შენ იქ ხარ. ისიც იქ არის.
შენ ბიჭი ხარ, თუ გოგო? მე ბიჭი ვარ. ვინ არის ეს? ეს არის გოგო. ვინ არის ის? ის გოგოა ("გოგო არის"). ეს გოგო არის? არა, ეს ბიჭია.
სად ხარ შენ? მე ვარ აქ. სად არის ის? ის არის აქ. თუ არის ის ქალი აქ? არა, ის ქალი არ არის აქ. იქ არის თუ არა მამაკაცი? კი, იქ არის მამაკაცი.
რა გქვია შენ ("რა არის შენი სახელი")? ჩემი სახელია დავითი. რა გვარის(ა) ხარ? მე ვარ მუშკუდიანი. ის რა გვარია ("გვარის არის")? ის არის რატიანი ("იმისი გვარი არის რატიანი").
ის გოგოა თუ ქალი? ის არც გოგოა და არც ქალი, ის კაცია ("კაცი არის").
მე ბიჭი ვარ. ჩემი სახელი არის ბასლი, გვარი არის მარგიანი. მე ვარ აქ. ეს არის ჩემი ამხანაგი. ის დადავ გვიდანია ("იმისი გვარი და სახელი არის გვიდანი დადავი"). ესეც აქ არის. შენი ამხანაგი ჩემი ამხანაგიც არის.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა. ზეპირად და წერილობით შეადგინეთ მსგავსი წინადადებები.
-ა̈რ, დისიმილაციით -ა̈ლ; -ალ, -ელ, ბოლო-ხმოვნიანებთან -ა̄̈ლ მრ. რიცხვის ნიშანი სტუდენტ სტუდენტი, მრ. სტუდენტა̈რ აფხნეგა̈რ ამხანაგები
ზურა̄ლა̈რ, ზურლა̄̈რ ქალები
ჭყჷნტა̈რ ბიჭები, ვაჟები დი̄ნა̄̈ლ გოგონები
(ღუ̂ა̈ჟ), მრ. ღუ̂აჟა̈რ ვაჟები, შდრ. მრ. მა̄რა̄̈ლ კაცები, ადამიანები მუთუ̂რი მასწავლებელი, მრ. მუთუ̂რია̈ლ მასწავლებლები ლეთუ̂რი მოსწავლე, მრ. ლეთუ̂რია̈ლ მოსწავლეები მეზუ̂ბელ მეზობელი
ხუ̂ა̈ჲ ბევრი, მრავალი
მ ე შ ვ ე ლ ი ზ მ ნ ა "არსებობს, იმყოფება"
მრავლობითი რიცხვი
I – II პ. ნა̈ჲ ლ-ი-შდ ჩვენ ვართ (მე და შენ, თქვენ) ლ-ა̈რი-დ ვართ, ვიმყოფებით
I – III პ. ნა̈ჲ ხუ̂-ი-შდ ჩვენ ვართ (მე და ის, ისინი) ხუ̂-ა̈რი-დ ვართ, ვიმყოფებით
II პ. სგა̈ჲ ხ-ი-შდ თქვენ ხართ ხ-ა̈რი-დ ხართ,
იმყოფებით
III პ. ეჯჲა̈რ ლ-ი-ხ ისინი არიან ა̈რი-ხ არიან,
იმყოფებიან
ს ა უ ბ ა რ ი II
ჲა̈რ ხიშდ სგა̈ჲ? ნა̈ჲ ხუ̂იშდ სტუდენტა̈რ. ჲერხი ხუ̂იშდ ჭყჷნტა̈რ ი ჲერხი ლიხ დი̄ნა̄̈ლ. მი ი მიშგუ აფხნეგ ხუ̂იშდ ჭყჷნტა̈რ, ეჯა ი მიჩა აფხნეგ ლიხ დი̄ნა̄̈ლ. სგა̈ჲ ხიშდ მუთუ̂რი (უფრო ბუნებრივია: სი ხი მუთუ̂რი). ნა̈ჲ ლიშდ აფხნეგა̈რ.
ნა̈ჲ ამჩუ (‖ამეჩუ) ლა̈რიდ, ა, უნიუ̂ერსტეტისგა. გუშგუ̂ეჲ აფხნეგა̈რ ა̈რიხ ეჩ'ე̄ , ინსტიტუტისგა.
ეჯჲა̈რ იმ'ა̄̈რიხ? ეгОა̈რ ა̈რიხ ეჩჩუ̄ნ, ე. ამჩუ (‖ამეჩუ) ჲა̈რ ა̈რიხა? ამჩუ ა̈რიხ ზურალა̄̈რ ი ღუ̂აჟა̈რ ი ეჩეჩუ̄ნ ა̈რიხ დი̄ნა̄̈ლ ი ჭყჷნტა̈რ. სგა̈ჲ იმე ხა̈რიდ? ნა̈ჲ ამჩუ (‖ამეჩუ) ხუ̂ა̈რიდ, ა.
უ̂ოშა ხიშდ სგა̈ჲ? ნა̈ჲ ხუ̂ა̈ჲ ხუ̂იშდ. უ̂ოშა ლიხ ეჯჲა̈რ? ეჯჲა̈რი ფიშირ ლიხ.
ისგუ ი მიშგუ აფხნეგ გუშგუ̂ეჲ აფხნეგ ლი. ეჩი̄შ ი მიშგუ მეზუ̂ბელ ნიშგუ̂ეჲ მეზუ̂ბელ ლი. ჲა̈რ ა̈რი სერ ამჩუ̄ნ? ამჩუ̄ნ და̄̈რ ესა ა̈რი სერ.
უნიუ̂ერსტეტისგა ა̈რიხ სტუდენტა̈რ. ალჲა̈რ ლიხ ლეთუ̂რია̈ლ. ალიარე მუთუ̂რი ლიხ დოცენტა̈რ ი პროფესორა̈ლ. ნა̈ჲ ი ნიშგუ̂ეჲ აფხნეგა̈რ სტუდენტა̈რ ხუ̂იშდ. ნა̈ჲი უნიუ̂ერსტეტისგა ხუ̂ა̈რიდ.
ვინ ხართ თქვენ? ჩვენ ვართ სტუდენტები. ზოგი ვართ ბიჭები და ზოგი არიან გოგოები. მე და ჩემი ამხანაგი ვართ ბიჭები, ის და მისი ამხანაგი არი-ან გოგოები. თქვენ ხართ მასწავლებელი (უფრო ბუნებრივია: შენ ხარ მას-წავლებელი). ჩვენ ვართ ამხანაგები.
ჩვენ აქ ვართ, აი, უნივერსიტეტში. ჩვენი ამხანაგები არიან იქ, ე, ინსტი-ტუტში.
ისინი სად არიან? ისინი არიან იქ. აქ ვინ არიან? აქ არიან ქალები და კა-ცები. იქ არიან გოგოები და ბიჭები. თქვენ სად ხართ? ჩვენ აქ ვართ, აი!
რამდენი ხართ თქვენ? ჩვენ ბევრი ვართ. რამდენი არიან ისინი? ისინიც ბევრი არიან.
შენი და ჩემი ამხანაგი ჩვენი (ჩემი და შენი) ამხანაგია. იმისი და ჩემი მე-ზობელი ჩვენი (ჩემი და მისი) მეზობელია. ვინ არის კიდევ აქ? აქ მეტი არა-ვინ არის.
უნივერსიტეტში არიან სტუდენტები. ესენი არიან მოსწავლეები ("სას-წავლები"). ამათი მასწავლებლები არიან დოცენტები და პროფესორები. ჩვენ და ჩვენი ამხანაგები სტუდენტები ვართ. ჩვენც უნივერსიტეტში ვართ.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა. მრავლობითი რიცხვის ფორმები გადაიყვანეთ მხო-ლობითში.
ხუ̂-ითუ̂რი ვსწავლობ მ-იხალ (‖მ-იხა) ვიცი
ხ-ითუ̂რი ჯ-იხალ (‖ჯ-იხა)
ითუ̂რი ეჯას ხ-ოხალ (‖ხ-ოხა)
ლ-ითუ̂რი-დ გუ̂-იხალ (‖გუ̂-იხა)
ხუ̂-ითუ̂რი-დ ნ-იხალ (‖ნ-იხა)
ხ-ითუ̂რი-დ ჯ-იხალ-ხ
ითუ̂რი-ხ ეჯჲა̈რს ხ-ოხალ-ხ (‖ხ-ოხა-ხ)
ს ა უ ბ ა რ ი III
ჲა̈რ ხი სი? მი ხუ̂ი სტუდენტ. იმე ხა̈რი სი? მი ხუ̂ა̈რი უნიუ̂ერსტეტისგა. იმ ხაშდბა უნიუ̂ერსტეტისგა? – ხუ̂ითუ̂რი. ჲა̈რ ლიხ ალჲა̈რა? ალჲა̈რ მიშგუ აფხნეგა̈რ ლიხ. იმ ხაშდბახ (‖იჩოხ) ალჲა̈რ? ალჲა̈რი̄ ითუ̂რიხ. სგა̈ჲ იმ ხაშდბად უნიუ̂ერსტეტისგა? ნა̈ჲი̄ ხუ̂ითუ̂რიდ. მა̈ჲ ნჷნა̈რ ჯიხალხ? ნა̈ჲ ნიხალ ქართუ̂ილ ი ლურსუ. ათხე ხედ ნინს ხითუ̂რიდ? ათხე ხუ̂ითუ̂რიდ ლჷზნუს (‖ლუზნუს) ი ლუშნუს. ლჷზნუ-ჲ ლუშნუი̄ ქართუ̂ელურ ნჷნა̈რ ლიხ.
მი ხუ̂ი მუშუ̂ა̈ნ. შუ̂ანა̈რს ნიხალ ლუშნუ. ეჯა ლი მჷზა̈ნ. ზანა̈რს ხოხალხ ლჷზნუ. ზანა̈რ ი შუ̂ანა̈რ ქართუ̂ელა̈რ ლიშდ.
ჯიხალხმა̄ ლუშნუ? დე̄სა, ნა̈ჲ დე̄სა ნიხალ ლუშნუ, მარე ათხე ხუ̂ითუ̂რიდ. ხედ ნინს ხითუ̂რიდ აჯაღ? ჲერხი ხუ̂ითუ̂რიდ ფრანგულს, ჲერხი – გერმანულს, ჲერხი – ინგლისურს ი ჲერხი – ლჷჲფხაზუს.
ჲა̈ს ხოხალ ლუშნუ? ლუშნუ ხოხალხ შუ̂ანა̈რს. ქართუ̂ილ იშა ნინ ლი? ქართუ̂ილ ქართუ̂ელრე (შუ̂ანრე, ზანრე) ნინ ლი. ლურსუ იშა ნინ ლი? რუსლეშ (ჲედ: ლურსუ რუსლე ნინ ლი).
იშა ლა̈ირ ლი ალა (‖ლ'ალა̄)? ალა ლი მიშგუ, ეჯა ლი ეჩი̄შ (ჲედ: ალ ლა̈ირ ლი მიშგუ, ეჯ ლა̈ირ ლი ეჩი̄შ).
ნა̈ჲ ლიშდ ქართუ̂ელა̈რ. გუშგუ̂ეჲ ნინ ლი ქართუ̂ილ. ნა̈ჲ აჯაღ ნიხალ ლურსუ ი ხუ̂ითუ̂რიდ იშგან ნჷნა̈რსი.
ვინ ხარ შენ? მე ვარ სტუდენტი. სად ხარ შენ? მე ვარ უნივერსიტეტში. რას აკეთებ ("მუშაობ") უნივერსიტეტში? ვსწავლობ. ვინ არიან ესენი? ესენი ჩემი ამხანაგები არიან. რას აკეთებენ ("შვრებიან") ესენი? ესენიც სწავლო-ბენ. თქვენ რას აკეთებთ უნივერსიტეტში? ჩვენც ვსწავლობთ.
რა ენები იცით? ჩვენ ვიცით ქართული და რუსული. ახლა რომელ ენას სწავლობთ? ახლა ვსწავლობთ მეგრულს{ა} და სვანურს. მეგრულიც და სვა-ნურიც ქართველური ენებია.
მე ვარ სვანი. სვანებმა ვიცით სვანური. ის არის მეგრელი. მეგრელებმა იციან მეგრული. მეგრელები და სვანები ქართველები ვართ.
იცით სვანური? არა, ჩვენ არ ვიცით სვანური, მაგრამ ახლა ვსწავლობთ. რომელ ენას სწავლობთ კიდევ? ზოგი ვსწავლობთ ფრანგულს, ზოგი – გერმანულს, ზოგი – ინგლისურს და ზოგიც – აფხაზურს.
ვინ იცის სვანური? სვანური იციან სვანებმა. ქართული ვისი ენაა? ქარ-თული ქართველების (სვანების, მეგრელების) ენაა. რუსული ვისი ენაა? – რუსების (ან: რუსული რუსების ენაა).
ვისი წიგნია ეს? ეს არის ჩემი, ის არის მისი (ან: ეს წიგნი არის ჩემი, ის წიგნი არის მისი).
ჩვენ ვართ ქართველები. ჩვენი ენა არის ქართული. კიდევ ჩვენ ვიცით რუსული და ვსწავლობთ სხვა ენებსაც.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. მხოლოობითი რიცხვის ფორმები გადაიყვანეთ მრავ-ლობითში;
- შეადგინეთ მსგავსი წინადადებები.
¡
გეზალ შვილი, მრ. გეზლი̄რ დი̄ნაგეზალ ქალიშვილი ჭყინტგეზალ ვაჟიშვილი მახეღუ̂ა̈ჟ ჭაბუკი, ახალგაზრდა სი̄მაქ ქალიშვილი ა̈გის სახლში, შინ დი̄ჲმუ (< დი ი მუ) დედ-მამა ხეხუ̂ ცოლი, მრ. ლა̈ხხუ̂ა მა̄დ არ | დი დედა, მრ. დილა̄რუ მუ მამა, მრ. მულა̄რუ მუხუ̂ბე ძმა ძმისთვის, მრ. ლახუ̂ბა ჯჷმილ ძმა დისთვის, მრ. ლაჯმილა დაჩუ̂ირ და ძმისთვის, მრ. ლადჩურა უდილ და დისთვის, მრ. ლაუ̂დილა ჭა̈შ ქმარი, მრ. ლაჭშა ჩი̄ჟე სიძე, მრ. ლა̈ჩჟა თელღრა რძალი, მრ. ლა̄თლა̈ღრა |
ჲედ ან, ანუ ცა̈ლ ტოლი, Кბილა, ერთი ხნისა, მრ. ლაცლა
ჩუ ქვე, კი (იმერული "ქე")
ცა̈ლ ტოლი, კბილა, ერთი ხნისა
მიშგუ, ისგუ იხმარება საზღვრულთან სახ. ბრუნვაში, ხოლო სხვა ბრუნვებში მიშგვა, ისგუ̂ა მუხუ̂ბე̄მი{შ}, საღრულის წინ, Юმის{ა} დი̄ნა, მიმართვისას, გოგონა{ვ}!
I პ. | მი მ-ირი | მ-აჟხა (მ-აჲშხა13) მქვია | მ-ა̄რ |
ძვ. ქ. | მივის, მყავს | ზედ მაქვს, მომდის; მეგრ. "მაფუ" | |
II პ. | სი ჯ-ირი | ჯ-აჟხა (ჯ-აჲშხა) | ჯ-ა̄რ |
III პ. | ეჩას ხ-ორი | ხ-აჟხა (ხ-აჲშხა) | ხ-ა̄რ |
I-II პ. | ნა̈ჲ გუ̂-ირი | გუ̂-აჟხა (გუ̂-აჲშხა) | გუ̂-ა̄რ |
I-III პ. | ნა̈ჲ ნ-ირი | ნ-აჟხა (ნ-აჲშხა) | ნ-ა̄რ |
II პ. | სგა̈ჲ ჯ-ირი-ხ | ჯ-აჟხა-ხ (ჯ-აჲშხახ) | ჯ-ა̄რ-ხ |
III პ. | ეჯჲა̈რს ხ-ორი-ხ ხ-აჟხა-ხ (ხ-აჲშხახ) | ხ-ა̄რ-ხ |
ს ა უ ბ ა რ ი IV
იშა გეზალ ხი? მი ხუ̂ი გელახსანი გეზალ და̄̈დუ̂ა̄ნშა. ალა იშა გეზალ ლ'ა? ალა ლი ფა̈ლია̄ნშა ნა̈რსაუ̂ი გეზალ. პანტლჷდ უდესია̄ნა̈ ჭყინტგეზალ მახუნჯა̈კ მახეღუ̂ა̈ჟ ლი. ეჩი̄ ცა̈ლ ლი ხერგია̄ნშა ჭყინტჷლდა̈ დი̄ნაგეზალ თეთრუუ̂ა̈ჲ; ეჯაჲ სი̄მაქ ლი.
მა̈ჲ ჯაჲშხა (ჯაჟხა)? მი მაჲშხა (მაჟხა) გიორგი (დადაუ̂, ჲასონ, მათე...). მა̈ჲ გუ̂ა̈რიშ ხი? მი ხუ̂ი გულბა̄ნ (ნაკა̄ნ, ნიჟარაძე...). მა̈ჲ ხაჲშხა (ხაჟხა) ეჯ დი̄ნას? ეჩას ხაჲშხა უ̂ენერა (კესა, ქემეზ, ციცი...). მა̈ჲ გუ̂ა̈რიშ ლი? გუ̂ი̄და̄ნ.
მა̈ჲ ჯა̄რ სი ალ ჭყინტ? ალ ჭყინტ მუხუ̂ბე მა̄რ. ეჯ დი̄ნა მა̈ჲ ჯა̄რ? ეჯ დი̄ნა დაჩუ̂ირ მა̄რ. დი̄ნა, სი მა̈О гა̄რხ ალОა̈რ, ა,? ალ ჭყინტ ჯჷმილ მა̄რ ი ალ დი̄ნა – უდილ. ალა ლი მიშგუ მუხუ̂ბე, ეჯა ლი ეჩი̄ დაჩუ̂ირ. ალა ლი მიშგუ ჯჷმილ, ეჯა ლი ეჩი̄ უდილ.
იმ'ა̄̈რი ისგუ მუ? მიშგუ მუ ა̈გის ა̈რი.
ა̈გის ჲა̈რ ჯირიხ სი? მი ა̈გის მირიხ: დი̄ჲმუ, ლახუ̂ბა ი ლადჩურა. ჲა̈რ ხორი ეჯ დი̄ნას ა̈გის? ეჩას (ეჯას) ხორიხ: დი̄ჲმუ, ლაჯმილა ი ლაუ̂დილა.
ხორიმა̄ ჭა̈შ ისგუ̂ა დაჩუ̂ირს? დე̄სა, მიშგუ̂ა დაჩუ̂ირს ჭა̈შ დე̄სა ხორი. ეჩი̄ უდილს ჩუ ხორი ჭა̈შ. ხეხუ̂ ჯირი მა̄ სი? დე̄სა. ხორიმა̄ ეჩას ხეხუ̂? დე̄სა, ეჩას ხეხუ̂ მა̄დ ხორი, ჭა̈შ ხორი.
მიშგუ̂ა დაჩუ̂რა̈ ჭა̈შ მიშგუ ჩი̄ჟე ლი. მიშგუ̂ა დი̄ნაგეზლა̈ ჭა̈ში მიშგუ ჩი̄ჟე ლი. ისგუ̂ა უდლა̈ ჭა̈შ ისგუ ჩი̄ჟე ლი. ისგუ̂ა დი̄ნაგეზლა̈ ჭა̈ში ისგუ ჩი̄ჟე ლი.
მიშგუ̂ა ჭყინტგეზლა̈ ხეხუ̂ მიშგუ თელღრა (‖თელღჷრა) ლი. მიშგუ̂ა მუხუ̂ბე̄მი ხეხუ̂ი მიშგუ თელღრა ლი. ისგუ̂ა ჯჷმლა̈ ხეხუ̂ ისგუ თელღრა ლი.
მა̈ჲ ჯა̄რ სი ალ ზურა̄ლ? ალ ზურა̄ლ თელღრა მა̄რ. მა̈ჲ ჯა̄რ ალ მახეღუ̂ა̈ჟ? ჯჷმილ მა̄რ (ჲედ: ალ მახეღუ̂ა̈ჟ ჯჷმილ მა̄რ). მა̈ჲ ჯა̄რ უდლა̈ ჭა̈შ? ჩი̄ჟე (ჲედ: უდლა̈ ჭა̈შ ჩი̄ჟე მა̄რ). მა̈ჲ ჯა̄რ მუხუ̂ბე̄მი ხეხუ̂? თელღრა (ჲედ: მუხუ̂ბე̄მი ხეხუ̂ თელღრა მა̄რ, ჲედ: მიშგუ̂ა მუხუ̂ბე̄მი ხეხუ̂ მიშგუ თელღრა ლი).
ვისი შვილი ხარ? მე ვარ გელახსანის შვილი, დადვანანთი. ეს ვისი შვი-ლია? ეს არის ფალიანანთ ნარსავის შვილი. პანტლიდ უდესიანის ვაჟიშვილი – მახუნჯაკი ვაჟკაცია. იმისი ტოლი არის ხერგიანანთ ჭყინტულდის გოგო თეთრუა. ისიც ქალიშვილია.
რა გქვია? მე მქვია გიორგი (დადავი, იასონი, მათე...). რა გვარის{ა} ხარ? მე ვარ გულბანი (ნაკანი, ნიჟარაძე...). რა ჰქვია იმ გოგოს? იმას ჰქვია ვენერა (კესა, ქემეზი, ციცი...). რა გვარის{ა} არის? გვიდანი.
რა არის შენი ("გაქვს შენ") ეს ბიჭი? ეს ბიჭი ჩემი ძმაა. ის გოგო რა არის შენი? ის გოგო ჩემი დაა (ძმისთვის). გოგო, შენი რა არიან ესენი, აი? ეს ბიჭი ჩემი ძმაა ("ძმა მაქვს") და ეს გოგო – და (დისთვის). ეს არის ჩემი ძმა, ის არის იმისი და (ძმისთვის). ეს არის ჩემი ძმა, ის არის იმისი და (დის-თვის).
სად არის მამაშენი ("შენი მამა")? მამაჩემი ("ჩემი მამა") შინ არის.
შინ ვინ გყავს ("გყვანან") შენ? მე შინ მყავს ("მყვანან"): დედა და მამა, ძმები და დები. ვინ ჰყავს იმ გოგოს შინ? იმას ჰყავს: დედა და მამა, ძმები და დები.
ჰყავს ქმარი შენს დას? არა, ჩემს დას ქმარი არ ჰყავს. იმის დას ჰყავს ქმარი. ცოლი გყავს შენ? არა. ჰყავს იმას ცოლი? არა, იმას ცოლი არ ჰყავს, ქმარი ჰყავს.
ჩემი დის ქმარი ჩემი სიძეა. ჩემი ქალიშვილის ქმარიც ჩემი სიძე არის. შენი დის ქმარი შენი სიძეა. შენი ქალიშვილის ქმარიც შენი სიძეა.
ჩემი ვაჟიშვილის ცოლი ჩემი რძალია. ჩემი ძმის ცოლიც ჩემი რძალია. შენი ძმის ცოლი შენი რძალია.
რა არის შენი ("რა გაქვს შენ") ეს ქალი? ეს ქალი ჩემი რძალია ("რძალი მაქვს"). რა არის შენი ეს ვაჟკაცი? ძმა არის (ან: ეს ვაჟკაცი ჩემი ძმა არის). შენი რა არის დის ქმარი? სიძე (ან: დის ქმარი ჩემი სიძეა). შენი რა არის ძმის ცოლი? რძალი (ან: ძმის ცოლი ჩემი რძალია, ან: ჩემი ძმის ცოლი ჩემი რძლია).
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: წერილობით შეადგინეთ წინადადებები.
¡
გიგა მამიდა, დეიდა, ბიცოლა (тѐтя); მრ. გიგა̄ლა̈რ (‖ლა̈გგაჲა)
ბუბა ბიЮა, ბიЮია, Юია; მამიდის ქმარი, მრ. ბუბა̄ლა̈რ (‖ლაბბაუ̂ა)
ბიძა̈ჲ ბიძა; მრ. ლა̈ბძა̈ჲა
დიმთილ დედამთილი; სიდედრი
მიმთილ მამამთილი; სიმამრი
ხოშა დედე, დადა ბებია, დიდედა; მრ. ხოშა დედე̄ლა̈რ, დადა̄ლა̈რ
{ხოშა} ბაბა ბაბუა, მხცოვანი; მრ. {ხოშა} ბაბა̄ლა̈რ
სა̈მუნ ცოლისძმა მრ. ლა̈სმუნა
დაჲ მული; მრ. ლა̈და̈ჲა, და̈ჲა̄̈ლ
ძმა̈ჲ მაზლი; მრ. ლა̈ძმა̈ჲა, ძმა̈ჲა̄̈ლ
მეყე̄რუ̂ა რძალი რძლისთვის, მრ. ლა̈მყა̄̈რუ̂ /უ, ლა̈მყა̄̈რუ̂ა̈ლ
მექშუ̂ელ ქვისლი; მრ. ლა̈მქოშლა
ქორ სახლი, ქორს სახლში, შინ
г სუ̈ყ ასული (გათხოვილი ქალი ოჯახისათვის, გვარისათვის); მრ. ლა̈ჲსუშა
ნიბა̄̈შინ წული (ძმისწული, დისწული, საერთოდ წული
ოჯახისათვის, გვარისთვის); მრ. ლა̈ნბა̄̈შნა
დიე̄შ, მუუ̂ე̄შ, საზღვრულის წინ დიე̄, მუე̄ ნათ.
ბრუნვის ფორმებია: დედის, მამის
გიგა̄̈შ, ბუბა̄̈შ, საზღვრულის წინ გიგა̄̈, ბუბა̄̈ ნათ.
ბრუნვის ფორმებია: დეიდის (მამიდის, ბიცოლასი), ბიძის
მუხუ̂ბე̄მიშდ, ჩი̄ჟე̄მიშდ, თელღრა̄̈შდ ნანათესაობითარი
ვითარებითია: ძმისთვის, სიძისთვის, რძლისთვის... (<"ძმ-ის-{ა}-დ,
სი-ძ-ის-{ა}-დ, რძლ-ის-{ა}-დ"...)
უშხუ̂ა̄რ ერთმანეთს
უშხუ̂{ა}რე̄შდ ერთმანეთისთვის (<"ერთმანეთის{ა}დ")
მიშგუ̂ოუ̂ ჩემთვის
ისგუ̂ოუ̂ შენთვის
ლითუ̂რი სწავლა
ლუწუ̂ი̄ლე გათხოვილი
მო̄დეჲ ანდა
I პ. მი | მ-აყა მყავს | მ-უღუ̂ა/ე მაქვს | მ-აკუ მინდა ("მ-ე-ნუკვ-ი-ს") | მ-ალა̈ტ მიყვარს |
II პ. სი | ჯ-აყა | ჯ-უღუ̂ა/ე | ჯ-აკუ | ჯ-ალა̈ტ |
III პ. ეჩას | ხ-აყა | ხ-უღუ̂ა/ე | ხ-აკუ | ხ-ალა̈ტ |
I-II პ. ნა̈ჲ გუ̂-აყა | გ-უღუ̂ა/ე | გუ̂-აკუ | გუ̂-ალა̈ტ | |
I-III პ. ნა̈ჲ | ნ-აყა | ნ-უღუ̂ა/ე | ნ-აკუ | ნ-ალა̈ტ |
II პ. სგა̈ჲ ჯ-აყახ ჯ-უღუ̂ა/ეხ
III პ. ეჯჲა̈რს ხ-აყახ ხ-უღუ̂ა/ეხ
მა̈ჲ ჯა̄რ ალ ზურა̄ლ, ეჯ მა̄რე? ალ ზურა̄ლ გიგა მა̄რ, ეჯ მა̄რე – ბუბა. მიშგუ̂ა დიე̄ უდილ მიშგუ გიგა ლი. მიშგუ̂ა მუუ̂ე̄ დაჩუ̂ირი მიშგუ გიგა ლი. მიშგუ̂ა დიე̄ ჯჷმილ მიშგუ ბუბა ლი. მიშგუ̂ა მუუ̂ე̄ მუხუ̂ბეი მიშგუ̂ოუ̂ ბუბა ლი.
ხეხუ̂მი ჯჷმილ ჭა̈შს სა̈მუნ ხა̄რ. ჭა̈შმი დაჩუ̂ირ ხეხუ̂ს და̈ჲ (და̈ჲა) ხა̄რ. ლაუ̂დილა̄̈ ლაჭშა უშხუ̂ა̄რ ლა̈მქოშლა ხა̄რხ. ჭა̈შმი მუხუ̂ბე ხეხუ̂ს ძმა̈ჲ ხა̄რ. თელღრა თელღრას მეყე̄რუ̂ა ხა̄რ.
ჭა̈შმი დი ხეხუ̂მიშდ ი ხეხუ̂მი დი ჭა̈შმიშდ დიმთილ ლი. ჭა̈შმი მუ ხეხუ̂მიშდ ი ხეხუ̂მი მუ ჭა̈შმიშდ მიმთილ ლი.
მუხუ̂ბე̄მიშ მო̄დეჲ დაჩუ̂რა̈ გეზალს (ჭყინტგეზალს ი დი̄ნაგეზალს) ნიბა̄̈შინ ხაჟხა. ჯჷმლა̄̈შ მო̄დეჲ უდლა̈ გეზალსი ნიბა̄̈შინ ხაჟხა. ლუწუ̂ი̄ლე ურა̄ლ ქორა̈შდ ი გუ̂ა̈რიშდ უ̂ასтშ ლი. უ̂ასუ̂შა̈ გეალ ნიბა̄̈შინ ხა̄რ ქორს ი გუ̂ა̈რს.
ჲა̈რ ხორი ეჩას? ეჩას და̄̈რ ხორი, დეჲ დი, დეჲ მუ, დეჲ გეზალ ი დეჲ და̄̈რ. მი მირიხ უდილ, ჯჷმილ, ჭა̈შ ი გეზლი̄რ; დე̄სა მირი დადა (ხოშა დედე) ი ბაბა (ხოშა ბაბა).
დადა ლი დიე̄შ ი მუუ̂ე̄ დი, ბაბა ლი დიე̄შ ი მუუ̂ე̄ მუ. ლახუ̂ბა̄̈ ჭყინტგეზლი̄რ ლახუ̂ბა ხა̄რხ უშხუ̂ა̄რ.
მა̈ჲ ხუღუ̂ეხ ალჲა̈რსა? ალჲა̈რს ხუღუ̂ეხ ლა̈ჲრ. ეჯა მინე ლათუ̂ერ ლა̈ჲრ ლი. სი ჯუღუ̂ემა̄ ლა̈ჲრ? ა̄დუ̂.
მა̈ჲ ჯაკუ ამეჩუ? მი მაკუ ლითუ̂რი. ეჯჲა̈რს მა̈ჲ ხაკუხ? ეჯჲა̈რსი ლითუ̂რი ხაკუხ. მი ხუ̂ითუ̂რი ლუშნუს ი ეჯჲა̈რ ითუ̂რიხ ლჷჲფხაზუს.
ჲა̈რ ჯალა̈ტხ სგა̈ჲ? ნა̈ჲ ნალა̈ტხ: დილა̄რუ, მულა̄რუ, ლახუ̂ბა, ლადჩურა (ლაჯმილა, ლაუ̂დილა), გიგა̄ლა̈რ, ბუბა̄ლა̈რ, დედე̄ლა̈რ, ბაბა̄ლა̈რ, ლა̈ჩჟა, ლა̈თლა̈ღრა ი ლა̈ნბა̄̈შნა.
ჲა̈რ ხი? – სტუდენტ. მა̈ჲ ჯაშხა? (ჟახე, გუ̂ა̈რ). იმე ხა̈რი? (ა̈დგილ). ჲა̈რ ჯირი უნიუ̂ერსტეტს? – აფხნეგა̈რ (მინე ჟახე-ჲ გუ̂ა̈რ). ჲა̈რ ჯირი ა̈გის? (დი̄ჲმუ, დაჩუ̂ირ, მუხუ̂ბე, ბუბა...). იმ ხაშდბა? იმ ხითუ̂რი? ხედ ნინს ხითუ̂რი? ხედა ნინ ჯიხალ? ჲა̈რ ლი მუთუ̂რი? მა̈ჲ ჯუღუ̂ე? – ლა̈ირ. ჲა̈რ ლი ისგუ აფხნეგ? ხაკუმა̄ ეჯას ლუშნუ ნინი ლითუ̂რი? მა̈ჲ ჯა̄რ ისგუ̂ა მუხუ̂ბე̄მი გეზ
ალ? მა̈ჲ ჯა̄რ ისგუ̂ა დაჩუ̂რა̈ ჭა̈შ? მა̈ჲ ლი ისგოუ̂ ისგუ̂ა დიე̄ ჯჷმილ, დიე̄ მუ̄?
შენი რა არის ("რა გაქვს") ეს ქალი, ის კაცი? ეს ქალი დეიდაა, ის კაცი ბიძა. დედაჩემის ("ჩემი დედის") და ჩემი დეიდაა. მამაჩემის ("ჩემი მამის") და(ც) ჩემთვის მამიდაა. დედაჩემის ძმა ჩემთვის ბიძაა. მამაჩემის ძმაც ჩემ-თვის ბიძაა. ცოლის ძმა ქმრისთვის ცოლისძმაა ("ქმარს აქვს"). ქმრის{ა} და ცოლისთვის მულია ("ცოლს აქვს"). დების ქმრები ერთმანეთისთვის ქვისლები არიან. ქმრის ძმა ცოლისთვის მაზლია. რძალი რძლისთვის "შილია".
ქმრის დედა ცოლისთვის და ცოლის დედა ქმრისთვის დედამთილია. ქმრის მამა ცოლისთვის და ცოლის მამა ქმრისთვის მამამთილია.
(კაცის) ძმის ანდა დის შვილს (ვაჟიშვილს{ა} და ქალიშვილს) ბადიში ჰქვია. (ქალის) ძმის ან დის შვილსაც ბადიში ჰქვია. გათხოვილი ქალი სახ-ლისთვის(ა) და გვარისთვის ასულია. ასულის შვილი ბადიშია სახლის-თვის(ა) და გვარისთვის ("ბადიში აქვს სახლს და გვარს").
ვინ ჰყავს იმას? იმას არავინ ჰყავს, არც დედა, არც მამა, არც შვილი და არც არავინ. მე მყავს ("მყვანან") და, ძმა, ქმარი და შვილები. არ მყავს ბებია (დიდი დედა) და ბაბუა (დიდი მამა). ბებია არის დედის(ა) და მამის დედა. ბაბუა არის დედის(ა) და მამის მამა. ძმების ვაჟიშვილები ერთმანეთისთვის ძმები არიან ("ერთმანეთს აქვთ").
რა აქვთ ამათ? ამათ აქვთ წიგნი. ის მათი სასწავლო წიგნია. შენ გაქვს წიგნი? – კი.
რა გინდა აქ? მე მინდა სწავლა. იმათ რა უნდათ? იმათაც სწავლა უნ-დათ. მე ვსწავლობ სვანურს და ისინი სწავლობენ აფხაზურს.
ვინ გიყვართ თქვენ? ჩვენ გვიყვარს: დედები, მამები, ძმები, დები, დეიდე-ბი (მამიდები, ბიცოლები), ბიძები, ბებიები, ბაბუები, სიძეები, რძლები და ბა-დიშები.
ვინ ხარ? – სტუდენტი. რა გქვია? (სახელი, გვარი). სად ხარ? (ადგილი). ვინ გყავს უნივერსიტეტში? – ამხანაგები (მათი სახელი და გვარი). ვინ გყავს შინ? (დედა და მამა, და, ძმა,ბიძა...). რას აკეთებ ("მუშაობ")? რას სწავლობ? რომელ ენას სწავლობ? რომელი ენა იცი? ვინ არის მასწავლებელი? რა გაქვს? – წიგნი. ვინ არის შენი ამხანაგი? უნდა იმას სვანური ენის სწავლა? რა არის შენთვის შენი ძმის შვილი? რა არის შენთვის შენი დის ქმარი? რა არის შენთვის დედაშენის ძმა, დედის მამა?
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა. 1. გაეცით კითხვებზე პასუხი სვანურად.
- დაუმატეთ ახალი წინადადებები.
¡
ლიხტა̈უ̂ი ხატვა, ლიხტაუ̂ა̄̈ლი ხატვა (ბევრისა)
ლიჭუ̂და̄ნე კითხვა (წიგნისა)
ლიჭუ̂და̄̈ნი კითხვა (წიგნისა ვინმესთვის)
ლიშდა̈ბ მუშაობა (ხაშდბა მუშაობს)
ლიშჷლდა̈ნი თვლა, ანგარიში
ლიჲრი წერა
ჩი̄ ყველას
თხუ̂იმ თავი
უშხუ̂ა̄რე თხუ̂იმ ერთმანეთი, ("ერთმანეთი {ს} თავი" < თხემ-ი)
I პ. მი ხუ̂-ა-ხტა̈უ̂ი ვხატავ | ხუ̂-ი-ხტა̈უ̂ი ვიხატავ | ხ-ო-ხტა̈უ̂ი ვუხატავ |
II პ. სი ხ-ა-ხტა̈უ̂ი | ხ-ი-ხტა̈უ̂ი | ხ-ო-ხტა̈უ̂ი |
III პ. ეჯა ა-ხტა̈უ̂ი | ი-ხტა̈უ̂ი | ხ-ო-ხტა̈უ̂ი |
I-II პ. ნა̈ჲ ლ-ა-ხტა̈უ̂იდ | ლ-ი-ხტა̈უ̂იდ | ლ-ო-ხტა̈უ̂იდ |
I-III პ. ნა̈ჲ ხუ̂-ა-ხტა̈უ̂იდ | ხუ̂-ი-ხტა̈უ̂იდ | ხ-ო-ხტა̈უ̂იდ |
II პ. სგა̈ჲ ხ-ა-ხტა̈უ̂იდ | ხ-ი-ხტა̈უ̂იდ | ხ-ო-ხტა̈უ̂იდ |
III პ. ეჯჲა̈რ ა-ხტა̈უ̂იხ | ი-ხტა̈უ̂იხ | ხ-ო-ხტა̈უ̂იხ |
I პ. | ხუ̂-ათუ̂რი ვასწავლი | ეჯა მი მ-ათუ̂რი ის მე მასწალის |
II პ. | ხ-ათუ̂რი | ეჯა სი ჯ-ათუ̂რი |
III პ. | ხ-ათუ̂რი ეჩას ეჩას | ეჯა ეჩას ხ-ათუ̂რი |
I-II პ. | ლ-ათუ̂რიდ | ეჯა ნა̈ჲ გუ̂-ათუ̂რი |
I-III პ. | ხუ̂-ათუ̂რიდ | ეჯა ნა̈ჲ ნ-ათუ̂რი |
II პ. | ხ-ათუ̂რიდ | ეჯა სგა̈ჲ ჯ-ათუ̂რიხ |
III პ | . ხ-ათუ̂რიხ | ეჯა ეჯჲა̈რს ხ-ათუ̂რი |
I პ. სი მი მ-ათუ̂რი მასწავლი
II პ. –––––––––––––
III პ. სი ეჩას ხ-ათუ̂რი ასწავლი
I – II პ. –––––––––––––
მი სგა̈ჲ ჯ-ათუ̂რი გასწავლით
მი ეჯჲა̈რს ხუ̂-ათუ̂რი ვასწავლი
ს ა უ ბ ა რ ი VI
ალა მა̈ჲ ლ'ა? ალა ლი ქორ. იშა ქორ ლ'ალა̄? ალა ლი მეზუ̂ბელი ქორ. იშა ლი ალ ქორ? ალ ქორ ლი მეზუ̂ბელიშ. მა̈ჲ ხა̄რხ ქორს? ქორს ხა̄რხ ჭუ̂ა̈დუ̂ა̈რ, ყო̄რა̈ლ ი ლაჴუ̂რა̄̈ლ.
ალა ლი უნიუ̂ერსტეტ. უნიუ̂ერსტეტს ხა̄რხ ხუ̂ა̈ჲ აუდიტორია̄̈ლ. ალ უ̂ოთა̈ხისგა (აუდიტორიაჲსგა) ნა̈ჲ ლა̈რიდ. ალ უ̂ოთა̈ხს ხა̄რხ: ჭუ̂ა̈დუ̂ა̈რ, ლამფა, ყო̄რ ი ლაჴუ̂რა. ნა̈ჲ ამეჩუ ხუ̂აშდბად: ხუ̂ა̈ჲრიდ, ხუ̂იჭუ̂და̄ნედ ი ხუ̂იშჷლდა̈ნიდ ლუშნუდ. მე̄რმე აუდიტორიაჲსგა სურათა̈რს ‖ სურათა̈ლს ახტაუ̂ა̄̈ლიხ. ნა̈ჲ ჩიქე მა̄მა ნიხა ლუშნუ, მარე ხუ̂ითუ̂რიდ. ეზა̈რდ ნათუ̂რი ნიშგუ̂ეჲ მუთუ̂რი.
ნა̈ჲ აფხნეგდ ნაყახ შუ̂ანა̈რ. ნიშგუ̂ეჲ აფხნეგ დი̄ნა̄̈ლს ხაჟხახ: გოშაყან, და̈гი, და̈რიКო, დიუ̂ო̄ლ, ნა̈ნუ̄ლ, სუი, ყჷრჷნყო, უ̂ადუ... აЧხნეგ ღუ̂აჟა̈რს ხაჟხახ: გერმანე, მჷჰა̈რბი, პიმენ, პირიბე, ქექეუ̂, შაუ̂გენ, ხა̈ბჯჷ, ჯოკია... ეჯჲა̈რს ხოხალხ ქართუ̂ილ ი ლუშნუი̄. მი აფხნეგდ მაყა მუშუ̂ა̈ნ. ეჯა მი მათუ̂რი ლუშნუს. ათხე ხუ̂იჭუ̂და̄ნე ი ხუ̂იშჷლდა̈ნი ლუშნუდ.
მიშგუ̂ა მუშუ̂ა̈ნ აფხნეგს ა̈გის ხორიხ: დი, მუხუ̂ბე, ხოშა დედე ი ხოშა ბაბა, თელღრა (მუხუ̂ბე̄მი ხეხუ̂), ნიბა̄̈შინ (მუხუ̂ბე̄მი გეზალ), ბუბა (მუუ̂ე̄ მუხუ̂ბე) ი გიგა (დიე̄ უდილ). მუ დე̄სა ხორი. დაჩუ̂ირ ლუწუ̂ი̄ლე ხა̄რ, მიჩ ხეხუ̂ მა̄მა ხორი. ეჯა ითუ̂რი. ეზა̈რდ ახტაუ̂ა̄̈ლი. ნა̈ჲ გუნ ნალა̈ტ უშხუ̂ა̄რე თხუ̂იმ.
მიშგუ მუ ინჟინერ ლი, დი – მუთუ̂რი, ჯჷმილ – ა̈ქიმ ი უდილ ლეთუ̂რი ლი. ნიშგუ̂ეჲ ქორს ხუ̂ა̈ჲ ლარდა̄̈ლ ხა̄რ. ალ ლარდა̄̈ლისგა ნა̈ჲ ხუ̂ა̈რიდ. მიშგუ̂ა მუს ხოხალ ლიხტაუ̂ა̄̈ლი. ეჯა ჩი̄ ნიხტა̈უ̂ი ნახტა̈რს. ნა̈ჲ ხუ̂ა̈ჲ ლა̈ჲრა̈ლ ნუღუ̂ეხ ი ეჯჲა̈რს ხოჭუ̂და̄̈ნიდ დადას ი ბაბას. მი ლა̈ირს ხოჲრი მეზუ̂ბელს.
ეს რა არის? ეს არის სახლი. ვისი სახლი არის ეს? ეს არის მეზობლის სახლი. ვისია ეს სახლი? ეს სახლი არის მეზობლის. რა აქვს ("აქვთ") სახლს? სახლს აქვს ("აქვთ") კედლები, კარები და ფანჯრები.
ეს არის უნივერსიტეტი. უნივერსიტეტს აქვს ბევრი აუდიტორიები. ამ ოთახში (აუდიტორიაში) ჩვენ ვართ. ამ ოთახს აქვს: კედლები, ჭერი, კარი და ფანჯარა. ჩვენ აქ ვმუშაობთ: ვწერთ, ვკითხულობთ და ვითვლით სვანურად. მეორე აუდიტორიაში სურათებს ხატავენ. ჩვენ ჯერ არ ვიცით სვანური, მაგ-რამ ვსწავლობთ. კარგად გვასწავლის ჩვენი მასწავლებელი.
ჩვენი ამხანაგები არიან ("ჩვენ ამხანაგებად გვყვანან")სვანები. ჩვენს ამ-ხანაგ გოგოებს ჰქვიათ: გოშაყანი, დაჯი, დარიკო, დივოლი, ნანული, სუზი, ყირინყო, ჰადუ... ამხანაგ მამაკაცებს ჰქვიათ: გერმანე, მუჰარბი, პიმენი,
პირიბე, ქექევი, შავგენი, ხაბჯი, ჯოკია... მათ იციან ქართული და სვანურიც. ჩემი ამხანაგია ("მე ამხანაგად მყავს") სვანი. ის მე მასწავლის სვანურს. ახლა ვკითხულობ და ვითვლი სვანურად.
ჩემს სვან ამხანაგს შინ ჰყავს: დედა, ძმა, ბებია და ბაბუა (დიდი დედა და დიდი მამა), რძალი (ძმის ცოლი), ბადიში (ძმის შვილი), ბიძა (მამის ძმა) და დეიდა (დედის და). მამა არ ჰყავს. და გათხოვილი ჰყავს. მას ცოლი არ ჰყავს. ის სწავლობს, კარგად ხატავს. ჩვენ ძალიან გვიყვარს ერთმანეთი ("ერთმანე-თის თავი").
ჩემი მამა ინჟინერია, დედა – მასწავლებელი, ძმა – ექიმი და და მოს-წავლეა ("სასწავლი არის"). ჩვენს სახლს ბევრი ოთახები ("სამყოფები") აქვს. ამ ოთახებში ჩვენ ვართ. მამაჩემმა იცის ხატვა. ის ყველას გვიხატავს ნახა-ტებს. ჩვენ ბევრი წიგნები გვაქვს და იმათ ვუკითხავთ ბებიას{ა} და ბაბუას. მე წერილს ვუწერ მეზობელს.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა. აუღლეთ ზმნა წინადადებებში.
¡
ლადეღ | დღე | სგუ̂ებინ წინ, სგუ̂ებნე წინა, წინანდელი |
ისგლადეღ | შუადღე | ხუნკუ̂ი წეღან |
ლე̄თ | ღამე | დო̄სგ, დოსდ ადრე |
ისგლე̄თ | შუაღამე | გუ̂ია̈ნ გვიანი, გუ̂ია̈ნდ გვიან |
ჰამ | დილა | შომა როდის; შომუ̂ა̄̈ჲ როდესაც |
ძინა̈რ | დილა | ეჩქას მაშინ |
ნა̈ბოზ | საღამო | ღო შემდეგ |
ლა̄თ | გუშინ | ამჷნღო ამის შემდეგ, აწი, მომავალში |
მჷხა̈რ | ხვალ | ეჩუნღო იმის შემდეგ, მერე |
მჷხა̈რეჩხა̈ნ | ზეგ | ეჩქანღო იმის შემდეგ, იმის მერე |
ხუნკუ̂ი ლადეღ გუშინწინ ("წინა დღე") ეჩხა̈ნ იქიდან |
I პ. | ხუ̂-ი̄რი, ხუ̂-ი̄რა ვიქნები 14 | ხუ̂-ირდი ვიქნები, ვიმყოფები |
II პ. | ხ-ი̄რი, ხ-ი̄რა | ხ-ირდი |
III პ. | ი̄რი, ი̄რა | ირდი |
I-II პ. | ლ-ი̄რიდ, ლ-ი̄რად | ლ-ირდიდ |
I-III პ. | ხუ̂-ი̄რიდ, ხუ̂-ი̄რად | ხუ̂-ირდიდ |
II პ. | ხ-ი̄რიდ, ხ-ი̄რად | ხ-ირდიდ |
III პ. | ი̄რიხ, ი̄რახ | ირდიხ |
ნ ა მ ყ ო
I პ. | ხუ̂-ა̈სუ̂ ვიყავი | ხუ̂-არდა̈ს ვიმყოფებოდი, ვიყავი |
II პ. | ხ-ა̈სუ̂ | ხ-არდა̈ს |
III პ. | ლ-ა̈სუ̂ | არდა |
I-II პ. | ლ-ა̈სუ̂დ | ლ-არდად |
I-III პ. | ხუ̂-ა̈სუ̂დ | ხუ̂-არდად |
II პ. | ხ-ა̈სუ̂დ | ხ-არდად |
III პ. | ლ-ა̈სუ̂ხ | არდახ |
ს ა უ ბ ა რ ი VII
ათხე ჰამ ლი, ეჩქანღო ისგლადეღ ი̄რი, ღო – ნა̈ბოზ. ნა̈ბოზუნღო ლე̄თ ლი, ღო ისგლე̄თ ი̄რა. ლე̄თუნღო მჷხა̈რ ი̄რა, ეჩუნღო – მჷხა̈რეჩხა̈ნ, ღო – ეჩი̄ ეჩხა̈ნ. ლა̈დი̄ სგუ̂ებნე ლადეღ ლა̄თ ლა̈სუ̂, ლა̄თა̈ სგუ̂ებნე ლადეღ ხუნკუ̂ი̄ ლადეღ ლა̈სუ̂.
ათხე მა̈ჲ ლი: ჰამ ლი ჰა ნა̈ბოზ? ჰამ ლი (ჲედ: ათხე ჰამ ლი). ეჩუნღო მა̈ჲ ი̄რა? – ისგლადეღ, ღო – ნა̈ბოზ (ჲედ: ეჩუნღო ისგლადეღ ი̄რა, ღო – ნა̈ბოზ, ჲედ: ჰამუნღო ისგლადეღ ლი, ღო – ნა̈ბოზ). შომა ლი ლე̄თ? – ნა̈ბოზუნღო ჰამდ (ჲედ: ლე̄თ ლი ნა̈ბოზუნღო-ჲ ჰამდ). მა̈ჲ ლი ჰამუნღო-ჲ ნა̈ბოზდ? – ლადეღ (ჲედ: ჰამუნღო ნა̈ბოზდ ლადეღ ლი). შომა ი̄რა მჷხა̈რ? ბა̄ზი̄ჷნღო (ჲედ: ბა̄ზი̄ნღო მჷხა̈რ ი̄რა). შომა ლა̈სუ̂ ლა̄თ? – ლა̈დი̄ სგუ̂ებნე ლადეღ (ჲედ: ლა̈დი̄ სგუ̂ებნე ლადეღ ლა̄თ ლა̈სუ̂, ჲედ: ლა̄თ ლა̈სუ̂ ლა̈დი̄ სგუ̂ებნე ლადეღ).
იმე ხარდა̈ს ლა̄თ? ა̈გის ხუ̂არდა̈ს. იმე ხირდი მჷხა̈რ? მჷხა̈რი ა̈გის ხუ̂ირდი. იმ'ა̄̈რი ისგუ მუხუ̂ბე? ათხე ამეჩუ ა̈რი, ლა̄თ ა̈გის არდა, მჷხა̈რ ქა̈რთს (თბილისს) ირდი.
ლათ იმე არდა ისგუ მუ? ლათ მესტიას არდა, ათხე ა̈გის ა̈რი ი ბა̄ზი̄ ქორს ირდი. იმე ირდი ისგუ აფხნეგ მჷხა̈რ ჰამს? მჷხა̈რ ჰამს მესტიას ირდი, ეჩქანღო – იფა̄̈რ.
მიშგუ ჯჷმილ ჰამს დო̄სგ ა̈გის არდა, ნა̈ბოზს ლენჯა̄̈რ ირდი, ეჩქანღო იმე დო ირდი, მა̄მ მიხალ. შომა ირდიხ თბილისს ისგუ ჯჷმილ ი უდილ?
მჷხა̈რეჩხა̈ნ გუ̂ია̈ნდ ნა̈ბოზს. იმ ხაშდბახ თბილისს? ჯჷმილ სამსახურისგა ა̈რი (‖სამსახურისგ'ა̄̈რი), უდილ ითუ̂რი ინსტიტუტისგა.
ეჩქას სი ბეფშუ̂ ხა̈სუ̂, ათხე მახეღუ̂ა̈ჟ ხი. ისგუ მუ ეჩქას მახეღუ̂ა̈ჟ ლა̈სუ̂.
ხირდიმა̄ ლა̈დი ამეჩუ? ჩიქე ამეჩუ ხუ̂ირდი, ეჩქანღო მა̈ჲ მიხალ, იმე დო ხუ̂ირდი.
ახლა დილაა, შემდეგ შუადღე იქნება, მერე – საღამო. საღამოს მერე ღამეა, მერე შუაღამე იქნება. ღამის შემდეგ ხვალ იქნება, მერე – ზეგ (ხვალის იქით), მერე – მაზეგ (იმის იქით). დღეის წინა დღე გუშინ იყო, გუ-შინის წინა დღე გუშინწინ (წინა დღეს) იყო.
ახლა რა არის: დილა არის თუ საღამო? – დილაა (ან: ახლა დილაა), მე-რე რა იქნება? – შუადღე, მერე – საღამო (ან: დილის შემდეგ შუადღეა, შემდეგ – საღამო). როდისაა ღამე? – საღამოდან (საღამოს მერე) დილამდე (ან: ღამეა საღამოდან დილამდე). რა არის დილიდან საღამომდე? – დღე (ან: დილიდან საღამომდე დღეა). როდის იქნება ხვალ? – ამაღამის მერე (ან: ამაღამის მერე ხვალ იქნება). როდის იყო გუშინ? – დღეის წინა დღეს (ან: დღეის წინა დღეს გუშინ იყო,ან: გუშინ იყო დღეის წინა დღე).
სად იყავი გუშინ? შინ ვიყავი. სად იქნები ხვალ? ხვალაც შინ ვიქნები. სად არის შენი ძმა? ახლა აქ არის, გუშინ შინ იყო, ხვალ თბილისში ("ქართ-ს") იქნება.
გუშინ სად იყო მამაშენი? გუშინ მესტიაში იყო, ახლა შინ არის და
ამაღამაც სახლში (ძვ.ქ. "ქორ-ს") იქნება. სად იქნება შენი ამხანაგი ხვალ დილას? ხვალ დილას მესტიაში იქნება, მერე – იფარში.
ჩემი ძმა დილას ადრე შინ იყო, საღამოს ლენჯერში იქნება, მერე ("თუ")
სად იქნება, არ ვიცი. როდის იქნებიან თბილისში შენი ძმა და და? – ზეგ
გვიან საღამოს. რას აკეთებენ თბილისში? ძმა სამსახურშია, და სწავლობს ინსტიტუტში.
მაშინ შენ ბავშვი იყავი, ახლა ვაჟკაცი ხარ. მამაშენი მაშინ ვაჟკაცი იყო.
იქნები დღეს აქ? ჯერ აქ ვიქნები, მერე რა ვიცი, ("თუ") სად ვიქნები.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა. ჩამოთვალეთ დროის აღმნიშვნელი სახელები და შეადგინეთ წინადადებები.
¡
ა ქ ა̄̈ ნ ი̄ ლ ი კ ე დ მ ი ს ა ლ მ ე ბ ა ("სალმის აღება")
ხოჩა კარგი; ხოჩა̄მდ კარგად მა̈გუ̂ა̈რდ როგორ
იმჟი ხა̈რი? როგორ ხარ? (უფრო ავადმყოფის მიმართ იხმარება)
მიწუ̂ა მინახავხარ, მინახავს
დეშ ვერ
ლეგდ ავად
-უ, -უ̂ ნაწილაკი "მცა"
შუ̂იდებდ ლანჴედა მშვიდობით მოგვსვლიხარ, მოგვსვლია (გამვლელს, შემთხვევით მოსულს ეტყვიან)
აჯემ,შუ̂იდებდ აღერ კარგია, მადლობა ღმერთს, მშვიდობით მოხვედი (ეტყვიან მაშინ, თუ მას ელოდნენ)
ხოჩა̄უ̂ ლადეღ ჯა̄რ! ან: ხოჩა ლადეღუ ჯა̄რ! გამარჯობა! (ასე ესალმებიან ერთმანეთს დილიდან საღამომდე. შეიძლება თქვან დილასაც და საღამოსაც. ნიშნავს: კარგიმცა დღე (ან: კარგი დღემცა) გაქვს! = კარგი დღე გქონდეს!
ხოჩა̄უ̂ ჯარ! გაგიმარჯოს! (ჩვეულებრივ ასე მიუგებენ, რაც ნიშნავს: კარგიმცა გაქვს! = კარგი გქონდეს!). ხოჩა ჯეყა̈რ! ხოჩა̄უ̂ ჯა̈ყრა! (ასედაც მიუგებენ. ნიშნავს: კარგიმცა დაგემართა! = კარგი დაგემართოს! ან: კარგიმცა დაგმართვია! = კარგი დაგმართოდეს!).
ხოჩა̄უ̂ ძინა̈რ ჯა̄რ! დილა მშვიდობისა!
ხოჩა̄უ̂ ნა̈ბოზ ჯა̄რ! საღამო მშვიდობისა!
ხოჩა̄უ̂ ლე̄თ ჯა̄რ! ღამე მშვიდობისა!
გაიგონებთ ასედაც: ხოჩა ძინარუ ჯა̄რ!
ხოჩა ნა̈ბოზუ ჯა̄რ!
ხოჩა ლე̄თუ ჯა̄რ!
შეიძლება მისალმების ფორმულა შემოკლებულადაც თქვან:
ხოჩა ლადეღ! დღე მშვიდობისა! ხოჩა ნა̈ბოზ! საღამო მშვიდობისა!
ხოჩა ძინა̈რ! დილა მშვიდობისა! ხოჩა ლე̄თ! ღამე მშვიდობისა!
დილის, საღამოსა და ღამის მისალმებაზე იმგვარადვე მიუგებენ, როგო-
რადაც დღისაზე: ესაა: ხოჩა̄უ̂ ჯა̄რ! ხოჩა ჯეყა̈რ! ან: ხოჩა̄უ̂ ჯა̈ყრა!
გამომშვიდობებისას ეგევე ფორმულები იხმარება, ოღონდ არის მცირე განსხვავება. თუ დილას გამოემშვიდობა, ეტყვის: ხოჩა ლადეღუ ჯა̄რ! თუ საღამოს, დაბნელებისას, გამოეთხოვა, ეტყვის: ხოჩა ლე̄თუ ჯა̄რ!
მიგებაც არ განსხვავდება, მაგრამ შეიძლება დაუმატონ მიმართვა ხიად! სიხარულო! და ითქმის: ხოჩა̄უ̂ ჯა̄რ, ხიად! გაგიმარჯოს, სიხარულო! ან: ხოჩა
ჯეყა̈რ, ხიად! "კარგი დაგემართა, სიხარულო!" ან: ხოჩა̄უ̂ ჯა̈ყრა, ხიად!
"კარგიც დაგმართვია, სიხარულო!"
ხმარობენ სხვა ფორმულებსაც, უფრო დალოცვის შემცველს:
სი̄უ̂ ნირი შუ̂იდებდ! შენ გვყავდე მშვიდობით! ("შენცა გვყავხარ მშვიდობით") ან:
იუ̂ასუ ხა̈რი! (მუდამ იყო! მუდამცა ხარ! – "თავის დღეშიმცა ხარ"), გმადლობ!
სამგზავროდ გამზადებულს სხვაგან, შორს მიმავალს, გზას ულოცავენ: ხოჩა̄უ̂ გზაუ̂რობ ჯა̄რ! კეთილი მგზავრობა გექნება! ("კარგი მგზავრობამცა გაქვს!")
შემთხვევით მოსულს, გამვლელს, დამხვდურნი მისალმებაზე ასე მიუგებენ: შუ̂იდებდუ ლანჴედა! მშვიდობით მოგვსვლოდე ("მშვიდობითმცა მოგვსვლიხარ")!
თუ ელოდნენ, მაშინ მომსვლელს ეტყვიან: აჯემ, შუ̂იდებდ აღერ! მადლობა ღმერთს, რომ მშვიდობით მოხვედი!
მ ო კ ი თ ხ ვ ა
– მა̈გუ̂ა̈რდ (‖მა̈გუ̂ა̈ჲდ) ხა̈რი? როგორ ხარ?
– ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რი. კარგად ვარ.
ავადმყოფს ჰკითხავენ:
– იმჟი ხა̈რი? როგორ ხარ?
– დეშ ხუ̂ა̈რი ხოჩა̄მდ ვერ ვარ კარგად, ან: ხოჩილდ ხუ̂ა̈რი უკეთ ვარ.
პატივისცემის ან მოფერების გამოსახატავად "მა̈გუ̂ა̈რდ ხა̈რი" შეკითხვა-ზე მიუგებენ ასე:
– სი̄უ̂ მირი იუ̂ას, ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რი შენ მყავდე ("შენმცა მყავხარ") მუ-დამ, კარგად ვარ; ან: იუ̂ასუ ხა̈რი, ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რი მუდამ იყავი ("ევასმცა ხარ"), კარგად ვარ; ან: მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი, ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რი გმადლობთ ("მადლობე-ლი ვარ"), კარგად ვარ.
– ისგუ მუ მა̈გუ̂ა̈ჲდ ა̈რი? მამაშენი ("შენი მამა") როგორაა?
– მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი, ხოჩა̄მდ ა̈რი გმადლობთ, კარგადაა
– ისგუ დი მა̈გუ̂ა̈რდ ა̈რი? დედაშენი ("შენი დედა") როგორაა?
– სი̄უ̂ ნირი ხოჩა̄მდ (ან: იუ̂ასუ ხა̈რი, ან: მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი), დეშ ა̈რი ხოჩა̄მდ, ლეგდ ა̈რი შენ გვყავდე კარგად (ან: მუდამ იყო, ან: მადლობელი ვარ), ვერ არის კარგად, ავადაა.
– მა̈ჲ ხეყა̈რ? რა დაემართა? ან: მა̈ჲ ხათჷმ? რა სჭირს?
– მა̈ჲ მიხალ. რა ვიცი.
გამოთხოვებისას ეტყვის: ხოჩა ლადეღუ ჯარ! გამარჯვებით! = მშვიდო-ბით! ("კარგი დღემცა გაქვს"). ან: ხოჩამდუ მიწუა! კარგად მენახო! ("კარგადამც მინახავხარ!").
დავალება: მიესალმეთ ერთმანეთს. მოიკითხეთ ერთმანეთი.
¡
ზა̈ჲ წელიწადი; ზაუ̂ წელს
თუ̂ე თვე
ნაგზი კვირა (შვიდეული)
ფა̄ნ 24 საათი (დღე-ღამე)
სა̈ჲა̄თ‖სა̈ჲა̄̈თ, საათ‖საღა̄თ საათი წუთ წუთი
ლჷ-ზა̈ჲ წლისა, წლიანი
ხა̈ნ ხანი
ლჷ-ხა̈ნ ხნისა, ხნიანი, ხნიერი
მა̈ზუმ რამდენი, რა ზომისა, რამხელა
გა̈ნხა̈ნ გვერდით
ერ, ერ{ე} რომ
- -ინ -ჯერ
რ ი ც ხ ვ ი თ ი ს ა ხ ე ლ ი
რ ა ო დ ე ნ ო ბ ი თ ი | რ ი გ ო ბ ი თ ი |
1 ეშხუ (ნათ. აშხუ̂-მ-იშ), ერთი | მა̄̈ნკუ̂ი, პირველ |
2 ჲორი‖ჲერუ (ჲარუ̂-მ-იშ) | მე̄რმე |
3 სემი (სამ-მ-იშ) | მე̄სმე |
4 უ̂ო̄შთხუ̂ (უ̂ო̄შთხუ̂-მ-იშ) | მე̄უ̂შთხუ̂ე |
5 უ̂ოხუ̂იშდ (უ̂ოხუ̂იშდ-იშ) | მე̄ხუ̂შდე |
6 უსგუ̂ა (უსგუ̂ე̄-მ-იშ) | მე̄სგუ̂ე |
7 იშგუ̂იდ (იშგუ̂იდ-იშ) | მე̄შგუ̂დე |
8 არა (არე̄-მ-იშ) | მე̄რე |
9 ჩხარა (ჩხარე̄-მ-იშ) | მე̄ჩხრე |
10 ჲეშდ (ჲეშდ-იშ) | მე̄შდე |
11 {ჲ}ეშდეშხუ | მე̄შდეშხუ̂ე |
12 {ჲ}ეშდჲორი, ჲეშდჲერუ | მე̄შდჲორე |
| მე̄შდსემე... |
- 22 {ჲ}ერუ̂ეშდიჲორი‖ჲერუ̂ეშდიჲერუ
- 23 {ჲ}ერუ̂ეშდისემი...
30 სემეშდ
31 სემეშდიეშხუ...
40 უ̂ო̄შთხუ̂ეშდ
41 უ̂ო̄შთხუ̂ეშდიეშხუ
50 უ̂ოხუ̂იშდჲეშდ‖უ̂ოხუ̂შდა̄̈შდ
60 უსგუ̂ა̄̈შდ
70 იშგუ̂და̄̈შდ
80 არა̄̈შდ
90 ჩხარა̄̈შდ
100 აშირ
200 ჲორ{ი}აშირ
300 სემ{ი}აშირ
1000 ათა̈ს
2000 ჲორ{ი}ათა̈ს
ს ა უ ბ ა რ ი VIII
უ̂ოშა ლახუ̂ბა ხიშდ სგა̈ჲ? ნა̈ჲ სემი ლახუ̂ბა ხუ̂იშდ. უ̂ოშა დაჩუ̂ირ ჯირი – ჲორი. უ̂ოშა ჯჷმილ ხორი ისგუ̂ა აფხნეგს? მიშგუ აფხნეგ დი̄ნა ლი, ეჩას ხორი უ̂ო̄შთხუ̂ ჯჷმილ ი ეშხუ უდილ.
უ̂ოშა ჯირიხ სი გიგა̄ლა̈რ, ბუბა̄ლა̈რ, ლახუ̂ბა, ლადჩურა ი ლა̈თლა̈ღრა? მი მირიხ: უ̂ოხუ̂იშდ გიგა15 (ეშხუ ლი მუუ̂ე̄‖მუე̄ დაჩუ̂ირ, ჲორი – დიე̄ უდილ ი ჲორი – ბუბა̄ლარე ლა̈ხხუ̂ა), უსგუ̂ა ბუბა (მუუ̂ე̄ ლახუ̂ბა ლიხ ჲორი ი დიე̄ ლაჯმილა – უ̂ო̄შთხუ̂), სემი ლახუ̂ბა (სემი მუხუ̂ბე), ეშხუ დაჩუ̂ირ ი ჲორი თელღჷრა (ლახუ̂ბა̄̈ ლა̈ხხუ̂ა).
დი̄ნა, სი უ̂ოშა ჯირი? მი მირიხ იშგუ̂იდ გიგა̄ლა̈რ [სემი ლიხ დიე̄ ლაუ̂დილა, ეშხუ – მუე̄ დაჩუ̂ირ ი სემი – ლა̈ბძა̈ჲა̄̈ (ბუბა̄ლარე) ლა̈ხხუ̂ა], არა ბუბა̄ლა̈რ (სემი – დიე̄ ლაჯმილა ი უ̂ოხუ̂იშდ – მუე̄ ლახუ̂ბა), ჩხარა ლაჯმილა (ჩხარა ჯჷმილ: უ̂ო̄შთხუ̂ წა̈მ ლაჯმილა – მიშგუ̂ა დიე̄შ ი მუე̄ გეზლი̄რ ი უ̂ოხუ̂იშდ – ლა̈ბძა̈ჲა̄̈ გეზლი̄რ) ი ჲეშდ უდილ (გიგა̄ლარე დი̄ნა̄̈ლ).
უ̂ოშა ლი სუმინ სემი? – ჩხარა. ჲურინ ჲეშდ უ̂ოშა ლი? – ჲერუ̂ეშდ. უ̂ოშა ლი ჲურინ უსგუ̂ა? – ჲეშდჲორი. უ̂ოშა ლი არა̄მინ ჲეშდ? – არა̄̈შდ.
ჩხარა̄მინ ჲეშდ – ჩხარა̄̈შდ. უ̂ოშა ი̄რა ჲურინ აშირ? – ჲორ'აშირ. სუმინ ათა̈ს? – სემ'ათა̈ს. უსგუ̂ა̄მინ იშგუ̂იდ? – უ̂ო̄შთხუ̂ეშდჲორი.
უ̂ოშა ლჷზა̈ჲ ხი? ჲერუ̂ეშდიუ̂ოხუ̂იშდ (ჲე̄დ: მი ხუ̂ი ჲერუ̂ეშდიუ̂ოხუ̂იშდ ლჷზა̈ჲ). მა̈ზუმ ლჷხა̈ნ ლი (მა̄დეჲ: უ̂ოშა ლჷზა̈ჲ ლი) ისგუ მუ? მიშგუ მუ იშგუ̂და̄̈შდ ლჷზა̈ჲ ლი. მა̈ზუმ ლჷხა̈ნ ლი ისგუ დი, მუხუ̂ბე, დაჩუ̂ირ, ბუბა? მიშგუ დი ლი უსგუ̂ა̄̈შდ ლჷზა̈ჲ, მუხუ̂ბე – სემეშდ, დაჩუ̂ირ ჲეშდჩხარა ი ბუბა უ̂ოხუ̂იშდჲეშდიჩხარა.
ზაუ̂ისგა ა̈რი ჲეშდჲორი თუ̂ე. თუ̂ეჲსგა ა̈რი უ̂ო̄შთხუ̂ ნაგზი. ნაგზაჲსგა ა̈რი იშგუ̂იდ ლადეღ. ლადეღისგა ა̈რი ჲეშდ – ჲეშდუსგუ̂ა სა̈ჲა̄̈თ. ფა̄ნ ლი ლე̄თ ი ლადეღ, ფა̄ნისგა ა̈რი ჲერუ̂ეშდიუ̂ო̄შთხუ̂ სა̈ჲა̄̈თ. სა̈ჲა̄̈თისგა ა̈რი უსგუ̂ა̄̈შდ წუთ.
ზაუ̂ისგა ა̈რი სემაშირ ი უსგუ̂ა̄̈შდიუსგუ̂ა ლადეღ. თუ̂ეჲსგა ა̈რი სემეშდ მა̄დეჲ სემეშდიეშხუ ლადეღ. ზაუ̂ისგა ა̈რი უ̂ოხუ̂იშდჲეშდიჲორი ნაგზი.
რამდენი ძმა ხართ თქვენ? ჩვენ სამნი ძმანი ვართ. რამდენი და გყავს? – ორი. რამდენი ძმა ჰყავს შენს ამხანაგს? ჩემი ამხანაგი გოგოა, იმას ჰყავს ოთხი ძმა და ერთი და.
რამდენი გყავს შენ დეიდები (მამიდები, ბიცოლები), ბიძები, ძმები, დები და რძლები? მე მყავს: ხუთი "გიგა" (ერთი არის მამის და, ორი – დედის და და ორი ბიძების ცოლები), ექვსი ბიძა (მამის ძმები არიან ორი და დედის ძმები – ოთხი), სამი ძმა ("სამი ძმები"), ერთი და და ორი რძალი (ძმების ცოლები).
გოგო, შენ რამდენი გყავს? მე მყავს შვიდი დეიდა (დეიდები) (სამი არიან დედის დები, ერთი – მამის და და სამი ბიძების ცოლები), რვა ბიძა (სამი – დედის ძმები და ხუთი – მამის ძმები), ცხრა ძმა (ცხრა ძმანი: ოთხი მკვიდრი ძმა – ჩემი დედის და მამის შვილები და ხუთი – ბიძების შვილები) და ათი და (დეიდების, მამიდების გოგოები).
რამდენია სამჯერ სამი? – ცხრა. ორჯერ ათი რამდენია? – ოცი. რამდე-ნია ორჯერ ექვსი? – თორმეტი. რამდენია რვაჯერ ათი? – ოთხმოცი. ცხრა-ჯერ ათი? – ოთხმოცდაათი. რამდენი იქნება ორჯერ ასი? – ორასი. სამჯერ ათასი? – სამი ათასი. ექვსჯერ შვიდი? – ორმოცდაორი.
რამდენი წლის ხარ? – ოცდახუთი (ან: მე ვარ ოცდახუთი წლის). რა (რამდენი) ხნისაა (ან: რამდენი წლის არის მამაშენი?) მამაჩემი სამოცდაათი წლის არის. რა (რამდენი) ხნისაა დედაშენი, ძმა, და, ბიძა? დედაჩემი არის სამოცი წლის(ა), ძმა – ოცდაათი, და – ცხრამეტი და ბიძა – ორმოცდა-ცხრამეტი (წლისა).
წელიწადში არის თორმეტი თვე. თვეში არის ოთხი კვირა. კვირაში არის შვიდი დღე. დღეში არის ათი-თექვსმეტი საათი. "ფან" არის დღე-ღამე ("ღამე 119
და დღე"), დღე-ღამეში არის ოცდაოთხი საათი. საათში არის სამოცი წუთი. წელიწადში არის სამას სამოცდახუთი ან სამას სამოცდაექვსი დღე. თვეში არის ოცდაათი ან ოცდათერთმეტი დღე. წელიწადში არის ორმოცდათორ-მეტი კვირა.
უ̂ოშა სა̈ჲა̄̈თ ‖ სა̄̈თ ‖ საათ ლი? (ჲედ: სა̈ჲა̄̈თიშ უ̂ოშა ლი?) – ჲეშდჲორი (ჲედ: ათხე ჲეშდჲორი სა̈ჲა̄̈თ ლი). უ̂ოშა სა̈ჲა̄̈თ ლა̈სუ̂ ლა̄თ, სი ერ ხარდა̈ს ამეჩუ? ეჩქას ლა̈სუ̂ ჲარუ̂მიხჷნსგა. ათხე უ̂ოშა სა̈ჲა̄̈თ ი̄რა? ათხე ჲეშდუსგუ̂ა წუთ ლი არე̄მიშ; ჲე̄რუ̂ეშდიუ̂ო̄შთხუ̂ წუთ ხოკლი (ხაკლი) ჲეშდს (ჲეშდ სა̈ჲა̄̈თს); ხჷნსგა ლი ჩხარე̄მიშ; ჲეშდ ლი უ̂ოხუ̂იშდიშ.
მა̈ზუმ ხა̈ნ ჯა̄რ შუ̂ა̈ნს? ეშხუ ზა̈ჲ, სემი თუ̂ე ი ჲეშდ ლადეღ. მა̈ზუმ ხა̈ნს არდა ისგუ აფხნეგ ამეჩუ? ეჯა ამეჩუ̄ნ არდა უ̂ო̄შთხუ̂ ზაუ̂, უ̂ოხუ̂იშდ თუ̂ეს ი {ჲ}ეშდიშგუ̂იდ ლადა̈ღ(ს).
ხედა კურს ლი ალა? ალა მე̄სმე კურს ლი. ხედა კურს ლი, გუშგუ̂ეჲ გა̈ნხა̈ნ (მეზუ̂ბელ) აუ̂დიტორიაჲსგა ერ ა̈რი? ეშხუ ლი მე̄რმე კურს, მე̄რმე ლი მე̄ხუ̂შდე კურს. გუშგუ̂ეჲ კურს ხედა ლი? – მე̄შთხუ̂ე.
რომელი (რამდენი) საათია? (ან: საათის რამდენია?) – თორმეტი (ან: ახლა თორმეტი საათია). რომელი საათი იყო გუშინ, შენ რომ იყავი აქ? მა-შინ იყო ორის ნახევარი. ახლა რომელი საათი იქნება? ახლა თექვსმეტი წუ-თია რვის; ოცდაოთხი წუთი უკლია ("აკლია") ათს (ათ საათს); ნახევარია ცხრის; ათია ხუთის.
რამდენი ხანი ხარ ("გაქვს") სვანეთში? – ერთი წელი, სამი თვე და ათი დღე. რამდენ ხანს იყო შენი ამხანაგი აქ? ის აქ იყო ოთხ წელიწადს, ხუთ თვეს და ჩვიდმეტ დღეს.
რომელი კურსია ეს? ეს მესამე კურსია. რომელი კურსია, ჩვენ გვერდით (მეზობელ) აუდიტორიაში რომ არის? ერთია მეორე კურსი, მეორე არის მეხუთე კურსი. ჩვენი კურსი რომელია? – მეოთხე.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: დაწერეთ სიტყვებით: 14, 17, 19, 21, 29, 35, 79, 98, 200, 957, 3284... 7 X 9, 8 X 11, 9 X 15, 10 X 15...
შეადგინეთ რიცხვების შემცველი წინადადებები და თარგმნეთ.
¡
ლუ̈ნთ (ლინთუ̂) ზამთარი | ა̈თუ ცხელი, სიცხე |
ლუფხუ̂ გაზაფხული | ანღრი მოდის |
ზაუ̂ლადეღ ზაფხული | ჴედნი მოდის, მოვა |
მუჟღუ̂ერ შემოდგომა | ხა̈მთქუ̂ა (მა̈მთქუ̂ა, ჯა̈მთქუ̂ა) სჩვევ |
ამზაუ̂ წელს | მა̈გ ყველა |
მიჟ მზე | ეში̄ მაინც; ეში̄ჲეში̄ მაინცდამაინც |
მჷჟა̄̈რ მზიანი | ჲეს ხან; ჲესი{О}ესინ ხანდახან |
დოშდულ მთვარე | ძღჷდ ძალიან, დიდად |
დოშდუ̂ლი̄რ მთვარიანი | ჩიგარ ყოველთვის |
მუს თოვლი | მა̄დხუ̂ა̈ჲ ცოტა ("არა-ხვავ-ი") |
ბიქუ̂ ქარი | ჲერ <ჲერხი ზოგი |
უჩხა წვიმა | თუ̂ით თითოეული, თითო |
შუ̂ა̈ნ სვანეთი | -შა̄ლ თანდებული "-ვით" |
საგა̈ნ საგანი | -ჟი თანდებული "-ზე" |
ტებდი თბილი, სითბო | მჷცხი ცივი, სიცივე |
ია
მხოლოობითი რიცხვი
სახ. | ჴა̈ნ ხარი | ქათალ ქათამი | ლარდა სამყოფი | ჟახე სახელი |
მოთხ | . ჴა̈ნ-დ | ქათალ-დ | ლარდა-დ | ჟახა-დ, ჟახე̄მ |
მიც. | ჴა̈ნ-ს | ქათალ-ს | ლარდა-ს | ჟახა |
ვით. | ჴა̈ნ-დ | ქათალ-დ | ლარდა-დ | ჟახა-დ |
მოქმ. | ჴან-შუ̂ | ქათალ-შუ̂ | ლარდოშ{უ̂} | ჟახოშ{უ̂} |
ნათ. | ჴა̈ნ-ი{შ} | ქათლ-ა̈-{შ} | ლარდა̄̈-შ | ჟახე̄მ-ი{შ} |
მრავლობითი რიცხვი
სახ. | ჴან-ა̈რ | ქათლ-ა̈რ | ლარდ-ა̄̈ლ 16 | ჟახ-ა̄̈ლ |
მოთხ. | ჴან-ა̈რ-დ | ქათლ-ა̈რ-დ | ლარდ-ა̄̈ლ-დ | ჟახ-ა̄̈ლ-დ |
მიც. | ჴან-ა̈რ-ს | ქათლ-ა̈რ-ს | ლარდ-ა̄̈ლ-ს | ჟახ-ა̄̈ლ-ს |
ვით. | ჴან-ა̈რ-დ | ქათლ-ა̈რ-დ | ლარდ-ა̄̈ლ-დ | ჟახ-ა̄̈ლ-დ |
მოქ. | ჴან-ა̈რ-შუ̂ | ქათლ-ა̈რ-შუ̂ | ლარდ-ა̄̈ლ-შუ̂ | ჟახ-ა̄̈ლ-შუ̂ |
ნათ. | ჴან-რ-ე{შ} | ქათლ-არ-ე{შ} | ლარდ-ა̄ლ-ე{შ} | ჟახ-ა̄ლ-ე̄{შ} |
ს ა უ ბ ა რ ი IX
ათხე მუჟღუ̂ერ ლი. მუჟღუ̂ერუნღო ლინთუ̂ ანღრი, ეჩქანღო – ლუფხუ̂, ღო – ზაუ̂ლადეღ. შუ̂ა̈ნს ეზერ მუჟღუ̂ერ ხა̈მთქუ̂ა. ლადეღშუ̂ მჷჟა̄̈რ ლი ი ლე̄თშუ̂ დოშდუ̂ლი̄რ. ლინთუ̂ ეზერ ხოხალ. ლინთუ̂ისგა ხუ̂ა̈ჲ მუს ჴედნი, მარე მჷცხი ეში̄ (‖ეშიჲ) მა̄მა ლიზ. ლუფხუ̂ ტებდი ლი, ჲესიჲესინ ბიქუ̂ ხოხალ. ზაუ̂ლადეღ ა̈თუ ლი, მარე თბილისშა̄ლ შუ̂ა̈ნს დე მჷცხი ხა̈მთქუ̂ა ი დე ა̈თუ. ზაუ̂ლადეღ ეზერ ლარდა ლი შუ̂ა̈ნს: ჩიგარ მჷჟა̄̈რ ლი, ჲეს უჩხა ხოხალ, ჲეს ბიქუ̂; ბიქუ̂ მადხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს ლი. მი გუნ მალა̈ტ შუ̂ა̈ნ.
– ხოჩა ლადეღ შუ̂ანა̈რს!
– ხოჩა̄უ̂ ჯა̄რ, ხიად!
– მა̈გუ̂ა̈რდ ხა̈რიდ, იმ ხიჩოდ?
– სი̄უ̂ ნირი შუ̂იდებდ, ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რიდ.
– ალჲა̈რ ჲა̈რ ლიხა̀, ოთარ?
– მიშგუ აფხნეგა̈რ ი ლაცლა. ალა ლი მიშგუ მუხუ̂ბე რამზი, ეჯა ლი მიშგუ̂ა ბუბა̄̈ (ბიძა̈ი) გეზალ ბიმჷრზა ზურებია̄ნ, ეჯაი̄ მიშგუ მუხუ̂ბე ლი, ალჲა̈რ ლიხ მიშგუ აფხნეგა̈რ – ისმა̈ილ გულედა̄ნ ი ჭყინტჷლდ თა̈მლია̄ნ. ალ დი̄ნა̄ლე ჟახა̄̈ლ ჩუ ჯიხალ; გუ̂ილიფხ, უ̂არსახან, მელანდარ, ჯამექი ი ჯაჯა. გუ̂ილიფხ ი უ̂არსახან მიშგუ ლადჩურა ლიხ, იშგენ დი̄ნა̄̈ლი ლადჩურა მა̄რხ: ალჲა̈რ მიშგუ̂ა გიგა̄̈ (მიშგუ̂ა დიე̄ უდლა̈) დი̄ნა̄̈ლ ლიხ.
– სი იმუ̂ა̄̈ჲ ხაშდბა, ალა ჩუ მიხალ, მარე ალჲა̈რ იმე დო ა̈რიხ ი იმ დო ხაშდბახ, ეჯა დეშ მიხალ.
– მიშგუ მუხუ̂ბე, რამზი, ექიმ ლი ი თბილისს ხაშდბა, იშგენ ჭყჷნტა̈რ უნიუ̂ერსტეტს ხუ̂ითუ̂რიდ. დი̄ნა̄̈ლი ლათუ̂ერს ა̈რიხ: ჲორი
უნიუ̂ერსტეტისგა ითუ̂რიხ, ეშხუ ინსტიტუტისგა ი სემი ტეხნიკუმისგა.
– თუ̂ით უ̂ოშა ლჷზა̈ჲ ხიშდ?
– მი ხუ̂ი ჲერუ̂ეშდიუსგუ̂ა ლჷზა̈ჲ, რამზი ლი სემეშდ ლჷზა̈ჲ, ისმა̈ილ ი ჭყინტჷლდ მიშგუ ლაცლა ლიხ. დი̄ნა̄̈ლ მა̈ზუმ ლჷხა̈ნ დო ლიხ, ეჯა მინს ხოჩილდ ხოხალხ.
– ხედ კურსჟი ხა̈რიდ?
– ჭყჷნტა̈რ მე̄სმა კურსჟი ხუ̂ა̈რიდ, ი დი̄ნა̄̈ლ ერ ითუ̂რიხ უნიუ̂ერსტეტს, ეჯჲა̈რ მე̄სმა კურსჟი ა̈რიხ, მე̄რმა̄̈ლ ერ ითუ̂რიხ ინსტიტუტს ი ტეხნიკუმს – მე̄შთხუ̂ა̄მ კურსჟი ა̈რიხ.
– იმე ხარდად ამზაუ̂?
– მა̈გ შუ̂ა̈ნს ხუ̂არდად. ჭყჷნტა̈რ ჲერხი მესტიას ხუ̂არდად, ჲერხი – უშგულს, დი̄ნა̄̈ლ მინე-მინე სოფელს არდახ. ზაუ̂ლადა̈ღ შუ̂ა̈ნს გუნ ხოჩა ლარდა ლა̈სუ̂.
– იმ ხითუ̂რიდ ამეჩუ?
– მი ხუ̂ითუ̂რი გერმანულს, მიშგუ აფხნეგ ჭყჷნტა̈რ ითუ̂რიხ ლურსუს ი ინგლისურს; დი̄ნა̄̈ლ ჲერხი ითუ̂რიხ ფრანგულს ი იშგან საგნა̈რს, ჲერ – იმ ი ჲერ – იმ.
– ჯუღუ̂ახმა̄ ლა̈ირა̈ლ?
– ა̄დუ̂. ჩიგარ ხუ̂ითუ̂რიდ: ხუ̂ა̈ჲს ხუ̂იჭუ̂და̄ნედ, ხუ̂ა̈ჲრიდ,
ხუ̂ახტაუ̂ა̄̈ლიდ.
– ეზერ, ხიად, ეზერ. მაჴუ̂მა̄̈რ ჯა̄რ. ხოჩა ლადეღუ ჯარხ!
– იუ̂ასუ ხა̈რი, ხჲად! ხუ̂ა̄̈ ხა̈ნსუ ნირი ისგუ თხუ̂იმ!
,,,
ახლა შემოდგომაა. შემოდგომის მერე ზამთარი მოდის, იმის მერე – გა-ზაფხული, მერე – ზაფხული. სვანეთში კარგი შემოდგომა იცის ("სჩვევია"), დღისით მზიანია და ღამით – მთვარიანი. ზამთარიც კარგი იცის. ზამთარში ბევრი თოვლი მოდის, მაგრამ სიცივე მაინც არ არის. გაზაფხული თბილია, ხანდახან ქარი იცის. ზაფხულში ცხელა ("სიცხე არის"), მაგრამ თბილისივით სვანეთში არც სიცივეა ("სჩვევია") და არც – სიცხე. ზაფხულში კარგი სამ-ყოფია სვანეთში: ყოველთვის მზეა ("მზიანია"), ხან წვიმა იცის, ხან – ქარი. ქარი ცოტა ხანსაა. მე ძალიან მიყვარს სვანეთი.
– გამარჯობა ("კარგი დღე") სვანებს!
– გაგიმარჯოს (გაგიმარჯოსამც), სიხარულო!
– როგორ ხართ, რას შვრებით ("აკეთებთ")?
– გმადლობთ (შენამც გვყავხარ მშვიდობით)! კარგად ვართ.
– ესენი ვინ არიან, აი, ოთარ?
– ჩემი ამხანაგები და ტოლები. ეს არის ჩემი ძმა რამზი, ის არის ჩემი ბიძაშვილი ბიმურზა ზურებიანი; ისიც ჩემი ძმა არის, ესენი ჩემი ამხანაგები – ისმაილ გულედანი და ჭყინტულდ თამლიანი. ამ გოგოების სახელები კი იცი: გვილიფხი, ვარსახანი, მელენდარი, ჯამექი და ჯაჯა. გვილიფხი და ვარსახანი ჩემი დები არიან, სხვა გოგოებიც [ჩემი] დები არიან ("მაქვს"): ესე-ნი დეიდაჩემის ("ჩემი დედის დის") გოგოები არიან.
– შენ რასაც აკეთებ ("მუშაობ"), ეს კი ("ქე") ვიცი, მაგრამ ესენი ("თუ") სად არიან და ("თუ") რას აკეთებენ, ეს არ ("ვერ") ვიცი.
– ჩემი ძმა, რამზი, ექიმი არის და თბილისში მუშაობს, დანარჩენი ბიჭები უნივერსიტეტში ვსწავლობთ. გოგოებიც სასწავლებლად არიან: ორი უნივერსიტეტში სწავლობენ, ერთი ინსტიტუტში და სამი – ტექნიკუმში.
– თითო რამდენი წლის(ა) ხართ?
– მე ვარ ოცდაექვსი წლის(ა), რამზი არის ოცდაათი წლის(ა), ისმაილი და ჭყინტულდი ჩემი ტოლები არიან. გოგოები ("თუ") რა ("რამდენი") ხნის არიან, ის თვითონ უკეთესად იციან.
– რომელ კურსზე ხართ?
– ბიჭები მესამე კურსზე ვართ და, გოგოები რომ სწავლობენ უნივერსი-ტეტში, ისინი მესამე კურსზე არიან, სხვები რომ სწავლობენ ინსტიტუტში და ტექნიკუმში – მეოთხე კურსზე არიან.
– სად იყავით ამ წელს?
– ყველა სვანეთში ვიყავით. ბიჭები ზოგი მესტიაში ვიყავით, ზოგი – უშგულში, გოგოები თავ-თავიანთ სოფელში იყვნენ. ზაფხულში სვანეთში ძალიან კარგი ("სამყოფი") იყო.
– რას სწავლობ აქ?
– მე ვსწავლობ გერმანულს, ჩემი ამხანაგი ბიჭები სწავლობენ რუსულს და – ინგლისურს; გოგოები ზოგი სწავლობენ ფრანგულს და სხვა საგნებს, ზოგი – რას და ზოგი – რას.
– გაქვთ წიგნები?
– კი. ყოველთვის ვსწავლობთ: ბევრს ვკითხულობთ, ვწერთ, ვხატავთ.
– კარგი, სიხარულო, კარგი. მადლობელი ვარ (შენი). კარგად იყავით ("კარგი დღემც გაქვთ")!
– გმადლობ, სიხარულო! დიდხანს გვეყოლე ("ბევრ ხანსამც გვყავს შენი თავი")!
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. აბრუნეთ სახელები: აფხნეგ, მუშუ̂ა̈ნ, გეზალ, ბუბა, ლახუ̂ბა, მუხუ̂ბე.
- შეადგინეთ მოკლე საუბარი.
¡
დო̈შდიშ ორშაბათი თახა̈შ სამშაბათი
ჯჷმა̈შ ოთხშაბათი
ცა̄̈შ ხუთშაბათი
უ̂ებიშ პარასკევი
საფტინ შაბათი
მიშლადეღ კვირა
ლუნთუ̂რი შარშან
ლეჰნა შარშანწინ, ზოგ დიალექტში შარშან
ზომხა ახალი წელი
უ̂იქმ უქმე
ახჭიმ მოსდევს, მოჰყვება
იანუ̂ა̈რ, ქუ̂ა̈ხ იანვარი
თებჷრუ̂ა̈ლ, თებრუ̂ა̈ლ თებერვალი მა̈რტ მარტი
აპრილ აპრილი
მა̈ის მაისი
ივნის, პა̈რპო̄ლდში თუ̂ე ივნისი, პეტრეპავლობისთვე
იუ̂ლის, ლიგურკე̄ თუ̂ე ივლისი, კვირიკობი{ს}თვე
აგუსტ, ლიმჷრჲე̄ თუ̂ე აგვისტო, მარიამობი{ს}თვე
სეკტენბერ, ჲენკანობა̈ თუ̂ე სექტემბერი, ენკენობი{ს}თვე
ოკტონბერ, წიფობ, წიფობა̈ თუ̂ე ოქტომბერი,
მწიფობი{ს}თვე
ნოენბერ, ლიგე̄რგი̄ თუ̂ე, ღუ̂ინობ, შა̈შშობ ნოემბერი,
გიორგობი{ს}თვე, ღვინობისთვე ("ღვინ-ობ-ა"), ჭინკობისთვე ("სა-შიშ-
ობ-ა")
დეკენბერ, ქრისდე̄ში თუ̂ე დეკემბერი, ქრისტეშობისთვე
თუ̂ითო̄ლაჟი თითოეულზე
ჩი̄ იხმარება საზღვრულის წინ ყველა ბრუნვაში, გარდა სახელობითისა, სადაც გამოიყენება მა̈გ ("ყველა") ფუძე
თ ა ნ დ ე ბ უ ლ ე ბ ი
-თე -კენ: ა̈გითე, ქორთე, მუხუ̂ბათე, და̈უ̂ითიშთე, პეტრე̄შთე, მიშგუ̂ათე.. შინისკენ, სახლისკენ, ძმისკენ, დავითისკენ, პეტრესკენ, ჩემკენ...
-ცახა̈ნ -თან: დაჩუ̂ირცახა̈ნ, მუხუ̂ბაცახა̈ნ, და̈უ̂ითიცახა̈ნ, პეტრე̄ცახა̈ნ, მიშგუ̂აცახა̈ნ... დასთან, ძმასთან, დავითთან, პეტრესთან, ჩემთან...
-მჷყ -თან (ადგილმდებარეობის გამოსახატავად): დაჩუ̂ირმჷყ, მუხუ̂-ბამჷყ, და̈უ̂ითიშმჷყ, პეტრე̄შმჷყ, მიშგუ̂ამჷყ... დასთან, ძმასთან, დავითთან, პეტრესთან, ჩემთან...
-ხა̈ნ, -ხა̈ნქა -გან, -(ით)გან: დაჩუ̂ირხა̈ნ, სოფელხა̈ნ, მუხუ̂ბახა̈ნ, და̈უ̂ი-თიშხა̈ნ, პეტრე̄შხა̈ნ, მიშგუ̂ახა̈ნ... დისგან, სოფლიდან, ძმისგან, დავითისგან, პეტრესგან, ჩემგან...
ასევეა -ჟი -ზე და -{ }სგა -ში...
იმთე საითკენ
იმხა̈ნ საიდან
ამხა̈ნ, ამხა̈ნქა აქედან
ეჩხა̈ნ (<ეჯხა̈ნ) იქიდან
ამჟი ასე
ეჯჟი ისე (შდრ. იმჟი როგორ).
I პ. | ღური მივდივარ | ონღუ̂რი მოვდივარ | ესღუ̂რი მივდივარ |
II პ. III პ. I-II პ. I-III პ. II პ. III პ. | ღჷრი ღჷრი ლჷღრიდ ღურიდ ღჷრიდ ღჷრიხ | ანღრი ანღრი ალღრიდ ონღუ̂რიდ ანღრიდ ანღრიხ | ესღრი ესღრი ელღრიდ ესღუ̂რიდ ესღრიდ ესღრიხ |
ნ ა მ ყ ო | |||
მი მირ-და ეჯა მყავდა მი ხორ-და̈ს ეჩას ვყავდი მი სი ჯირ-და̈ს გყავდი სი ჯირ-და ეჯა გყავდა სი ხორ-და̈ს ეჩას ჰყავდი მი ეჩას ხორ-და̈ს ვყავდი ეჩას ხორ-და ეჯ ჰყავდა ეჯა ხორ-და ეჩას ჰყავდა სი მი მირ-და̈ს მყავდი ნა̈ჲ გუ̂ირ-და ეჯა გვყავდა ნა̈ჲ ლორ-და-დ ეჩას ვყავდით სი ეჩას ხორ-და̈ს ჰყავდი ნა̈ჲ ნირ-და ეჯა გვყავდა ნა̈ჲ ხორ-და-დ ეჩას ვყავდით ეჯა მი მირ-და მყავდა ეჯა მი მირ-და მყავდა სგა̈ჲ ხორ-და-დ ეჩას ჰყავდით ეჯა სი ჯირ-და გყავდა სგა̈ჲ ჯირ-და-ხ ეჯა გყავდათ სგა̈ჲ ხორ-და-დ ეჩას ჰყავდით ეჯჲა̈რს ხორ-და-ხ ეჯა ჰყავდათ ეჯჲა̈რ ხორ-და-ხ ეჩას ჰყავდნენ ნ ა მ ყ ო უ წ ყ ვ ე ტ ე ლ ი I პ. მი ხუ̂-ა-ხტა̈უ̂და̈ს ვხატავდი ხუ̂-ი-ხტა̈უ̂და̈ს ვიხატავდი ხ-ო-ხტა̈უ̂და̈ს ვუხატავდი II პ. სი ხ-ა-ხტა̈უ̂და̈ს ხ-ი-ხტა̈უ̂და̈ს ხ-ო-ხტა̈უ̂და̈ს III პ. ეჯა ა-ხტა̈უ̂და ი-ხტა̈უ̂და ხ-ო-ხტა̈უ̂და I-II პ. ნა̈ჲ ლ-ა-ხტა̈უ̂დად ლ-ი-ხტა̈უ̂დად ლ-ო-ხტა̈უ̂დად I-III პ. ნა̈ჲ ხუ̂-ა-ხტა̈უ̂დად ხუ̂-ი-ხტა̈უ̂დად ხ-ო-ხტა̈უ̂დად II პ. სგა̈ჲ ხ-ა-ხტა̈უ̂დად ხ-ი-ხტა̈უ̂დად ხ-ო-ხტა̈უ̂დად III პ. ეჯჲა̈რ ა-ხტა̈უ̂დახ ი-ხტა̈უ̂დახ ხ-ო-ხტა̈უ̂დახ |
I პ. | მი ღურდა̈ს მივდიოდი | ონღურდა̈ს მოვდიოდი | ესღურდა̈ს მივდიოდი |
II პ. | სი ღჷრდა̈ს | ანღჷრდა̈ს | ესღჷრდა̈ს |
III პ. | ეჯა ღჷრდა | ანღჷრდა | ესღჷრდა |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლჷღრიდად | ალღჷრდად | ელღჷრდად |
I-III პ. | ნა̈ჲ ღურდად | ონღურდად | ესღურდად |
II პ. | სგა̈ჲ ღჷრდად | ანღჷრდად | ესღჷრდად |
III პ. | ეჯჲა̈რ ღჷრდახ | ანღჷრდახ | ესღჷრდახ |
ს ა უ ბ ა რ ი X
ნაგზაჲსგა ა̈რი იშგუ̂იდ ლადეღ (‖ლადა̈ღ).
დო̈შდიშ, თახა̈შ, ჯჷმა̈შ, ცა̄̈შ, უ̂ებიშ, საფტინ ი მიშლადეღ. "დო̈შდიშ" ლი "დოშდ-ულ" ჟახახა̈ნქა. "მიშლადეღ" ლი "მიჟ+ლა-დეღ".
ლა̈დი ლი ჯჷმა̈შ. ჯჷმა̈შჷნღო ლი ცა̄̈შ, ეჩჷნღო – უ̂ებიშ, ღო – საფტინ ი ღო – მიშლადეღ. მიშლადეღ უ̂იქმ ლი.
უ̂ოშა ლადეღ ა̈რი ნაგზაჲსგა? მა̈ჲ ხაჟხახ ალ ლა̈დღა̈რს? უ̂ოშა ლადეღ ა̈რი
ზაუ̂ისგა, თუ̂ეჲსგა? უ̂ოშა ნაგზი ა̈რი ზაუ̂ისგა, თუ̂ეჲსგა?
ლა̄თ ლა̈სუ̂ თახა̈შ, ლა̄თა̈ სგუ̂ებნე ლადეღ – დო̈შდიშ. მჷხა̈რ ლი ცა̄̈შ, მჷხა̈რ ეჩხა̈ნ ი̄რა უ̂ებიშ, ეჩი̄ ეჩხა̈ნ – საფტინ, ღო – მიშლადეღ.
მა̈ჲ ლადეღ ლი ლა̈დი? მა̈ჲ ლადეღ ლა̈სუ̂ ლა̄თ? მა̈ჲ ლადეღ ი̄რა მჷხა̈რ, მჷხა̈რ ეჩხა̈ნ, ეჩი̄ ეჩხა̈ნ?
ზაუ̂ისგა ა̈რი ჲეშდჲორი (ჲეშდჲერუ) თუ̂ე. ალჲარე ჟახა̄̈ლ ლიხ: ჲა̈ნუ̂ა̈რ ჲედ ქუ̂ა̈ხ, თებ{ე}რუ̂ა̈ლ (თებჷრუ̂ა̈ლ), მა̈რტ, აპრილ, მა̈ის, იუ̂ნის ჲედ პა̈რპო̄ლდში თუ̂ე, იუ̂ლის ჲედ ლიგურკე̄ თუ̂ე, აგუსტ ჲედ ლიმჷრჲე̄ თუ̂ე, სეკტენბერ ჲედ ჲენკანობა̈ თუ̂ე, ოკტონბერ ჲედ წიფობ ჲედ წიფობა̈ თუ̂ე, ნოენბერ ჲედ ლიგე̄რგი̄ თუ̂ე ჲედ ღუ̂ინობ ჲედ შა̈შშობ, დეკენბერ ჲედ ქრისდე̄ში თუ̂ე.
ჩი̄ თუ̂ეჲა̈რს ქართუ̂ილდ ი იშგან ნჷნა̈რჟი̄ ამჟი ხაჟხახ, ა: ჲანუ̂ა̈რ, თებჷრუ̂ა̈ლ, მა̈რტ, აპრილ, მა̈ის, იუ̂ნის ი იშგენ; ჲერხი თუ̂ეჲა̈რს ქართუ̂ილდ ი ლუშნუდ ეშხუ ჟახე ხაჟხახ: ლიგურკე̄ თუ̂ე = კვირიკობისთვე, ლიმჷრჲე̄ თუ̂ე = მარიამობისთვე, ჲენკანობა̈ თუ̂ე = ენკენისთვე, წიფობ ი ღუ̂ინობ = მწიფობისთვე და ღვინობისთვე, ლიგე̄რგი თუ̂ე = გიორგობისთვე, ქრისდე̄ში თუ̂ე = ქრისტეშობისთვე; ჲერხი თუ̂ეჲრე ჟახა̄̈ლ ლუშნუ ლიხ: ქუ̂ა̈ხ "იანვარი", პა̈რპო̄ლდში თუ̂ე "პეტრეპავლობისთვე" ი შა̈შშობ ჲედ შა̈შშობა̈ თუ̂ე "საშიშობისთვე" ("ჭინკობისთვე").
ქუ̂ა̈ხ
(იანუ̂ა̈რ) ზა̈ჲა̄̈ მა̄̈ნკუ̂ი̄ თუ̂ე ლი. ეჯა ზომხა̄̈ თუ̂ე ლი. ქუ̂ა̈ხს ახჭიმ ზა̈ჲა̈ მე̄რმე თუ̂ე – თებჷრუ̂ა̈ლ. მე̄სმე თუ̂ე ლი მა̈რტ, მე̄შთხუ̂ე – აპრილ, მე̄ხუ̂შდე – მა̈ის. პირუ̂ელ მა̈ის ძღჷდ უ̂იქმ ლი. მე̄სგუ̂ე თუ̂ე ლი იუ̂ნის,
მე̄შგუ̂დე – იუ̂ლის, მე̄რე – აგუსტ, მე̄ჩხრე – სეკტენბერ, მე̄შდე – ოკტონბერ, მე̄შდეშხუ̂ე – ნოენბერ, მე̄შდჲორე – დეკენბერ.
ზაუ̂ისგა უ̂ო̄შთხუ̂ დრო̈უ̂ ა̈რი: ლინთუ̂, ლუფხუ̂, ზაუ̂ლადეღ ი მუჟღუ̂ერ. თუ̂ითუ̂ო̄ლაჟი ალ დრო̈უ̂ისგა თუ̂ით სემი თუ̂ე ა̈რი. ქრისდე̄ში თუ̂ე, ქუ̂ა̈ხ ი თებრუ̂ა̈ლ ლინთუ̂ჲა̈ თუ̂ეჲა̈რ ლიხ, მა̈რტ, აპრილ ი მა̈ის – ლუფხუ̂ჲა̈შ, პა̈რპო̄ლდშიშ, ლიგურკე̄შ ი ლიმჷრჲე̄ თუ̂ეჲა̈რ – ზაუ̂ლა̈დღიშ, ჲენკანობა̄̈ თუ̂ე, წიფობ ი ლიგე̄რგი̄ თუ̂ე – მუჟღუ̂რეშიშ.
ნა̈ჲ
შუ̂ა̈ნს ხუ̂არდად ამზაუ̂ ი ლუნთუ̂რი ზაუ̂ლადა̈ღ, მარე კოტო̄ლ ხა̈ნს გარ
. ამზაუ̂ ჲარუ̂ ნაგზა ხუ̂არდად ი ლუნთუ̂რი – აშხუ̂ თუ̂ეს. ნა̈ჲ შუ̂ა̈ნს ნირიხ ლახუ̂ბა. ნირდახ ლადჩურა, მარე ათხე ქუთა̄̈შთე ლიხ ლუწუ̂ი̄ლე ი ეჩ'ა̄̈რიხ.
შომუ̂ა̄̈ჲ თბილისს ხუ̂ა̈რიდ, ეჩქა ჩილადეღ ჰამს ესღუ̂რიდ ჲერხი უნიუ̂ერსტეტთე, ჲერხი – ინსტიტუტთე ი ჲერხი ტექნიკუმთე ი ჩიგარ ეჩე ხუ̂ა̈რიდ ჩხარა̄მ სა̈ჲა̄თუნღო სამ სა̈ჲა̄თდ. უნიუ̂ერსტეტხა̈ნ ი ინსტიტუტხა̈ნ ა̈გითე ონღუ̂რიდ უ̂ო̄შთხუ̂ სა̈ჲა̄თჟი, ტექნიკუმხა̈ნ – უ̂ო̄შთხუ̂ა̈შ ჲერუ̂ეშდიუ̂ოხუ̂იშდ წუთჟი̄ნ ი ეჩჷნღო სერ ა̈გის ხუ̂ითუ̂რიდ.
მი, მიშგუ ლახუ̂ბა-ჲ ლადჩურა ბინად ხუ̂ა̈რიდ ნიშგუ̂{ე}ჲა̈რმჷყ, მიშგუ აფხნეგ ისმა̈ილ მიჩა დაჩუ̂ირშე̄რმჷყ ა̈რი, მე̄რმე აფხნეგა̈რ – სტუდქალა̈ქს.
საფტინს ი მიშლადა̈ღ ნა̈ბოზს ღურიდ თიატრთე, კინოთე ი ეჩხა̈ნ ა̈გითე გუ̂იანდ გარ ონღუ̂რიდ – {ჲ}ეშდაშხუ̂-{ჲ}ეშდჲარუ̂ სა̈ჲა̄თჟი̄ნ.
კვირაში არის შვიდი დღე. ამ დღეებს ჰქვიათ: ორშაბათი, სამშაბათი, ოთხშაბათი, ხუთშაბათი, პარასკევი, შაბათი და კვირა. ორშაბათი მომდინა-რეობს ("არის") მთვარის სახელიდან. კვირა არის "მზე"+ "დღე".
დღეს არის ოთხშაბათი. ოთხშაბათის მერე არის ხუთშაბათი, იმის მერე პარასკევი, მერე – შაბათი და მერე – კვირა. კვირა უქმეა.
რამდენი დღეა კვირაში? რა ჰქვიათ ამ დღეებს? რამდენი დღე არის წელიწადში, თვეში? რამდენი კვირაა წელიწადში, თვეში?
გუშინ იყო სამშაბათი, გუშინწინ ("გუშინის წინა დღეს") – ორშაბათი. ხვალ არის ხუთშაბათი, ზეგ ("ხვალის იქით") იქნება პარასკევი, მაზეგ – შა-ბათი, მერე – კვირა.
რა დღეა დღეს? რა დღე იყო გუშინ? რა დღე იქნება ხვალ, ზეგ, მაზეგ?
წელიწადში არის თორმეტი თვე. ამათი სახელებია: იანვარი ან ქვახი, თებერვალი, მარტი, აპრილი, მაისი, ივნისი ან პეტრეპავლობისთვე, ივლისი ან კვირიკობისთვე, აგვისტო ან მარიამობისთვე, სექტემბერი ან ენკენ(ობი)სთვე, ოქტომბერი ან მწიფობისთვე, ნოემბერი ან გიორგობისთვე, ან ღვინობისთვე, ან ჭინკობისთვე, დეკემბერი ან ქრისტეშობისთვე.
ყველა თვეს ("თვეებს") ქართულად და სხვა ენებზეც ასე ჰქვია, აი: იანვა-რი, თებერვალი, მარტი, აპრილი, მაისი, ივნისი და სხვა; ზოგიერთ თვეს ქარ-თულად და სვანურად ერთი სახელი ჰქვია: კვირიკობისთვე, მარიამობისთვე, ენკენ(ობ)ისთვე, მწიფობისთვე და ღვინობისთვე, გიორგობისთვე, ქრისტეშო-ბისთვე; ზოგი თვეების სახელები სვანურია: ქუ̂ა̈ხ (იანვარი), პა̈რპოლდში თუ̂ე (პეტრეპავლობისთვე) და შა̈შშობ ან შა̈შშობა̈ თუ̂ე (საშიშობისთვე, ჭინკობისთვე).
ქუ̂ა̈ხ (იანვარი) წელიწადის პირველი თვეა. ის ახალი წლის თვეა. ქუ̂ა̈ხს მოჰყვება წელიწადის მეორე თვე – თებერვალი. მესამე თვე არის მარტი, მე-ოთხე – აპრილი, მეხუთე –მაისი. პირველი მაისი დიდი უქმეა. მეექვსე თვე არის ივნისი, მეშვიდე – ივლისი, მერვე – აგვისტო, მეცხრე – სექტემბერი, მეათე – ოქტომბერი, მეთერთმეტე – ნოემბერი, მეთორმეტე – დეკემბერი.
წელიწადში ოთხი დროა: ზამთარი, გაზაფხული, ზაფხული და შემოდ-გომა. სათითაოდ ამ დროებში ("თითო") სამი თვეა. ქრისტეშობისთვე, იანვა-რი და თებერვალი ზამთრის თვეებია; მარტი, აპრილი და მაისი – გაზაფხუ-ლის(ა); პეტრეპავლობის, კვირიკობის(ა) და მარიამობის თვეები – ზაფხუ-ლის(ა); ენკენ(ობ)ისთვე, მწიფობის(თვე) და გიორგობისთვე – შემოდგო-მის(ა).
ჩვენ სვანეთში ვიყავით ამ წელს და შარშან ზაფხულს, მაგრამ მხოლოდ ცოტა ხანს. ამ წელს ორ კვირას ვიყავით და შარშან ერთ თვეს. ჩვენ სვანეთ-ში გვყავს ძმები. გვყავდა დები, მაგრამ ახლა ქუთაისში არიან გათხოვილი და
იქ ცხოვრობენ ("არიან").
როცა თბილისში ვართ, მაშინ ყოველდღე დილას მივდივართ ზოგი უნი-ვერსიტეტში, ზოგი – ინსტიტუტში, ზოგი – ტექნიკუმში და ყოველთვის იქ ვართ ცხრა საათიდან სამ საათამდე. უნივერსიტეტიდან და ინსტიტუტიდან სახლში მოვდივართ ოთხ საათზე, ტექნიკუმიდან – ოთხის ოცდახუთ წუთზე და შემდეგ უკვე შინ ვსწავლობთ.
მე, ჩემი ძმები და დები ბინად ვართ ჩვენებთან, ჩემი ამხანაგი – ისმა-
ილი თავისი დის ოჯახში ("დისიანთან") არის, სხვა ამხანაგები – სტუდქა-ლაქში.
შაბათს(ა) და კვირას, საღამოს, მივდივართ თეატრში, კინოში და იქიდან შინ გვიან მოვდივართ – თერთმეტ-თორმეტ საათზე.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. იხმარეთ თანდებულიანი ფორმები წინადადებებში.
- დაუსვით კითხვები თანდებულიან ფორმებს.
უფროობითი ხარისხი | ფ ე რ ე ბ ი | აღმატებითი ხარისხი |
წჷრნი წითელი | ხო-წრან-ა უფრო წითელი მა-წრან-ე უწითლესი | |
თუ̂ეთნე თეთრი | ხო-თთუ̂ენ-ა | მა-თთუ̂ენ-ე |
{ჲ}რჟი ლურჯი; მწვანე | ხო-ჲჷრჟ-ა | მა̈-ჲჷრჟ-ე |
ყუ̂ითელ ყვითელი | ხო-ყუ̂თილ-ა | მა̈-ყუ̂თილ-ე |
მეშხე შავი | ხო-მშხ-ა | მა̈-მშხ-ე |
ს ი თ ბ ო - ს ი ც ი ვ ე | ||
ტებდი თბილი | ხო-ტბიდ-ა | მა̈-ტბიდ-ე |
ა̈თუ ცხელი | ხო-ჲთუ̂-ა | მა̈-ჲთუ̂-ე |
მჷცხი ცივი | ხო-მცხა̄ნ-ა‖ ხო-მცხ- | მა-მცხა̄ნ-ე |
ზ ო მ ა - ს ი დ ი დ ე | ||
კჷ̄ლთხი მაღალი | ხო-კლათხ-ა | მა-კლათხ-ე |
დამბა̈ლ დაბალი | ხო-დჷმბალ-ა‖ ხო-დლ მბ- | ა მა-დჷმბალ-ე |
ჯო̄დი გრძელი | ხო-ჯუ̂დ-ა | მა-ჯუ̂დ-ე |
მეკუ̂შდე მოკლე | ხო-ნკუ̂შდ-ა | მა̈-ნკუ̂შდ-ე |
მაშრი ფართო | ხო-მშარ-ა | მა-მშარ-ე |
ნახუ̂წი ვიწრო | ხო-ნხუწ-ა | მა-ნხუწ-ე |
ს ხ ვ ა თ ვ ი ს ე ბ ე ბ | ი | |
მახე ახალი | ხო-მხ-ა | მა-მხ-ე |
ჯუ̂ინელ ძველი | ხო-ჯუ̂ნელ-ა | მა̈-ჯუ̂ნელ-ე |
მეგრე მსხვილი | ხო-ნგრ-ა | მა̈-ნგრ-ე |
ნეცინ წვრილი | ხო-ნცინ-ა | მა̈-ნცინ-ე |
ბჷგი მაგარი | ხო-ბგ-ა | მა-ბგ-ე |
მე̄ნშგუ̂ე რბილი | ხო-ნშგუ̂-ა‖ხო-მე-ნშგუ̂- | მა̈-ნშგუ̂-ე‖მა-მე-ნშგუ̂-ე |
სგელ სქელი | ხო-ნსგლ-ა | მა̈-ნსგლ-ე |
დჷთხელ თხელი | ხო-დთხელ-ა | მა̈-დთხელ-ე |
მეჩი მოხუცი | ხო-მჩ-ა | მა̈-მჩ-ე |
მუჭხუ̂ი ტკბილი | ხო-მჭუხუ̂-ა | მა-მჭუხუ̂-ე |
მჷხიმ მწარე, მჟავე | ხო-მხჷმ-ა | მა-მხჷმ-ე |
მჷჟირ სველი | ხო-მჟირ-ა | მა̈-მჟირ-ე |
ზჷსკი მშრალი | ხო-ზსკ-ა | მა̈-ზსკ-ე |
კადა̈რ მშრალი, ხმელი | ხო-კდარ-ა | მა-კდარ-ე |
ხო-ხუ̂რ-ა მცირე; უმცროსი მა-ჰუ̂რე̄ნ-ე უმცირესი;
ყველაზე უმცროსი
ხუნკუ̂ი (<ხონკუ̂ი) უფრო ადრე, წინა მა̄̈ნკუ̂ი პირველი, წეღან
ფერ ფერი
ბა̈ჲრახ დროშა, ბაირაღი
ბალე ფოთოლი
ლესგდი შესახედავი
-ილ, ზოგჯერ -ე̄ლ სუფიქსი აღნიშნავს "უფრო"-ს: ხოჩილ უფრო კარგი, ხოხუ̂რილ უფრო მცირე
სურუ ძალიან; დიდი, ნამეტანი
ეჩქად მანამდე
იზელა̈ლ დადის
გიმ მიწა; დედამიწა
დეც ზეცა, ცა
ლიც წყალი
ეჯკა̈ლი იმნაირი, იმგვარი
ზი ძევს
მა̈ჲკა̈ლი როგორი ("რა ყალი{ბისა}")
მა̈გუ̂ა̈რ, მა̈გუ̂ა̈ჲ როგორი ("რა გვარი")
თუ̂ალა̈შ თვალადი ("თვალის{ა}")
ამკა̈ლი ამნაირი ("ამ ყალი{ბისა}"), ამგვარი
შუკუ̂ გზა, ქუჩა ("შუკა")
ზაგა̈რ ქედი (მთისა)
თანა̈ღ მთა (გადასასვლელი)
ლახუ̂ მთა (საძოვარი)
ზექ შეშა
თუ̂ი თაფლი
ს ა უ ბ ა რ ი XI
გუშგუ̂ეჲ ბა̈ჲრახ წჷრნი ლი. ქორა̈ ჭუ̂ა̈დუ̂ა̈რ ი ლამფა თუ̂ეთნე ლიხ, ყო̄რა̈ლ ი ლაჴუ̂რა̄̈ლ – ყუ̂ითელ. ბალე ჲჷრჟი ფერიშ ლი, დეცი ჲჷრჟი ლი.
ლუშნუდ "მწვანე"ს ი "ლურჯ"ს ჲერქჷდა̄̈შ ჲჷრჟი ხაჟხა, "მწვანე"ს აჯაღ ლაჩხუ̂ა̈ ფერიშ ხაჟხა.
ლა̈დი ა̈თუ ლი, ლა̄თ მჷცხი ლა̈სუ̂. ალ ლიც ტებდი ლი, ეჯ ლიც – მჷცხი. ჩა̈ი ა̈თუ ლი. ალას მჷცხი ხა̄რ, ეჩას – ა̈თუ. სი ჯა̄რმა̄ მჷცხი? დე̄სა, მი̄ ა̈თუ მა̄რ.
შუ̂ა̈ნს ხუ̂ა̈ჲ ლახუ̂ა̈რ ი ზაგრა̈ლ ლიხ, ჲერ კჷ̄ლთხი ი ჲერ დამბალ. მესტ
ია̄̈ შუკუ̂ა̈რ მაშრი ლიხ, უშგუ̂ლა̈შ – ნახუ̂წი. შუკუ̂ მესტიახა̈ნ ზუგდიდთე ჯო̄დი ლი, მესტიახა̈ნ ბეჩუ̂ითე – მეკუ̂შდე.
ალ ლა̈ირ მახე ლი, ეჯ ლა̈ირ – ჯუ̂ინელ. ბიბლიოტეკაჲსგა ხუ̂ა̈ჲ ჯუ̂ინელ ი მახე ლა̈ირ ი გაზე̄თ ა̈რი. შუ̂ა̈ნ ლი ჯუ̂ინელ ი მახე. მახე შუ̂ა̈ნ გუნ ხოჩა ლი.
ჲა̈რ ხიშდ ხოშა: სი ჰა ისგუ მუხუ̂ბე? მი ხოშა ხუ̂ი, მიშგუ მუხუ̂ბე ხოხუ̂რა ლი. ხოშა̄მდი̄ ალ ბეფშუ̂ ნირი ი ხოხუ̂რა̄მდი̄. თბილის ქუთა̄̈შდ ხოშა ლი. ალა ეჩჷნ ხოშაი̄ მალა̈ტ. მესტიახა̈ნ ზუგუ̂დი{თ}თე ჯუ̂ე̄დია (‖ჯო̄დი) შუკუ̂ ლი.
მა̈ჲკ
ა̈ლი ლтნთ ხოხალ შუ̂ა̈ნს? მე̄უ̂არ ხოლა. ლтნთ ჯო̄დი ლი, ხუ̂ა̈ჲ მუს ჴედნი, შუკუ̂ მა̄მა ლი. ლтნთდ ხოჩა ლუფხუ̂ ლი, მარე ჩინ მაჩე̄ნე ზაუ̂ლადა̈ღ ლი. თანა̈ღჟი ი კოჯა̈რჟი მუს ი უ̂ოლ ხა̄̈ზ, ლახუ̂ა̈რ ი ზაგრა̈ლ ჲჷრჟი ფერიშ ლიხ. ლადეღშუ̂ მჷჟა̄̈რ ლი, ლე̄თშუ̂ – დოშდუ̂ლი̄რ. მუს ჩიდ მა̈თთუ̂ენე ლი. ჲერხ'ა̈გის ზაუ̂ლადა̈ღი ხოლა ხოხა: სურუ ა̈თუ ხა̈მთქუ̂ა. აშ ზაუ̂ლადეღ ლუფხუ̂დ ხოჲთუ̂ა ლი.
მაკლათხე კოჯ შუ̂ა̈ნს უშბა ლიზ, ეჩუნღო – თუ̂ეთნჷლდ. უშბას ი თუ̂ეთნჷლდს ჩიგარ მუს ი უ̂ოლ ხა̄̈ზხ. საქართუ̂ელოჲსგა ჩიდ მაშე̄ნე ი მაჩე̄ნე ქალა̈ქ თბილის ლი. ლუშნუდ თბილისი ჯუ̂ინელ ჟახე ქა̈რთ ლა̈სუ̂.
შუ̂ა̈ნს ჲერხ'ა̈გის ეზერ სიმინდ ჴედნი. სიმინდ ხოხალ სგელ მა̄დეჲ დჷთხელ, სიმინდი კაკა̈ლ – მეგრე მა̄დეჲ ნეცინ. ალ სიმინდ ხონსგლა ლი მე̄რმა̄̈ლდ. თუ̂ი ი შაქა̈რ მუჭხუ̂ი ლიხ, მარე თუ̂ი შაქა̈რდ ხომჭუხუ̂ა ლი.
ფჷრი ი ბჷგი ზექ ხოჩა ლი, ზჷსყი ი მენშგუ̂ე – ხოლა. გიმ ჲერხ'ა̈გის მჷჟირ ლი, ჲერხ'ა̈გის – კადა̈რ (ზჷსკი). ჲერხი ხილმა̈ხილ მჷხიმ ლი.
ამეჩუ ა̈რი მეჩი მა̄რე. ეჯა ლი თუ̂ეთნე, კჷ̄ლთხი ი ნეცინ. ამკა̈ლი მა̄რე ხოჩა თუ̂ალა̈შ (ხოჩა ლესგდი) ლი.
მი ისგუ̂ა აფხნეგდ ხოშილ ხუ̂ი, მარე მიჩა აფხნეგდ ხოხუ̂რილ ხუ̂ი. უ̂ოთარ ისგუ̂ან ხოჩილ ლი. ეჯა ათხე ხოჩილდ ა̈რი. ალ შუკუ̂ ხონკუ̂შდილ ლი.
მა̈ჲკა̈ლი ფერიშ ლი გუშგუ̂ეО ბა̈ჲრახ, ქორა̈ ჭუ̂ა̈დუ̂ა̈რ, ყო̄რა̈ლ, ბალე ი დეც, დაფა?
მა̈ჲ ლი მჷცხი, ტებდი, ა̈თუ? ჲა̈ს ხა̄რ მჷცხი, ა̈თუ?
მა̈ჲკა̈ლი ლი ალ ქორ: ჯუ̂ინელ ჰა მახე? ხედა ქალა̈ქ ლი საქართუ̂ე-ლოჲსგა ჩიდ მაჩე̄ნე ი მაშე̄ნე? ხედა ხიშდ მაჰუ̂რე̄ნე ლეთუ̂რჲა̈ლისგა?
ჯუ̂ინალდ შუ̂ა̈ნს ნახუ̂წი შუკუ̂ა̈რ ლა̈სუ̂ხ, ათხე მაშრი ლიხ, აუ̂ტომობი-ლა̈რ ჩილადეღ იზელა̄̈ლხ. ჯუ̂ინალდ მესტიახა̈ნ ზუგუ̂დი{თ}თე ღურდად უ̂ო̄შთხუ̂-უ̂ოხუ̂იშდ ლადეღისგა, ათხე აუ̂ტომობილშუ̂ ღურიდ უსგუ̂ა-არა̄მ სა̈ჲა̄თისგა. ქუთა̄̈შხა̈ნ მესტიათე ონღურდად უ̂ო̄შთხუ̂ ლადეღ, ათხე აშხუ̂ სა̈ჲა̄თსი მა̄მ ხაკუ მა̄რე. ჩილადა̈ღ ჲურინ-უსგუ̂ა̄მინ ჴედნი შუ̂ა̈ნთე ჰა̈ეროპლა̈ნ. შუკუ̂ჟი̄ნ ა̈რი უ̂ო̄შთხუ̂ეშდიუ̂ოხუ̂იშდ წუთს.
ამჟი ლიხ გოშა̈რ მახა შუ̂ა̈ნისგა.
ჩვენი დროშა წითელია. სახლის კედლები და ჭერი თეთრია, კარები და ფანჯრები – ყვითელი. ფოთოლი ლურჯი ფერისაა, ცაც ლურჯია. სვანურად "მწვანეს" და "ლურჯს" ორივეს ლურჯი ჰქვია, "მწვანეს" კიდევ საძოვრისფერი ჰქვია.
დღეს სიცხეა, გუშინ სიცივე იყო. ეს წყალი თბილია, ის წყალი – ცივი. ჩაი ცხელია. ამას სცივა ("სიცივე აქვს"), იმას სცხელა. შენ თუ გცივა? არა, მეც მცხელა.
სვანეთში ბევრი მთები და ქედებია, ზოგი მაღალი და ზოგი დაბალი. მესტიის გზები ("შუკ-ებ-ი") ფართოა, უშგულის(ა) – ვიწრო. გზა ("შუკა") მესტიიდან უშგულისკენ გრძელია, მესტიიდან ბეჩოსკენ – მოკლე.
ეს წიგნი ახალია, ის წიგნი – ძველი. ბიბლიოთეკაში ბევრი ძველი და ახალი წიგნი და გაზეთია. სვანეთი არის ძველი და ახალი. ახალი სვანეთი ძალიან კარგია.
ვინ ხართ უფროსი: შენ თუ შენი ძმა? მე უფროსი ვარ, ჩემი ძმა უმცროსია. უფროსადაც ეს ბავშვი გვყავს და უმცროსადაც. თბილისი ქუთაისზე დიდია. ეს იმაზე მეტადაც მიყვარს. მესტიიდან ზუგდიდში შორი გზაა.
როგორი ზამთარი იცის სვანეთში? – ძალიან ცუდი. ზამთარი გრძელია; ბევრი თოვლი მოდის, გზა არ არის. ზამთარზე კარგი გაზაფხულია, მაგრამ ყველაზე უკეთესი ზაფხულია. უღელტეხილზე და კლდეებზე თოვლი და ყი-ნული დევს ("ა-ც-ევ-ს"), მთები და ქედები მწვანეა ("ლურჯი ფერის(ა) არიან"). დღისით მზიანია, ღამით – მთვარიანი. თოვლი ყველაზე უფრო თეთრია. ზოგ ადგილას ზაფხულიც ცუდი იცის: ნამეტანი სიცხე იცის ("სჩვევია"); ისე, ზაფხული გაზაფხულზე უფრო ცხელია.
ყველაზე უფრო მაღალი კლდე სვანეთში უშბაა, მერე – თეთნულდი. უშბას(ა) და თეთნულდს ყოველთვის თოვლი და ყინული ადევთ. საქართვე-ლოში ყველაზე დიდი და საუკეთესო ქალაქი თბილისია. სვანურად თბილი-სის ძველი სახელი იყო "ქართ-ი".
სვანეთში ზოგ ადგილას კარგი სიმინდი მოდის. სიმინდი იცის სქელი ან თხელი, სიმინდის მარცვალი – მსხვილი ან წვრილი. ეს სიმინდი უფრო სქე-ლია სხვებზე. თაფლი და შაქარი ტკბილია, მაგრამ თაფლი შაქარზე უფრო ტკბილია.
ხმელი და მაგარი შეშა კარგია, ნედლი და რბილი – ცუდი. მიწა ზოგ ადგილას სველია, ზოგ ადგილას – მშრალი. ზოგიერთი ხილი მჟავეა.
აქ არის მოხუცი კაცი. ის არის თეთრი, მაღალი და გამხდარი ("წვრილი"). ასეთი ("ამგვარი") კაცი თვალადი ("კარგი შესახედავი") არის.
მე შენს ამხანაგზე უფროსი ვარ, მაგრამ მის ამხანაგზე უმცროსი ვარ. ოთარი შენზე უკეთესია. ის ახლა უკეთესად არის. ეს გზა უფრო მოკლეა.
რა ("რა ღ ლ {ბ}-ი") ფერისაა ჩვენი დროშა, სახლის კედლები, კარები, ფოთოლი და ცა, დაფა?
რა არის ცივი, თბილი, ცხელი? ვის სცივა, სცხელა?
როგორია ეს სახლი: ძველი თუ ახალი? რომელი ქალაქია საქართველო-ში ყველაზე უკეთესი და უდიდესი? რომელი ხართ უმცროსი მოსწავლეებში?
ძველად სვანეთში ვიწრო გზები იყო, ახლა ფართოა, ავტომობილები ყო-ველდღე დადიან. ძველად მესტიიდან ზუგდიდში მივდიოდით ოთხ-ხუთ დღე-ში, ახლა ავტომობილით მივდივართ ექვს-რვა საათში. ქუთაისიდან მესტიაში მოვდიოდით ოთხი დღე, ახლა ერთ საათსაც არ უნდება (უნდა) კაცი. ყო-ველდღე ორჯერ-ექვსჯერ მოდის ("მოვა") სვანეთში თვითმფრინავი, გზაში ("შუკა-ზე") არის ორმოცდახუთ წუთს.
ასეა საქმეები ახალ სვანეთში.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. შეუცვალეთ ზედსართავ სახელებს ხარისხები.
- შეადგინეთ ახალი წინადადებები.
ს ა უ ბ ა რ ი XII
ალა ლი მა̄რე̄მი ტა̈ნ. ტა̈ნს ხა̄რ თხუ̂იმ, შია̈რ ი ჭჷშხა̈რ. მა̄რა აშუ̂ხა̈ნ ხა̄რ ლერსგუ̂ენ ში̄-ჲ ჭიშხ, მე̄რმახენ (‖მე̄რმახა̈ნ) – ლერთენ ში̄-ჲ ჭიშხ. შია̈რშუ̂ ლაშდბად ი ჭჷშხა̈რშუ̂ ლიზელა̄̈ლდ. ბარჯ ლი ტა̈ნი ნა̈წილ. ბარჯ ხა̄რ მა̄რა კინჩხიშ ი მეჴრა̈ ნე̄სგა.
თუ̂ით შიჟი ი ჭიშხჟი გუ̂ა̄რ უ̂ოხუ̂იშდ ფხულე, ჲერქჷდა̄̈შხა̈ნი ტოტა̈რჟი ი ჭჷშხა̈რჟი ჲერუ̂ეშდ ფხულე გუ̂ა̄რ. ალ ფხულა̈რს ხაჟხახ: ცერ, კენჭა (‖კა̈ნჭო̄ლ) ი ნე̄სგა̄̈ ფხულე.
მეჴა̈რ ლი ში̄მი ნა̈წილ ბარჯხა̈ნქაჲ ტო̈ტთექა. თუ̂ით ტო̈ტს ხა̄რ თუ̂ით უ̂ოხუ̂იშდ ფხულე.
თხუ̂იმი სგუ̂ებნე ნა̈წილს ნიჩუ̂ა̈რ ხაჟხახ. ნიჩუ̂ა̈რჟი გუ̂ა̄რ: ნებგუ̂ა, ჲორი ნექჭა, ჲორი თე, ჲორი შდიმ, ნეფხუ̂ნა, პილა̈რ, ჰა̈ყბა̄̈რ ი კაპრა̈ჲ. თე̄რა̈ლს ალფა̈რიხ თალა̄ფა̄̈ლ. თხუმჟი გუ̂ა̄გ ფა̈თუ̂ა̈რ, ღუ̂აჟა̈რს ჰა̈ყბა̄̈რჟი – უ̂ა̄̈რე ი ნიჩუ̂ა̈რჟი – ულმაშა̈რ. ფა̈თუ̂ ჲერს მეშხე ხა̄გ, ჲერს თუ̂ეთნე ი ჲერს წჷრნი. თხუმშუ̂ ლაჭკუ̂ა̈რიდ, თე̄რალშუ̂ ლისგი̄დრა̄̈ლდ ი შდჷმშუ̂ ლიჰუ̂ნა̈რიდ.
კინჩხი სგუ̂ებნე ნა̈წილ ყია ლი. უშკუ̂ისგა გუ̂ა̄გხ შდჷქა̈რ, გუ̂ა̄რ ჴარჴ ი ნინ. შდჷქა̈რ სემეშდიჲორი გუ̂ა̄გ. ნჷნშუ̂ ლჷგჷრგა̈ლიდ.
გუ̂ა̈მისგა ი ჴადუ̂ისგა ა̈რიხ: გუ̂ი, პე̄რშუ̂და, ყუ̂იჟე, ჯაჭა̈რ, ნჷნი̄რ, დი̄რ (კუ̂იჭ) ი ჭინჭლა̈რ. ჭინჭლა̈რ ლიხ ჯო̄დი, ნეცინ ი მეგრე.
ხანლობშუ̂ მა̄რე ჩიქე ლი ბეფშუ̂, ეჩჷნღო მახეღუ̂ა̈ჟ ჲედ სი̄მაქ, ღო ღუ̂აჟმა̄რეჲ ჲედ ზურა̄ლ, უ̂ეშგიმპილს – მეჩი. ტანდუ̂ მა̄რე ჲედ ლი კჷ̄ლთხი, ჲედ დამბალ ი ჲედ ნე̄სგა̈ ტა̈ნიშ, ჲერ მეგრე ლი-ჲ ჲერ ნეცინ.
მა̈ჲ ხა̄რ მა̄რე̄მი ტა̈ნს? იმ ლიჩოდ ნჷნშუ̂, ჭჷშხშუ̂, თხუმშუ̂? მა̈ჲ ხა̄რ ტუ̂ეტს? მა̈ჲ ხაჟხახ ფხულა̈რს? მა̈ჲ გუ̂ა̄რ ნიჩუ̂ა̈რჟი? იმე გუ̂ა̄გ ფა̈თუ̂ა̈რ, უ̂ა̄̈რე ი ულმაშა̈რ? მა̈ჲკა̈ლი ფერიშ ლიხ ალჲა̈რ? იმე̄სგა ა̈რიხ: გუ̂ი, პე̄რშუ̂და, ჭინჭლა̈რ? იმ ლიჩოდ ბარჯშუ̂, თანშუ̂, შდჷმშუ̂, ნჷნშუ̂?
ტანდუ̂ ალ მა̄რე კჷ̄ლთხი ლი, მარე ამჷნ ხოკლათხა (ჲედ: ამჷნ ხოშა კჷ̄ლთხი, ჲედ: ამჷნ ხოკლათხილ) ეჯა ლი̄ზ. ეჯ თა̈კუ̂ ჯო̄დი ლა̈სუ̂, მე̄რმე – ხოჯუ̂და ი მე̄სმე – ჩიდ მაჯუ̂დე. ალ და̈ბ სგელ ლი, მარე მე̄რმე და̈ბ ხონსგლა ი მე̄სმე – ჩიდ მა̈ნსგლე ლი.
ბა̈ჩ ლი ბჷგი მა̄დეჲ მე̄ნშგუ̂ე, ფერდ თუ̂ეთნე, მეშხე, ყუ̂ითელ მა̄დეჲ ჲჷრჟი. ალ ბა̈ჩ ეჩჷნ ხობგა (ჲედ: ხობგილ, ჲედ: ხოშა ბჷგი) ლი. ისგუ მეზუ̂ბელ მიჩა ლახუ̂ბად ხოჩა ლი.
– ხოჩა̄უ̂ ლადეღ ჯა̄რხ, აფხნეგა̈რ!
– ხოჩა̄უ̂ ჯა̄რ სი̄ჲ!
– მა̈გუ̂ა̈რდ ხა̈რიდ, იმე ხარდად ი იმთე ესღრიდ?
– ისგუ თხუ̂იმუ ნირი ხოჩა̄მდ! ხოჩა̄მდ ხუ̂ა̈რიდ. ათხე ა̈გითე ესღუ̂რიდ, ანღრიმა̄ ა̈გითე? უნიუ̂ერსტეტს ხუ̂არდად, ხოჰუ̂ნა̈რდად ლექციას. ეზერ ლექცია ლა̈სუ̂ ქართუ̂ილ ნინი ისტორია̄̈ ბედჟი.
– მა̈ზუმ ხა̈ნს ხარდად უნივერსტეტს?
ხუ̂
ა̈ჲ ხა̈ნს, ჩხარა̄მ სა̈ჲა̄თუნღო უ̂ოხუ̂იშდ სა̈ჲა̄თთექა. ჩიქე ლექცია̄̈ლს ხოჰუ̂ნა̈რდად, ღო კრება ლა̈სუ̂. ა̈გის ხუ̂ირდიდ უსგუ̂ა̄მ სა̈ჲა̄თუნღო. ჴედნიმა̄ ნიშგუ̂ეჲთე?
– ა̄დუ̂. ტიატრთე მაკუ ლი̄ზი. სგა̈ჲ ტიატრ გუნ ჯალა̈ტხ ი მა̄მ ღჷრიდა?
– ტიატრ ჩუ ნალა̈ტ, მარე ბა̄ზი მა̄მა ნიჟიბ.
– ჲაღო, ხოჩა ლადეღუ ჯა̄რხ!
– ხოჩა̄უ̂ ჯა̈ყრახ!
ეს არის კაცის (ადამიანის) ტანი. ტანს აქვს თავი, ხელები და ფეხები. კაცს ერთ მხარეს აქვს მარჯვენა ხელი და ფეხი, მეორე მხარეს – მარცხენა ხელი და ფეხი, ხელები – სამუშაოდ და ფეხები – სასიარულოდ. მხარი არის ტანის ნაწილი. მხარი აქვს კაცს კისერს(ა) და მკლავს შორის.
თითო ხელსა ("ხელზე") და ფეხზე გვაქვს ხუთი თითი. ორივე მხარის ხელზე და ფეხზე ოცი თითი გვაქვს. ამ თითებს ჰქვია(თ): ცერი, ნეკა თითი და შუათითი.
მკლავი არის ხელის ნაწილი ბეჭიდან მტევნამდე. თითო ხელის მტევანს აქვს ხუთი თითი.
თავის წინა ნაწილს სახე ჰქვია(თ). სახეზე გვაქვს: შუბლი, ორი წარბი, ორი თვალი, ორი ყური, ცხვირი, ტუჩები, ყბები და ნიკაპი. თვალებს ფარა-
ვენ წამწამები. თავზე გვაქვს ("გვ-ა-დგ-ა-ს") თმები, მამაკაცებს ყბებზე – წვე-რი და სახეზე – ულვაშები. თმა ზოგს შავი აქვს, ზოგს – თეთრი და ზოგს წითელი. თავით ვფიქრობთ, თვალებით ვიყურებით და ყურით ვისმენთ.
კისრის წინა ნაწილი არის ყელი. პირში გვაქვს ("გვ-ი-დგ-ა-ს") კბილები, ხახა და ენა. კბილი ოცდათორმეტი გვაქვს. ენით ვლაპარაკობთ.
მკერდსა ("მკერდში") და მუცელშია ("არიან"): გული, ფილტვი, ღვიძლი, თირკმლები, ელენთა, კუჭი და ნაწლავები. ნაწლავები არის ("არიან") გრძე-ლი, წვრილი და მსხვილი.
ასაკით კაცი ჯერ არის ბავშვი, მერე – ვაჟკაცი ან ქალიშვილი, მერე – მამაკაცი ან ქალი, ბოლოს – მოხუცი.
ტანით კაცი ან არის მაღალი, ან დაბალი, ან საშუალო ტანისა, ან ჩაფსკვნილია ("მსხვილია"), ან გამხდარი ("წვრილი").
რა აქვს კაცის ტანს? რას ვაკეთებთ ენით, ფეხით, თავით? რა აქვს ხელს? რა ჰქვია(თ) თითებს? რა გვაქვს სახეზე? სად გვაქვს ("გვ-ა-დგ-ა-ს") თმები, წვერი და ულვაშები? რანაირი ფერისაა ("არიან") ესენი? სად ("რაში") არის ("არიან") გული, ფილტვი, ნაწლავები? რას ვაკეთებთ მხარით, თვალით, ყუ-რით, ენით?
ტანით ეს კაცი მაღალია, მაგრამ ამაზე მაღალი (ან: ამაზე უფრო მაღა-ლი) ის არის. ის თოკი გრძელი იყო, მეორე – უფრო გრძელი და მესამე – ყველაზე გრძელი (უგრძესი). ეს ყანა ხშირია ("სქელია"), მაგრამ მეორე ყანა უფრო ხშირი(ა) და მესამე ყველაზე ხშირი(ა) ("უსქესია").
ქვა არის მაგარი ან რბილი, ფერად თეთრი, შავი, ყვითელი ან მწვანე. ეს ქვა იმაზე მაგარი (ან: უფრო მაგარი) არის. შენი მეზობელი თავის ძმებზე ("ძმებად") უკეთესია.
,,,
– გამარჯობა ("კარგიმც დღე გაქვთ" = კარგი დღე გექნებათ), ამხანა-გებო!
– გაგიმარჯოს ("კარგიმც გაქვს " = კარგი გექნება)შენც!
– როგორ ხართ, სად იყავით და საით მიდიხართ?
– შენი თავიმც გვეყოლოს კარგად! კარგად ვართ. ახლა შინ მივდივართ. მოდიხარ შინ? უნივერსიტეტში ვიყავით. ვუსმენდით ლექციას. კარგი ლექცია იყო ქართული ენის ისტორიის შესახებ.
– რამდენ ხანს იყავით უნივერსიტეტში?
– დიდხანს. ცხრა საათიდან ხუთ საათამდე. ჯერ ლექციებს ვუსმენდით, მერე კრება იყო. შინ ვიქნებით ექვსი საათის მერე. მოხვალ ჩვენთან?
– კი. თეატრში მინდა წასვლა. თქვენ თეატრი ძალიან გიყვართ და არ წამოხვალთ?
– თეატრი კი გვიყვარს, მაგრამ ამაღამ არ გვცალია.
– აბა, კარგად იყავით ("კარგი დღემც გაქვთ" = კარგი დღე გექნებათ)!
– კარგიმც დაგმართნიათ (= კარგი დაგემართებათ)!
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. დაასახელეთ შემდეგ არსებით სახელთა თვისებები: მუს, ბა̈ჩ, ქორ, ლიც, დაფა, უ̂ოთა̈ხ და სხვა.
- აღწერეთ პირისახის ნაწილები.
ლენცელ საუზმე
სა̈დილ სადილი
ლემა̄̈დ სამხარი
უ̂ოხშა̈მ ვახშამი
ლეზუ̂ებ საჭმელი
კუ̂ა̄̈შ
ი მჭადი
დია̈რ პური
შა̈მ‖ღომ ღომი
ლუკუ̂ნე ჩართული (ყველშეზელილი
კარტოფილი, სიმინდის, ფეტვის ან
კანაფის თესლის ფქვილით გამომცხვარი )
ქუთ ხაჭაპური
ჭიშდუ̂ა̈რ ყველიანი მჭადი
კუბდა̄̈რ ხორცის გულიანი პური
თა̈შმჷჯა̈ბ ფქვილშერეული მოხარშული ყველი
ქაქ ფაფა ("ქაქ-ია")
ლჷცფექ თხელი ფაფა ("წყალ-ფქვილი", ადუღებულ წყალში გახსნილი ფქვილი, სვამენ როგორც ჩაის)
მე̄რწუ̂ ერთმანეთში არეული სიმინდის ფქვილი და ყველი ან კარტოფილი და ყველი
ლიყდი ყიდვა
ცხუნი̄ლ ყველგადაკრული პური
მინ ისინი
კალმახ თევზი, კალმახი ჯიმ მარილი
ლიდჲარა̄̈ლ პურობა
ლიზუ̂ებ ჭამა
ლითრე სმა
ლათრა სასმისი; სასმელი ადგილი
ლეთრე სასმელი(სითხე)
ლიბა̈რ ბანა (იბანს)
ლიბრა̄̈ლ ბანა (იბანს ხელ-პირს)
ლებრა̄̈ლ {და}საბანი (ხელები, ფეხები)
ლაბრა̄ლ პირსაბანი, {და}საბანი (წყალი)
ლიჰუ̂დი მიცემა; გაყიდვა
ლაშდაბ სამუშაო (რითაც მუშაობენ)
ნაშდა | ნამუშევარი | ხოშა ლაღა̈ლდ უფრო მეტად (მეტწილად) |
ლიგნა̄̈ლ ადგომა ნ ა მ ყ ო | აშ ისე წ ყ ვ ე ტ ი ლ ი | |
I პ. | მი ლო̄ხუ̂ა̈მ შევჭამე | ლო̄ხუშ დავლიე |
II პ. | სი ლა̄ხა̈მ | ლა̄ხჷშ |
III პ. | ეჯნე̄მ ლალე̄მ | ლაი̄შ |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლალე̄მდ | ლალი̄შდ |
I-III პ. | ნა̈ჲ ლოხუ̂ე̄მდ | ლოხუ̂ი̄შდ |
II პ. | სგა̈ჲ ლახე̄მდ | ლახი̄შდ |
III პ. | ეჯჲა̈რდ ლალე̄მხ | ლაი̄შხ |
მ ყ ო ფ ა დ ი
I პ. | მი ლა̈ხუ̂ზუ̂ებნე შევჭამ | ლა̈ხუ̂თჷრე დავლევ |
II პ. | სი ლა̈ხზუ̂ებნე | ლა̈ხთჷრე |
III პ. | ეჯა ლა̈ჲზუ̂ებნე | ლა̈ჲთჷრე |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლა̈ლზუ̂ებნედ | ლა̈ლთჷრედ |
I-III პ. | ნა̈ჲ ლა̈ხუ̂ზუ̂ებნედ | ლა̈ხუ̂თჷრედ |
II პ. | სგა̈ჲ ლა̈ხზუ̂ებნედ | ლა̈ხთჷრედ |
III პ. | ეჯჲა̈რ ლა̈ჲზუ̂ებნეხ | ლა̈ჲთჷრეხ |
ს ა უ ბ ა რ ი XIII
შუ̂ანა̈რ ლადეღისგა სუმინ ი უ̂ო̄შთხუ̂ინ იდჲარა̄̈ლხ: ჰამს, ისგლადეღჟი, ნა̈ბოზს ი ლე̄თშუ̂. ჰამა̈ ლეზუ̂ებს ლენცელ ხაჟხა, ისგლა̈დღიშს – სა̈დილ, ნა̈ბზუ̂ა̈შს – ლემა̄̈დ ი ლე̄თიშს – უ̂ოხშა̈მ.
ლეზობდ ხუღუ̂ახ, დია̈რჷნქა: კუ̂ა̄̈ში, შა̈მ, ლუკუ̂ნე, ქუთ, ჭიშდუ̂ა̈რ, კუბდა̄̈რ, ქაქ, მე̄რწუ̂, თა̈შმჷჯა̈ბ ი იშგენ. ამხა̈ნქა დია̈რს, კუ̂ა̄̈შის, ლუკუ̂ნა ი ამკა̈ლიბა̈რს ანყეხ, ღო ქ'ა̄̈ჭიხ; შა̈მს, ქაქს, თა̈შმჷჯა̈ბს, მე̄რწუ̂ს ი იშგან იჩოხ.
ლეთრად იჴმა̈რიხ: ლიცს (ჭალი ლიც ლი ჰა სარგა̈ ლიც), სგიმს, ლჷჯა, ჰარა̈ყს ი ღუ̂ინა̈ლს. ხოშა ლაღა̈ლდ ჲჷთრეხ (‖ითრეხ) სგიმს ი ლჷჴმა̈შ ლეთრა̄̈ლხა̈ნქა – ჰარა̈ყს. ლიც ახღუ̂ახ სარაგხა̈ნ ი, ჲერხი ა̈გის, ჭალა̈ჲხა̈ნ, სგიმ – სგიმხა̈ნ. ჰარა̈ყს თუ̂ითან მინ აჰრა̈ყიხ, ღუ̂ინა̈ლს იყდიხ.
ნა̄̈ყუნდ ხა̈მთქუ̂ახ: თა̈შ, ლეღუ̂ (ლუფხუ̂ს ი ზაუ̂ლადეღ – ლო̈რ), ლჷჯმარე, მარწუ̂ენ, როგუ̂, ლობიო, ღედერ, ქირს ი იშგენ. თა̈შს იყე̄ლიხ, ლუ̂ერს, როგუ̂ს, ლობიოს ი ღედერს აჯა̈ბხ, ლეღუ̂სი აჯა̈ბხ მო̄დეჲ ატყბეხ; ლეღუ̂ი ნაჯაბ ხარშუ̂ ლი. ლჷჯახა̈ნქა თა̈შს, მარწუ̂ენს ასყე̄ნეხ, თა̈შხა̈ნქა – ლჷჯმარა.
ჭალა̈ისგა არმიხ კალმახს. ეჯასი აჯა̈ბხ მა̄დეჲ ატყბეხ. კალხმა̈ ლეღუ̂ ხოჩა გა̈მა̈შ ლი; კალმახს შუ̂ანა̈რ ხატუ̄ლიხ კალმახსი ი იშგან "თევზს" –
ორაგულს, ზუთხს ი მე̄რმა̄̈ლს.
დია̈რ ლი თუ̂ეთნე ი მეშხე. მესტიას ი იშგნა̄̈გ დია̈რს ანყეხ ი ჰო̈დიხ. ჯუ̂ინალდ ამჟი მა̄მა ლა̈სუ̂. ღუ̂ინა̈ლჷნქა ლეზუ̂ებ ი ლეთრე შუ̂ა̈ნისგა მა̈გ იმა̄̈რი. ლეზუ̂ბა̈ ლიმა̄რე ზურა̄ლა̈ გუ̂ეშ ლი, მარე ჲერხი ღუ̂აჟა̈რს ხოჩა ლეზუ̂ბარე ლიმა̄რე ხოხალხ.
ნათხუმ გუნ ლჷჴმა̈შ ჰარა̈ყ ლი. ეჯა სურუ შდჷმა̈ჲ ლი. აშ ჰარა̈ყს ხუ̂ა̈ჲს ითრე მა̄რე, ეჯა ეჯჟი ლჷჴმა̈შ მა̄მა ლი.
ჰამს დო̄სდ ხუ̂იგნა̄̈ლდ ი ხუ̂იბა̈რდ ტოტა̈რს ი ნიჩუ̂ა̈რს. ლაბრა̄ლ ლიც ლაბრა̄ლისგა ნიგ. ნაბრა̄ლუნღო ლენცელს ხუ̂იზბიდ. ლენცელდ ნუღუ̂ა დია̈რ, თა̈შ, ლჷჯე, ჲერხი ითრეხ ჩა̈ისი. ეჩქანღო ლაშდაბთე ესღუ̂რიდ. ხუ̂აშდბად ჰამუნღო სა̈დლობდ ი ეჩქას ხუ̂იზბიდ სა̈დილს. სა̈დილდ ნა̈მთქუ̂ა: დია̈რ (ჲესჲესინ კუ̂ა̄̈ში, ხოშა ძუ̂ირდ შა̈მ), ჭიშდუ̂ა̈რ, ლუკუ̂ნე ი იშგენ; ნა̄̈ყუნდ ხუ̂იჴმა̈რიდ: ლეღუ̂ს, თა̈შს, ლჷჯმარა, მარწუ̂ენს, ლობიოს ი იშგან.
ლაშდაბხა̈ნ ა̈გითე გუნ გუ̂იანდ ჴუ̂ედნიდ ი ეჩქა უ̂ოხშა̈მს ხუ̂იზბიდ. აშ ჯიხალ, ლეზობდ ი ლეთრად ჩი̄ გუ ხა̄რ ნაშდაბუნღო.
იმ ხიზბიდ სგა̈ჲ ჰამს, ისგლადეღჟი ‖ ისგლადეღქა, ლე̄თშუ̂? იმ ხითრედ? ნა̄̈ყუნდ მა̈ჲ ჯუღუ̂ახ? ა̈გის მა̈ჲ ჯუღუ̂ეხ ი ჲედ იმ ხიყდიდ? ლეზუ̂ებს (‖ლეზობ) ჲა̈რ ამა̄რე? შომა ხიგნა̄̈ლდ ი ნა̈გნა̄ლუნღო იმ ხიჩოდ? იმ ასყე̄ნეხ ლჷჯახა̈ნქა, თა̈შხა̈ნქა? იმ აჯა̈ბხ? იმ ატყბეხ? იმე არმიხ კალმახს? იმ ხაჟხა კალმახ?
ნა̈ჲ სტუდენტა̈რ ხუ̂ა̈სუ̂დ ი სუმინ ჲედ უ̂ო̄შთხუ̂ინ ხუ̂იდჲარა̄ლდად, ჲერხი ა̈გის ი ჲერხი სტუდენტრე სასა̈დილოჲსგა. ა̈გის ლეზუ̂ებს ნიმა̄რახ ჲედ დი, ჲედ დაჩუ̂ირ, მო̄დეჲ უდილ ი ჲედ ნა̄̈თია̈რ. ხუ̂იზობდად: დია̈რს, ლეღუ̂ს, თა̈შს ი იშგან ამკა̈ლიბა̈რს, ხუ̂ითრად: ჩა̈ის, ლჷჯა, ყაუ̂ას ი იშგან, მარე დე̄სა ხუ̂ითრად დე ღუ̂ინა̈ლს ი დე ჰარა̈ყს. ლათუ̂ერს ხუ̂არდად ი ლჷჴმა̈შ ლეთრე ნიშგუ̂ეჲდ დე ეჩქას ლა̈სუ̂ ხოჩა ი დეჲ ათხე ლი.
,,,
სვანები დღეში სამჯერ და ოთხჯერ ჭამენ: დილას, შუადღისას, საღამოს და ღამით. დილის საჭმელს საუზმე ჰქვია, შუადღისას – სადილი, საღამოსას – სამხარი და ღამისას – ვახშამი.
საჭმელად აქვთ, პურის გარდა: მჭადი, ღომი, "ლუკვნე", ხაჭაპური, "ჭიშ-დვარი", "კუბდარი", ფაფა, ელარჯი, მოხარშული ყველი და სხვა. ამათგან პურს, მჭადს, "ლუკვნეს" და ამნაირებს ამზადებენ ("აცხობენ" – ხელით
მუშაობის პროცესი), შემდეგ გამოაცხობენ (ღუმელში), ღომს, ფაფას, ელარჯს(ა) და სხვას აკეთებენ. სასმელად ხმარობენ: წყალს (მდინარის წყალია თუ წყაროს წყალი), მინერალურ წყალს, რძეს, არაყს(ა) და ღვინოს. მეტწილად სვამენ მინერალურ წყალს და მაგარი სასმელებიდან – არაყს. წყალი მოაქვთ წყაროდან და, ზოგ ადგილას, მდინარიდან, მინერალური წყალი – ვეძიდან. არაყს თვითონ ხდიან, ღვინოს ყიდულობენ.
შეჭამადად იციან ("სჩვევიათ"): ყველი, ხორცი (გაზაფხულზე და ზაფ-ხულში – ლორი), სულგუნი, მაწონი, ცერცვი, ლობიო, ბარდა, ოსპი და სხვა. ყველი ამოჰყავთ, ლორს, ცერცვს, ლობიოს, ბარდას ხარშავენ, ხორც-საც ხარშავენ ანდა წვავენ. ხორცის ნახარში წვნიანია (ხარშოა). რძისგან ყველს, მაწონს აკეთებენ, ყველისაგან – სულგუნს.
მდინარეში იჭერენ კალმახს. იმასაც ხარშავენ ან წვავენ. კალმახი(ს ხორ-ცი) გემრიელია. კალმახს სვანები ეძახიან კალმახსაც და სხვა თევზსაც – ორაგულს, ზუთხს და სხვებს.
პური არის თეთრი და შავი. მესტიაში და სხვაგან პურს აცხობენ და ყი-დიან. ძველად ასე არ იყო. ღვინის გარდა, საჭმელი და სასმელი ყველაფერი სვანეთში მზადდება. საჭმლის მზადება ქალის საქმეა, მაგრამ ზოგიერთმა მა-მაკაც(ებ)მა კარგი საჭმელების მზადება იცის ("იციან").
ნათავედი ძალიან მაგარი არაყია. ის მეტად მათრობელაა. ისე არაყს ბევრს სვამს კაცი, ის ისე მაგარი არაა.
დილას ადრე ვდგებით და ვიბანთ ხელებს და სახეს. {და}საბანი წყალი გვიდგას პირსაბანში. დაბანის შემდეგ ვსაუზმობთ ("საუზმეს ვჭამთ"). საუზ-მედ გვაქვს: პური, ყველი, რძე, ზოგიერთები სვამენ ჩაისაც. მერე სამუშაოდ მივდივართ. ვმუშაობთ დილიდან სადილობამდე და მერე ("მაშინ") ვჭამთ სა-დილს. სადილად გვჩვევია: პური (ხანდახან მჭადი, უფრო იშვიათად ღომი), ჭიშდვარი, "ლუკვნე" და სხვა. შეჭამადად ვხმარობთ: ხორცს, ყველს, სულ-გუნს, მაწონს, ლობიოს და სხვას.
სამუშაოდან შინ ძალიან გვიან მოვდივართ და ვახშამს მაშინ ვჭამთ. რა თქმა უნდა ("ასე იცი"), საჭმელი და სასმელი ყველას უნდა ("საჭმელად და სასმელად ყველას გული აქვს") მუშაობის შემდეგ.
რას ჭამთ თქვენ დილას, შუადღეზე, ღამით? რას სვამთ? შეჭამადად რა გაქვთ და ან რას ყიდულობთ? საჭმელს ვინ ამზადებს? როდის დგებით და ადგომის შემდეგ რას აკეთებთ? რას აკეთებენ რძისგან? ყველისგან? რას ხარ-შავენ? რას წვავენ? სად იჭერენ კალმახს? რას ჰქვია კალმახი?
ჩვენ სტუდენტები ვიყავით და სამჯერ ან ოთხჯერ ვჭამდით, ზოგი სახლში და ზოგი სტუდენტების სასადილოში. შინ საჭმელს გვიმზადებდნენ ან დედა, ან და (ძმას) ან და (დას), ან ნათესავები. ვჭამდით პურს, ხორცს, ყველს და სხვა ამნაირებს, ვსვამდით ჩაის, რძეს, ყავას და სხვას, მაგრამ არ ვსვამდით არც ღვინოს და არც არაყს. სასწავლებლად ვიყავით და მაგარი სასმელი ჩვენთვის არც მაშინ იყო კარგი და არც ახლა არის (კარგი).
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. შეადგინეთ მოკლე მოთხრობა.
- დაუსვით ბოლო ნაწილს კითხვები.
ს ა უ ბ ა რ ი XIV
ღუ̂აჟმა̄რე̄მი ლერქუ̂ა̈ლ ლიხ: უ̂ოსა̈რ, კაბ, ბლუზა, ზჷთჴარა̈ლ, ჩექმა̄̈ლ, ჯაბრა̈ლ. ზურა̄ლა̈ ლერქუ̂ა̈ლ მე̄რმე
ლა̈ჩა̈ქ. ჲერხი ლერექუ̂ს, ზურა̄ლა̈შ ლი ჰა ღუ̂აჟმა̄რე̄მიშ, ეშხუ ჟახე ხუღუ̂ა. ალჲა̈რ ლიხ: ფაყუ̂, პალტო, ფატა̈ნ, ლა̄̈რტყ, ჩაფლა̈რ, წუღუ̂ზარა̈ლ, ბერა̈ლ, ტუ̂ეტიბერა̈ლ (ში̄მიბერა̈ლ).
ი ქ უ̂ ე მ ხ: უ̂ოსა̈რს, კაბს, ბლუზას, ღა̈რთს, იუ̂კას, პალტოს, ფატა̈ნს; ი დ ი ხ ჭჷშხა̈რისგა: ჩაფლა̈რს, წუღუ̂ზარა̈ლს, ჩექმა̄̈ლს, ზჷთჴარა̈ლს, ბერა̈ლს; ი დ ი ხ
აჯაღ შალბა̈რს, ში̄მიბერა̈ლს (ტუ̂ეტიბერა̈ლს), მარე ლა̄̈რტყს ი ბ ე მ ხ, ფაყუ̂ს ი გ ე მ ხ, ლა̈ჩა̈ქს ი ფ რ ე ნ ი ხ.
იქუ̂ემხ ტა̈ნჟი უ̂ოსა̈რს, ღა̈რთს ი ამკა̈ლიბა̈რს, იდიხ ჭჷშხა̈რისგა ჩაფლა̈რს, ბერა̈ლს, სკელა̈რჟი ზჷთჴარა̈ლს, შა̈ლბა̈რს ი იშგან, ტოტა̈რისგა – ში̄მიბერა̈ლს; იგემხ თხუმჟი ღუ̂აჟა̈რ ი ზურლა̄̈რ ფაყუ̂ს, თხუმჟი იფრენიხ ზურლა̄̈რ ლა̈ჩა̈ქს, იბემხ ლა̄რტყაქა ლა̄̈რტყს.
ლერქუ̂ალშუ̂ ირქუ̂ა̄̈ლხ, ჩაფლარშუ̂ ილდე̄სგა̄̈ლხ.
ლუშნუ ფაყუ̂ ეზერ ლი. ეჩას ზურლა̄̈რ იჩოხ მა̈ტყხა̈ნქა. ფაყუ̂ა̈რს იჩოხ მე̄რმა-მე̄რმა ფერიშს: ფა̈რუ̂ს, თუ̂ეთნა ი მეშხა. ხუ̂ა̈ჲნ, შუკუ̂ჟი ლახ ა̈რიხ შუ̂ანა̈რ ი ლიცი ლათრა მო̄მა ხუღუ̂ახ, ეჩქა ფაყუ̂შუ̂ ითრეხ ლიცს. ფაყუ̂ ხა̄გხ თხუმჟი, ფაყუ̂ს მინი იგემხ ი ბეფშუ̂სი ხაგემხ. ლუშნუ ფაყუ̂ ჩი̄ ხოჩა ხაბჟა ი მა̈გ იყდი.
ლუშნუ ჩაЧლა̈რს ასყე̄ნახ вა̈ნიშ მო̄დეО Чтრი გუ̂ა̈რახა̈ნქა. ეгა ხოშა მე̄ნშგუ̂ე ლი. ჩაფლა̈რსი აშხებდახ ზურლა̄̈რ, მარე ათხე წუღუ̂ზარა̈ლს, ჩექმა̄̈ლს ი ამკა̈ლიბა̈რს იყდიხ ი ეჯღა ძუ̂ირდ გარ ა̈შხბიხ. ჯაბრა̈ლს ათხეი ასყე̄ნეხ გუ̂ა̈რახა̈ნქა. ეჯას იკა̄რზეხ ი ლინთუ̂ისგა მეთხუ̂ჲარა იდე̄სგიხ (‖იდიხ), ეზერ ლიხ მუსჟი ი კუ̂არემჟი ლაზელა̄ლდ. ჩაფლა̈რ, ბერა̈ლ ი ამკა̈ლიბა̈რ ხა̄̈ზხ. ალჲა̈რს მინ იდიხ, ჲედი მე̄რმა̄̈ლს ხადე̄სგიხ.
ნე̄სყე̄მიშ ი ქიპი გუ̂ეშ ზურლა̄̈რს ხოხალდახ ი ხოხალხ. ეჯღა ლიშხბი-ჲ ლიცბუ̄რე ჯუ̂ინალუნღო ეჯჲარე გუ̂ეშ ლი. ეჯჲა̈რ აშხებდახ ლერქუ̂ა̈ლსი ი ჩაფლა̈რსი. ათხე ღუ̂აჟა̈რ ა̈შხბიხ ლერქუ̂ა̈ლს.
მა̈ჲ
ი მა̈ჲ ლიხ ღუ̂აჟმა̄რე̄მი ლერქუ̂ა̈ლ? ზურა̄ლა̈შ? ჲერქჷდა̄̈შმიშ? იმ ხიქუ̂ემდ? იმ ხიდიდ? მა̈ჲ ჯა̄გხ თხუმჟი? მა̈ჲ ჯა̄̈ბხ ლა̄რტყაქა? იმ ხიფრენიდ ხუმჟ
ი? მა̈გუ̂ა̈ჲ ლი ლუშნუ ფაყუ̂? ჲა̈ს ხოხალ ლიშხბი-ლიცუ̂ბუ̄რე? ჲა̈რ ა̈შხბი? იმ ა̈შხბიხ ზურა̄ლა̈რ? ღუ̂აჟა̈რ?
სი მა̈ჲ ჯა̄̈ქუ̂ ი მა̈ჲ ჯა̄̈ზ? (მესტიურად: ჯა̈ქუ̂, ჯა̈ზ).
მამაკაცის ტანისამოსია ({ჩა}საცმელებია): ჩოხა, ახალუხი, ბლუზა (‖ხალათი), შარვალი, ნაბადი, პაიჭები, ჩექმები, ბანდულები.
ქალის ტანისამოსი სხვაა: კაბა, ქვედატანი, ლეჩაქი. ზოგ ტანისამოსს, ქა-ლის(ა) იქნება თუ მამაკაცისა, ერთნაირი სახელი აქვს. ესენია (არიან): ქუდი, პალტო, პერანგი, ქამარი ("სარტყელი"), ფეხსაცმელები, წუღები, წინდები, ხელთათმანები.
ი ც ვ ა მ ე ნ: ჩოხას, ახალუხს, ბლუზას, ნაბადს, ქვედატანს, პალტოს, პერანგს. {ფეხზე} იცვამენ ("ი - დ - ე ბ - ე ნ") ფეხსაცმელებს, წუღებს, ჩექმებს, პაიჭებს, წინდებს. იცვამენ ("ი - დ - ე ბ - ე ნ") აგრეთვე შარვალს, ხელთათმანს, მაგრამ სარტყელს ი - ბ - ა მ - ე ნ, ქუდს იხურავენ ("ი - დ გ -ა მ - ე ნ"), ლეჩაქს იხურავენ (ი - ფ ა რ - ე ბ - ე ნ);
იცვამენ (ტანზე) ახალუხს, ნაბადს და ამნაირებს, იცვამენ (ფეხზე) ფეხსაცმელს, წინდებს, წვივებზე პაიჭებს, შარვალს და სხვას, ხელებზე – ხელთათმანებს. იხურავენ ("ი - დ გ - ა მ - ე ნ") თავზე მამაკაცები და ქალები ქუდს, თავზე იფარებენ ქალები ლეჩაქს, იბამენ წელზე ქამარს.
ტანისამოს("ებ")ით იმოსებიან, ფეხსაცმელს ("ფეხსაცმელებით") ფეხთ იცვამენ.
სვანური ქუდი კარგია. იმას ქალები აკეთებენ მატყლისგან. ქუდებს აკე-თებენ სხვადასხვა ფერის(ა)ს: ნაცრისფერს, თეთრს(ა) და შავს. ხშირად
("შუკა-ზე") თუ არიან სვანები, წყლის დასალევი
(ჭურჭელი) თუ არ აქვთ, მაშინ ქუდით სვამენ წყალს. ქუდი ახურავთ ("ა-დგ-ა-თ") თავზე. ქუდს თვითონაც იხურავენ და ბავშვსაც ახურავენ. სვანური ქუდი ყველას მოსწონს ("კარგად მიაჩნია") და ყველა ყიდულობს.
სვანურ ფეხსაცმელებს ("ჩაფულ-ს") აკეთებენ ხარის ან ძროხის ტყავის-გან. ის უფრო რბილია. ქალამნებსაც კერავდნენ ქალები, მაგრამ ახლა წუ-ღებს, ჩექმებს(ა) და ამნაირებს ყიდულობენ და ამიტომ იშვიათად კერავენ. ბანდულებს ახლაც აკეთებენ ტყავისგან. იმას ბანდავენ (თასმებად ჭრიან ტყავს) და ზამთარში მონადირეები იცვამენ ("ი-დ-ებ-ენ"), კარგია თოვლზე და ყინულზე სასიარულოდ. ქალამნები, წინდები და ამნაირები აცვიათ. ამათ ისინი იცვამენ ანდა სხვებს აცმევენ.
ნემსის(ა) და ძაფის გამოყენება ("საქმე") ქალებმა იცოდნენ და იციან. ამიტომ ჭრა-კერვა ("კერვა და ჭრა") ძველთაგანვე მათი საქმეა. ისინი კერავ-დნენ ტანისამოსსაც ("{ჩა}საცმელებსაც") და ფეხსაცმელებსაც. ახლა მამაკა-ცები კერავენ ტანისამოსს.
რა და რა არის მამაკაცის ტანსაცმელ(ებ)ი? ქალისა? ორივესი? რას იცვამთ(ტანზე)? რას იცვამთ(ფეხზე)? რა გახურავთ("გ-ა-დგ-ა თ") თავზე? რა გაბიათ წელზე? რას იფარებთ თავზე? როგორია სვანური ქუდი? ვინ იცის ჭრა-კერვა ("კერვა-ჭრა")? ვინ კერავს? რას კერავენ ქალები? მამაკაცები?
შენ რა გაცვია (ტანზე) და რა გაცვია (ფეხზე)?
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. გაეცით კითხვებზე პასუხი სვანურად.
- შეადგინეთ ახალი წინადადებები.
ბაგ ფიცრული წინკარი (მაჩვიბისა)
ბანდა̈რ გრძელი სკამი
ბეჭყ ორკაპი
გიმტუ̂ა̈რ ‖ გემტუ̂ა̈რ სანათური (კვარისა)
გუბა̈ნდ ‖ სუ̂ანირ ‖ გოშგან საზაფხულო საცხოვრებელი;
თაღოვანი ზედა სართული ან სახლზე
მიშენებული ნაგებობა მტრისაგან თავის დასაცავად; ტამბური
გუნა̈ჲ მური
გურნა მრგვალი ქვა (რიყისა)
გუ̂ალ გომური, ბოსელი; საქონლის სადგომი მაჩვიბში ("გალია")
გუ̂ებ გობი
გუ̂იზ საუკეთესო ხარისხის ხორბლის ფქვილი, რომელსაც წინასწარ იმარაგებდნენ რელიგიური დღესასწაულებისათვის
დარბა̈ზ სვანური სახლის ზედა სართული ან ბოსლის ზევითა
ნაწილი
დარბზი{შ} კორთა დარბაზის თარო, კარადა
დარბზი{შ} ლეშუ̂ემ დარბაზის მთავარი ბოძი
დანდალ მაჩვიბის სხვენის ძელი, სადაც ჰკიდებენ სასანთლეს
("დანდალ-ი")
ზანდიკუ̂ ზანდუკი
ზეგჷრ სახურავის თავი
ზერდ ყველის საწური
თე̄რა̈ლ კამარები ("თვლები"), ჭამის დროს საქონლის თავის
გამოსაყოფი მაჩვიბის "გომურების" ტიხრებიდან
თხა̈მ ჩამოკიდებული ჭვარტლი, ობობას ქსელი
თხა̈ფ კარის თავხე, ქონგური
კა ფიქალი ქვა; კერია
კა{ღ}უ̂ეშგიმ კერიის უკანა ადგილი
კა̈უ̂ კავი
კა̈ცხა̈შ კერიის წინა ნაწილი
კერა̈ჲ კერია (რკინის ოთხფეხა, რომელზედაც აცხობენ პურს)
კიბდუ̂ენ კიდობანი, მრ. კიბდონა̈რ
კოკერ კვერი, კოკორი
კოჭობ კოჭობი (პატარა ქოთანი)
კუ̂ეშგ კოშკი (ქამე კუ̂ეშგ გარეთა კოშკი; სგამე კუ̂ეშგ შიგნითა
კოშკი)
ლაბოფშ საბავშვო ადგილი (კერიის უკანა მხარეს)
ლაგა̈გი ზღურბლი, წინკარი
ლაზუ̂რა̄ლ საქალებო ადგილი (კერიის უკანა მხარეს)
ლათხამუნა საწმენდი ობობას ქსელისა (თხამ-ის-ა)
ლაკუ̂ამ ჰულდუმ საკვამური
ლალდი̄რ ბაგა (ფიცრის თავღია ყუთი საქონლის საკვებისათვის)
ლალსგურა დასაჯდომი
ლამაშდმა̈{შ} ლაუ̂ხი მარცვლის გასანიავებელი ნიჩაბი
ლამა̄რ საკაცებო ადგილი (კერიის წინა მხარეს)
ლა̈მზჷრ ლაჴუ̂რა სალოცავი სარკმელი
ლამტუ̂არა̄̈ლ სასანთლე
ლანგუ̂ლი, ლანგუ̂ლა̈{შ} ნაკელის გადასაყრელი ხვრელი მაჩვიბიდან,
ბოსლიდან
ლასპანა̄̈რ ‖ სპან წვრილЧეხა საქონლის ბაგის გადახურული ნაწილი
ლატბაგა̈რ სატაბაკე ადგილი
ლატფა̈{შ} ყორ გვერდითი კარი
ლაუ̂ხი ‖ ლა̄̈ხი̄რ ნიჩაბი
ლაფკანა̄̈რ ჯამის ჩარხი
ლაღუ̄ლიაქი̄რ ფარეხი (საცხვრე")
ლაღუ̂ნა̄̈რ{ი}‖ლაღუნუ̂ა̄̈რ სახბორე
ლაყულფა (ყუ̂ერბ) კერიის წინა ნაწილი, სადაც მუდმივად ანთია და
ინახება ცეცხლი
ლაშა̈დ ჭურჭლის კარადა
ლაჯუ̂რა̈ნ, ლაჯრჷლ, ლაგირ (უშგ.) საფეხური (კიბისა)
ლაჰგუ̂ი საქუსლე (კარისა)
ლაჰუნწულა̈{შ} სანეხვე ადგილი
ლაჰჷნწა̈ლი ლაუ̂ხი ნაკელის გადასაყრელი ნიჩაბი
ლა̈კუ̂ საკეტი (კარისა, ჭიშკრისა)
ლა̈ლმა̈სგუ̂ ცეცხლის დასანთები ადგილი, კერია, შუაცეცხლი
("საცეცხლე")
ლა̈ლჩა სადარაჯო, დასაცავი
ლა̈მყინარა̄̈ლ პურის მისაფიცხებელი გრძელი ქვები (კერიის
გვერდებისა)
ლა̈მყინა̄̈ გურნა̄̈ლ მრგვალი ფიქალი ქვები, პურის გამოსაშუშებელი
ლა̈ნნუ̄ნა̄̈ლ სათივე ადგილი (ბოსელში) ან დარბაზის ხვრელი,
საიდანაც თივას უყრიდნენ საქონელს
ლა̈რბიალ ბანდა̈რ საცხობი გრძელი უზურგო სკამი (ქალებისთვის), რომელზედაც ძველად სამსხვერპლო ღორს კლავდნენ
ლა̈რკინა̈რ საკიდი
ლა̈ჯშა̈რ საქსოვი დაზგა
ლა̈ჰჭი საურდულე
ლეზგჷრი დი̄რ სახლის დამამთავრებელი დირე სხვენსა და სახურავს შორის
ლეკერა̈ჲ ფიქალიანი სხვენი
ლენგრი ‖ ნენგრი გათლილი ფიქალი ქვა შეშის ჩამოსადებად
ლეტუ̂რე სანთელი
ლეშუ̂ემი{შ} სუ̂ეტ ძირითადი ვერტიკალური ბოძი, რომელიც იჭერს მთავარ დირეს
ლეჭუნდი̄რ ‖ ისგჷნტა̈ფ მსხვილად გათლილი ტიხარი მაჩვიბში, რომელიც ერთმანეთისგან ყოფდა ადამიანებსა და საქონელს
ლე̄ბი ღიობი (თივის ჩასაყრელი დარბაზსა და მაჩვიბს შორის) ლუკთხუუ̂ე კა̄რა̈ლ კუთხოვანი ფიქალი ქვები კერიასთან ლჷლღენ სპილენძის დიდი ქვაბი
ლჷრგიმ გრძელი მოჩუქურთმებული სკამი
მარა̈ნ მარანი (კერიის ქვედა მხარეს)
მა̈ჲდან აივანი ("მოედან-ი")
მა̈იდანი{შ} ყორ აივნის ("მოედნ-ი{ს}") კარი
მა̈ჟი̄ბ (დარბა̈ზ) სვანური სახლის მეორე სართული, სადაც ზამთრობით თივას ინახავენ ("დარბაზ-ი")
მა̈ჩუ̂იბ სვანური სახლის პირველი სართული (მიწის იატაკით), სადაც ზამთრობით ცხოვრობენ სვანები
მეყ პურის ყუა
მუუ̂სხუ̂ი მსხვერპლის შემწირავი
ნაბგუნ სამაგრი
ნატუ̄სუნ საკმეველი
ნა̈ფთ ნავთი
ნა̄ჭა კერიის სხვენის საკიდელი, ნაჭა
{ნი}კორთა თარო, სათავსო (ჭურჭლისა)
პერი{შ} ლა̈კდა̈რ ჩამჩა (ქაფის მოსახდელი)
საკურცხუ̂ილ საკარცხული, საუფროსო სკამი
სანა̈ჲ სენა, წალო, განჯინა (კედელში დატანებული)
სანცხუ̂ერ სათოფური; სათვალთვალო ჭუჭრუტანა, მრ. სანცხუ̂რა̈ლ სგირი 1. სვანური სახლის ქვედა სართული; 2. მიწის იატაკი, სოხანე სგირია̈{შ} დჷრ სვანური სახლის პირველი სართულის დირე სგირია̈{შ} ლეშუ̂ემ სვანური სახლის პირველი სართულის დედაბოძი სუ̂ანირ ძველებური სვანური ოდა სახლი
ტაბა̈გ ტაბაკი, მაგიდა, სუფრა
ტა̈ხდ/ტ ტახტი
ტოლიბა̈შ თამადა ("ტოლუმბაშ-ი")
ტუგუ̂ენ ადგილი სათოფურეებს შიგნით კაცის დასადგომად
უ̂ისხუ̂ი{შ} ბაგ სამსხვერპლო მოზვრის ბაგა
უ̂ისხუ̂იშ სა̈უ̂ სამსხვერპლო მოზვრის მარხილი
ფუნთქუ̂ის ხავსი
ქუფ 1. დაწნული კიდობანი; 2. ბუდე, ჭურჭელი
ქუფი{შ} ლა̈რკინა ლეშუ̂ემ ჭურჭლის ჩამოსაკიდი ბოძი
ქუ̂იჯ როდინი, ფილთა ("ქვიჯა")
ღუ̂აჟრე ლასგუ̂რა კაცების დასაჯდომი (კერიის წინ)
ყა̄̈რ ყავარი
ყორ კარი
ქა̄მე ყორ გარეთა კარი
სგა̄მე ყორ შიდა კარი
ნე̄სგა̈{შ ყორ შუა კარი
ყუ̂ელფ ‖ ყუ̂ერბ ადგილი კერიის გარშემო
შგილ, ნეშკა კერიის სხვენი, ერთგვარი ფიქალიანი სახურავი
შდექუ̂ თივის დიდი ზვინი
ცუყბა სარქველი, საცობი (ნაკელის გადასაყრელი ხვრელიდან) ცხჷრლი{შ} ლა̈რკინა საცერის (ცხრილ-ის) საკიდი ჭემი{შ} ლა̈ფიცხა̈რ კა̈უ̂ თივის გამოსაძრობი კავი
ჭემი{შ} ლა̈შდა̈რ ‖ ჰულდუმ ‖ ლა̈ზირ თივის გადასაყრელი ხვრელი
ჭერ ჭერი
ჭუ̂ა̈რტ ჭვარტლი
ხაგა̄̈მ გარედან მინაშენი პირველ სართულზე, მაჩვიბში, სითბოს შესანარჩუნებლად და მტრისაგან თავდასაცავად
ჴუ̂არჯა̈მ კედელში დატანებული თარო
ჰეჭ ურდული
ჰულდუმ ერდო
ს ა უ ბ ა რ ი XV 17
ლუშნუ ქორს ჷგემხ ჲო̄რი ჲედ სემი სართულდ: ჩუქუ̂ა̄ნ – მაჩუ̂იბს, ჟიქა̄ნ – დარბა̈ზს ი გუბა̈ნდს.
ლუშნუ ქორს ყო̄რ ლეჟა̄̈ნხა̈ნ ხა̄რ. მა̄̈ნკუ̂ი ყო̄რქა ხაგა̄̈მთე̄სგა ელღრიდ. ალა ლი ქა̄მე ყო̄რ. ეჩანღო ლი ნე̄სგა̄̈ ყო̄რ ი ქორა̈ ყო̄რ. ალას ხა̄რ ჰეჭ. ყო̄რ ლაგა̄̈გიჟი ლჷგ.
მა̈ჩუ̂ი̄ბ სამდ ყუ̂ელნი: ქორა̈ ყო̄რხა̈ნქა ბაგთე̄სგ' ე̄ლღრიდ. ამხა̈ნისგა ეშხუ ყო̄რ, ბაგა̈ ყო̄რ, გუ̂ალთე̄სგა ხა̄რ, ლაჴა̈ნ გუ̂ალთე̄სგა, მე̄რმე ყო̄რ ყუ̂ელფთე̄სგა ხა̄რ.
ყუ̂ელფი ნე̄სგაისგა ლა̈ლმესგა̄̈რ ლი ჟი ლჷბჷრჯე. სგუ̂ებინ ლენგრი ხალჯა. ფოყა̈რხა̈ნ ლუკთხუუ̂ე კა̄რა̈ლ ხო̄გ. ლა̈ლმესგა̄̈რი ლექუ̂ა̈ნ კერა̈ჲ ლჷგ. კერა̈ჲ ბერჟა̈შ ლი, ო̄შთხუ̂ ჭიშხ ჟიქა̄ნ კა ხალფარა. უ̂ეშგიმხა̈ნ ი ეჩხა̈ნ-ამხა̈ნ ლა̈მყინარა̄̈ლ ხო̄გ. ლა̈მყინა̄̈ ჩუქუ̂ა̄ნ ლა̈მყინა̄̈ გურნა̄̈ლ ზჷხ.
ყუ̂ელფ უ̂ო̄შთხუ̂დ ჩუ მეყუ̂ლე ლი: კერი ლეჟა̄̈ნხა̈ნ ლი კა̈ცხა̈შ, ამჩუ
ღუ̂აჟრე ლასგუ̂რა ლა̈სუ̂. კა̈ცხა̈ში თხუმ საკურცხუ̂ილ ლჷგ. ამხა̈ნ ჩუბე
ფოყს მარა̈ნ ლი.
კერი სგა̄მენ ლაზუ̂რა̄ლ ლი. ამჩუ ლჷგ ლა̈რბია̄ლ ბანდა̈რ. ამხა̈ნ ლი აჯაღ
ტირხ – ლაღულია̄ქი̄რ. ტირხჟი ლი ლაშა̈დ – ბარგლეშ შედდ ი
ლეზუ̂ბურა̄̈შდ.
კერი ლექუ̂ა̄̈ნ ლი კაუ̂ეშგიმ (კაღუ̂ეშგიმ). ამხა̄უ̂ აჯაღ ლაზუ̂რა̄ლ ი ლაბოფშ ლი. ამეჩუ ქა̄მე ფოყს ლი ლაჴა̈ნ გუ̂ალ. ლაჴა̈ნუნღო ლაფურ გუ̂ალ ლი, ამეჩუ ლაღუ̂ნა̄̈რი, ღუნრე ლაბა̈მ ლი. ლაფურიშ ი ლაჴა̈ნი(შ) ლა̈ლდიარე მუხუ̂ირისგა ლი ლა̈ნნუ̄ნა̄̈ლ.
კერი ქა̄მენ ლამა̄რ ლი. ამჩუ ლჷრგიმი ლა̈გნა ლი, ლჷრგიმ ლჷგ. ლჷრგიმი უ̂ეშგიმ ტა̈ხდ/ტ ლჷგ. ამეჩუ ლჷ̄გა̈ნ აჯაღ ლა̈ჯშა̈რ.
კერი ლეჟა̄̈ნ ქორს ხა̄რ ლა̈მზჷრ ლაჴუ̂რა.
ლატფა̈ ყორი სგა̄̈ნჩუ ლჷგ ლჷლღენ. ამხა̄უ̂თე̄სგა ხასკდა ჲო̄რიერუ̂ეშდ ფუთ ითქ. ალა ლი ლეღუ̂ი ლაჯა̈ბდ. სემი ჴა̄̈ნი ლეღუ̂ იჯბი ამე̄სგა აშხუდ.
გუ̂ალა̈რჟი – ლაჴა̈ნიშ ი ლაფურიშ ნე̄შკაჟი ლაღულია̄ქი̄რ ლი. ლაღულია̄ქი̄რს სგუ̂ებინ თე̄რა̈ლ ხა̄რ ი ლა̈ლდიარ.
გუ̂ალა̈რს სგუ̂ებინჩუ ლეჭუნდია̈რ ხა̄რ. ალია̈რს სგუ̂ებინჩუ თე̄რა̈ლ ხა̄რ. ამექა კუმა̈შ ლა̈დიარა̄ლჟი̄ნ თხუმს ა̈ყჰეხ ი ლა̈ლდიარისგა ჭემს იზბიხ.
კერი ჟიქა̄ნ დი̄რა̈ლჟი ხორიკ შგილ. შგილ ლჷფა̈რ ლი კა̄რა̈ლშუ̂. შგილჟი ხორიკ ნა̄ჭა ი კა̈უ̂ულდა̈რ. ალჲა̈რჟი ხორკინეხ ლა̈რსგუ̂ას ი ასტამს. გემტუ̂ა̈რ შგილი დი̄რჟი მო̄დეჲ შგილი დანდალჟი ხორიკ.
მა̈ჩუ̂ი̄ბი ჟიქა̄ნ დარბა̈ზ ლი. ალას ლუშნუდ მა̈ჟი̄ბი ხაჟხა.
დარბა̈ზს ყო̄რ ჟიქა̄ნქა ხა̄რ. ამე̄სგა ჭემ ესღუ̂ახ დარბა̈ზთე ჴანა̈რშუ̂.
დარბა̈ზს მე̄რმე ყო̄რ ხა̄რ ლეჟა̄უ̂. ამეჩუ ქა̄მენ ლაღობ ლა̈სუ̂. ლაღობხა̈ნ მა̄რე ესღჷრდა გუბა̈ნდთე (სუ̂ანირთე). გუბა̈ნდისგა ლჷგ კიბდუ̂ენ. ამხა̄უ̂ ხასკდა აშირ ფუთ ითქ.
გუბა̈ნდს მე̄სმე ლაგუ̂ბა̈ნდჟი გირკიდ გალუ̂ანა̈რ ხა̄რ, სანცხუ̂რა̈ლი ხა̄რ. სუ̂ანირთე ლი̄ზის ზურა̄ლს მა̄მა ხოყა̄̈დ. ამე̄სგა ლეტუ̂რა, მო̄დე ნატუ̄სუნს, მო̄დეჲ გუ̂იზს – ლემზირ ფექს ლახ ხუ̂იშხუ̂ინდად, ადო იშგენ ცხა̄̈ჲ მა̄მგუ̂ეშ ნირდა.
ლუშნუ ქორ ლჷფა̈რ ლი ყა̄̈რშუ̂. ჩუქუ̂ა̄ნ ძღუ̂იდა̈რქა – ლეზგჷრი დი̄რა̈ლ ხო̄ზ – სე̄მი. ჲო̄რ-ჲო̄რი დი̄რ ლატა̈ფი დი̄რ ლი. ლატა̈ფი დი̄რა̈ლჟი ჭე̄რა̈ლ ხაჭრაუ̂ახ. ჭე̄რა̈ლჟი ფუნთქუ̂ის ხარშა. ფუნთქუ̂ის კირშუ̂ ლი ლჷკირწყლა̈უ̂ე. ამეჟი კა̈უ̂ა̈რ ლიხ ჩუ ლჷრგიუ̂ე. ჲერქჷდა ლეზგჷრხა̈ნ უ̂ოხუ̂იშდ კა̈უ̂ ხო̄ბ. კა̈უ̂ა̈რ სგა ლჷნგჭე ლიხ ლეზგჷრი დი̄რჟი, კა̈უ̂ა̈რ უშხუ̂ა̄რ ხა̄̈ბხ. კა̈უ̂ა̈რჟი ზჷხ აღა̈რ: იშგუ̂იდ აშხუ̂ ფოყხა̈ნ, იშგუ̂იდ – მე̄რმახა̈ნ. აღა̈რჟი ხადა̄წყახ ყა̄რა̈ლ. ყა̄რა̈ლჟი ფიცრა̈ლ ზჷხ, ფიცრა̈ლჟი ბაჩა̈რ ზჷხ. ქორს ლექუ̂ა̄̈ნისგა კალუ̂ ხა̄̈ბ. კალუ̂ს გირკიდ ძღუ̂იდ ხაცხიპ. ლეჟა̄̈ნ გიმუნჩუ ხა̄რ ლახმი̄რ. ლექუ̂ა̄̈ნ ძღუ̂იდს სანცხუ̂რა̈ლ ხა̄რ ჲო̄რი, ეშხუ ჩუბა̄უ̂ ი მე̄რმე – ჟიბა̄უ̂. სა̈ნცხუ̂რა̈ლ სგა̄მენჩუ ტუგუ̂ენ ხა̄რ მა̄რე̄მი ლა̈გნად, მო̄დეჲ ლასგუ̂რად. ლექუ̂ა̄̈ნისგა ლა̈ლჩას ლაბა̄ბირ ყო̄რ ხა̄რ.
ამჟი̄შ ლი ჯუ̂ინელ ლუშნუ ქორ, მარე ამკა̈ლი ქორა̈ლს ათხე და̄̈რ ჷგემ შუ̂ა̈ნისგა.
სვანურ სახლს აშენებენ ორ ან სამ სართულად: ქვემოთ – მაჩვიბს, ზე-მოთ – დარბაზს(ა) და ტამბურს.
სვანურ სახლს კარი აღმოსავლეთიდან აქვს. პირველად კარით მაჩვიბის მინაშენში შევდივართ (მე და თქვენ). ეს არის გარეთა კარი. მერე არის შუა კარი და სახლის კარი. ამას აქვს ურდული. კარი ზღურბლზე დგას.
მაჩვიბი სამ ნაწილად იყოფა. სახლის კარიდან საქონლის სადგომში ("ბაგა-ში") შევდივართ. აქედან ერთი კარი, ბაგის კარი, გომურისკენ აქვს, სახარე გომურისკენ, მეორე კარი – ყველფისკენ ("აქვს").
ყველფის შუაში საცეცხლე არის ამოთხრილი. წინ ფიქალი ქვაა ჩადგმული ("ჩარგული"). გვერდებიდან დაკუთხული ფიქალი ქვები უდგას. საცეცხლეს ქვემოთ კერია დგას. კერია რკინისაა, ოთხ ფეხს ზემოდან ფიქალი ქვა აფარია. უკნიდან და აქეთ-იქიდან პურის მისაფიცხებელი გრძელი ქვები უდგას. იმათ ქვეშ პურის გამოსაშუშებელი რიყის (მრგვალი) ქვები აწყვია ("დვანან").
ყველფი ოთხად არის დაყოფილი: კერიის ზევით არის კერიის წინა ად-გილი, აქ კაცების დასაჯდომი იყო. კერიის წინა ადგილის თავში საკარცხუ-ლი დგას. აქედან ქვედა მხარეს მარანი არის.
კერიის შიგნით (მხარეს) საქალებო არის. აქ დგას საცხობი სკამი. აქეთ არის კიდევ ტიხარი – საცხვრე, ტიხარზე არის საჭურჭლე – ბარგი-ბარხა-ნის(ა) ("საგნების ჭურჭლად") და საჭმლისთვის ("საჭმლეულის{ა}დ").
კერიის ქვევით არის კერიის უკანა ადგილი. აქეთ კვლავ საქალებო და საბავშვო (ადგილი) არის. აქ, გარეთა მხარეს, არის სახარე გომური. სახარის შემდეგ საძროხე გომურია ("არის"); აქ სახბორე, ხბორების დასაბმელი, არის. საძროხის(ა) და სახარის ბაგის კუთხეში არის სათივე.
კერიის გარეთა (მხარეს) სამამაკაცო (ადგილი) არის. აქ სავარძლის ად-გილია ("არის"), სავარძელი დგას. სავარძლის უკან ტახტი დგას. აქ იდგა კიდევ საქსოვი (დაზგა).
კერიის აღმოსავლეთით სახლს აქვს სალოცავი ფანჯარა.
გვერდითი კარის შიგნით დგას (სპილეძის დიდი) ქვაბი. ამაში ეტევა ორ-მოცი ფუთი მარცვალი. ეს არის ხორცის მოსახარშავად. სამი ხარის ხორცი იხარშება ამაში ერთად.
გომურებზე – სახარის(ა) და საძროხის სახურავზე – არის საცხვრე. სა-ცხვრის წინაა ("აქვს") "თვალები" ("კამარ-ებ-ი") და ბაგა.
გომურებს წინ ტიხრები აქვთ ("აქვს"). ამათ წინ კამარები აქვთ, აქედან საქონელი ჭამის დროს თავს ყოფს და ბაგაში თივას ჭამს.
კერიის ზემოთ დირეებზე ჰკიდია სხვენი. სხვენი დაფენილი არის ფიქალი ქვებით. სხვენზე ჰკიდია ჯაჭვი და პატარა კავები. ამათზე ჰკიდებენ ჯაგ-რისს(ა) და ასტამს. სასანთლეც ("სანათი") სხვენის დირეზე ანდა სხვენის ძელზე ("დანდალ-ზე") ჰკიდია.
მაჩვიბის ზემოთ დარბაზია ("არის"). ამას სვანურად მაჟიბიც ("ზევითა") ჰქვია.
დარბაზს კარი ზემოდან აქვს. აქედან თივა მიაქვთ დარბაზში ხარებით.
დარბაზს მეორე კარი აქვს აღმოსავლეთით. აქ გარედან საფუტკრე ("სასკე") იყო. საფუტკრიდან კაცი მიდიოდა ტამბურში. იქ დგას კიდობანი. ამაში ეტევა ასი ფუთი მარცვალი.
ტამბურს მესამე სართულზე ირგვლივ გალავნები აქვს, სათოფურეებიც ("საისრეები") აქვს. ქალს ტამბურში ასვლა არ შეეძლო. ამაში სანთელს ან საკმეველს, ან გვიზს – სალოცავ (შესაწირ) ფქვილს თუ ვინახავდით, თორემ სხვა, ცხადია, არაფერი გვქონდა.
სვანური სახლი დაფარული არის ყავრით. ზღუდეებზე დამამთავრებელი დირეები უდევს – სამი, ორ-ორი დირე გვერდითი დირე არის. გვერდით დირეებზე ჭერ(ებ)ი აგია. ჭერ(ებ)ზე ხავსი აფენია. ხავსი კირით არის მოკირწყლული. ამაზე კავებია ჩარიგებული. ორივე დამამთავრებლიდან ხუ-თი კავი უბია. კავები ჩამაგრებულია დამამთავრებელ დირეზე, კავები ერთმანეთს აბია. კავებზე დევს ("დვანან") ლარტყები: შვიდი ერთი მხრიდან, შვიდი – მეორიდან. ლარტყებზე აწყვია ყავრები. ყავრებზე ფიცრები დევს, ფიცრებზე ქვები დევს.
სახლს ქვემოთ კალოა ("კალო აბია"). კალოს ირგვლივ ზღუდე არტყია. ზემოდან მიწის ქვეშ აქვს საღორე. დასავლეთით კედელს სათოფურეები ("საისრეები") აქვს ორი: ერთი ქვემოთ და მეორე – ზემოთ. სათოფურეებს
შიგნით ადგილია ("აქვს")კაცის (და)სადგომად, ანდა (და)საჯდომად. დასავ-ლეთიდან სადარაჯო ადგილს სანიავებელი კარი აქვს.
ასეთია ("არის") ძველი სვანური სახლი, მაგრამ ამგვარ ("ამ ყალი{ბის}") სახლებს ახლა არავინ აშენებს სვანეთში.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: შეადარეთ ძველი სვანური სახლი თანამედროვე სახლს.
§ 17. ს ა ს ა უ ბ რ ო მ ა ს ა ლ ა
ლაყუ̂რა̄̈ ლერქუ̂ა̈ლ ქვეშაგები ("საწოლი{ს} {ჩა}საცმელი")
ა წ მ ყ ო
I პ. | მი სგურ ვზივარ | ხუ̂აყუ̂რე ვწევარ | ხუგ ვდგავარ | ხუ̂იგნა̄̈ლ ვდგები |
II პ. | სი სგურ | ხაყუ̂რე | ხჷგ | ხიგნა̄̈ლ |
III პ. | ეჯა სგურ | აყუ̂რე | ლჷგ | იგნა̄̈ლ |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლუსგურდ | ლაყუ̂რედ | ლჷგდ | ლიგნა̄̈ლდ |
I-III პ. | ნა̈ჲ სგურდ | ხუ̂აყუ̂რედ | ხუგდ | ხუ̂იგნა̄̈ლდ |
II პ. | სგა̈ჲ სგურდ | ხაყუ̂რედ | ხჷგდ | ხიგნა̄̈ლდ |
III პ. | ეჯჲა̈რ სგურხ | აყუ̂რეხ | ლჷგხ | იგნა̄̈ლხ |
ნ ა მ ყ ო უ წ ყ ვ ე ტ ე ლ ი
I პ. | მი სგურდა̈ს ვიჯექი | ხუ̂აყუ̂რა̈ს ვიწექი | ხუ̂იგნა̄ლდა̈ს ვდგებოდი |
II პ. | სი სგურდა̈ს | ხაყუ̂რა̈ს | ხიგნა̄ლდა̈ს |
III პ. | ეჯა სგურდა | აყუ̂რა | იგნა̄ლდა |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლუსგურდად | ლაყუ̂რად | ლიგნა̄ლდად |
I-III პ. | ნა̈ჲ სგურდად | ხუ̂აყუ̂რად | ხუ̂იგნა̄ლდად |
II პ. | სგა̈ჲ სგურდად | ხაყუ̂რად | ხიგნა̄ლდად |
III პ. | ეჯჲა̈რ სგურდახ | აყუ̂რახ | იგნა̄ლდახ |
I პ. | მი ხუ̄გა̈ნდა̈ს ან | ხუგდა̈ს ვიდექი, | შდრ. მუღუ̂ა̄̈ნ{და} მქონდ |
II პ. | სი ხჷ̄გა̈ნდა̈ს | ხჷ̄გდა̈ს | ჯუღუ̂ა̄̈ნ{და} |
III პ. | ეჯა ლჷ̄გა̈ნ{და} | ლჷ̄გდა | ხუღუ̂ა̄̈ნ{და} |
I-II პ. | ნა̈ჲ ლჷ̄გა̈ნ{და}დ | ლჷ̄გდად | გუღუ̂ა̄̈ნ{და} |
I-III პ. | ნა̈ჲ ხუ̄გა̈ნ{და}დ | ხუ̄გდად | ნუღუ̂ა̄̈ნ{და} |
II პ. | სგა̈ჲ ხჷ̄გა̈ნ{და}დ | ხჷ̄გდად | ჯუღუ̂ა̄̈ნ{და}ხ |
III პ. | ეჯჲა̈რ ლჷ̄გა̈ნ{და}ხ | ლჷ̄გდ ხ | ხუღუ̂ა̄̈ნ{და}ხ |
ა
და ასე: ხა̄დ‖ხა̄დდა ჰქონდა, ხა̄გდა‖ხა̄გჷდა (‖ხა̄გჷდ, ხა̄გა̈ნდა) ადგა, ედგა; ხა̄̈ქუ̂და‖ხა̄̈ქუდა (‖ხა̄̈ქუდ) ეცვა; ხა̄̈ბდა‖ხა̄̈ბჷდა (‖ხა̄̈ბჷდ) ება; ერტყა; ხა̄̈ზდა‖ხა̄სდა̈ნ{და} ეცვა, ედო.
ს ა უ ბ ა რ ი XVI
კლასა̈ უ̂ოთა̈ხისგა ლჷგხ: ლეთუ̂რიალე ლასგუ̂რა̄̈ლ, სკა̈მ, სტოლ, დაფა ი შკაფ. სკა̈მ დამბალ ლი ი მეშხე, სტოლ კჷ̄ლთხი ი ყუ̂ითელ, შკაფ სტოლდ ხოკლათხა ლი ი ყუ̂ითელ, დაფა ჩიდ მაკლათხე ლი ი მეშხე. სტოლ ი დაფა ლასგუ̂რა̄̈ლ სგუ̂ებინჩუ ლჷგხ, სკა̈მ სტოლცახა̈ნ ლჷგ ი შკაფ მუხუ̂ირისგა ლჷგ.
ლასგუ̂რა̄̈ლჟი ლეთუ̂რია̈ლ (სტუდენტა̈რ) სგურხ, მუთუ̂რი ჩუ ლჷგ მა̄დეჲ სკა̈მჟი სგურ, ჟურნა̈ლ სტოლჟი̄ნ ა̈რი. ჲერ კლასისგა ა̈ჲრიხ, ჲერ კლასისგა იჭუ̂და̄ნეხ, ჲერ კლასისგა მუთუ̂რის ხოჰუ̂ნა̈რიხ. მუთუ̂რი ხათუ̂რი, ლეთუ̂რია̈ლ ითუ̂რიხ.
ნიშგუ̂ეჲ სოფელისგა ლჷგ საშუალო კლას, ჲეშდკლასია̈ნ. მი ხუ̂ა̈რი მე̄ჩხრა კლასისგა (ჲედ: მე̄ჩხრაჲსგა).
კლასხა̈ნ ესღუ̂რიდ ა̈გითე. ქორს ნი̄გხ: სკამა̈რ, ბანდა̈რ, ლჷრგიმ, საკურცხუ̂ილ, კუ̂ილა̈რ, სტოლ, ტაბა̈გ, შკაფ, ლაყუ̂რა̄̈ლ ი იშგენ ბარგა̈ლ.
სკა̈მჟი, ბანდა̈რჟი, საკურცხუ̂ილჟი, კუ̂ილჟი ი ლჷრგიმჟი ისგუ̂რიხ. ალჲა̈რ ლასგუ̂რა̄̈ლ ლიხ. საკურცხუ̂ილ ქორა̄̈ მახუ̂ში̄ ლასგუ̂რა ლი. საკურცხუ̂ილჟი ეჯა გარ მა̄დეჲ ლალხუ̂ეშ მუშგუ̂რი̄ ისგუ̂რი. ბანდა̈რ ჯო̄დი სკა̈მ ლი ი ლასგუ̂რად ხუღუ̂ახ, ლჷრგიმ ჯო̄დი ი მაშრი სკა̈მ ლი ი ეჩას ლასგუ̂რადი ი ლაყუ̂რადი იჴმა̈რიხ. კუ̂ილ დამბალ ლასგუ̂რა ლი ი ეჩეჟი̄ ისგუ̂რიხ ლემასგუ̂ცახა̈ნ. სგა ხასგურხ სტოლს, ტაბა̈გს მა̄დეჲ ლემასგუ̂ (ლემესგს).
ჯუ̂ინალდ ტაბა̈გ ხუღუ̂ა̄̈ნდახ ლეზუ̂ბა̈ ლადა̄̈სგდ. ტაბა̈გ ჯო̄დი ი მაშრი ფიცა̈რ ლი ი უ̂ო̄შთხუ̂ დამბალ ჭჷშხჟი ლჷგ. ათხე სტოლ ხო̄გხ. სტოლჟი დე̄სგიხ ლეზუ̂ებ-ლეთრა (დია̈რს, ლუკუ̂ნა, ქუთს..., თა̈შს, ლეღუ̂ს), ჲჷგემხ (‖ჷგემხ) ხარშუ̂ს... ჰარა̈ყს ი იშგან. სგა ხესგუ̂რიხ ი იზბიხ ი ითრეხ.
აყუ̂რეხ ლაყუ̂რაჲსგა. ლაყუ̂რაჟი არშიხ: ლებს, ზეწა̈რს, საბა̈ნს მა̄დეჲ შართქუ̂ინს, ბალიშს. ჯუ̂ინალდ ამკა̈ლიბა̈რ მა̄მა ხუღუ̂ა̄̈ნდახ. ათხე ჩი̄ ხუღუ̂ა
აბრეშუმიშ მო̄დეჲ ატლა̈სი საბნა̈რ, თუ̂ეთნე ზეწა̈რ, მე̄ნშგუ̂ე ლებ ი ბალიშ ი ამკა̈ლიბა̈რ.
სტოლს, შკაფს ი ამკა̈ლი ბარგა̈ლს ათხე შუ̂ა̈ნს ასყე̄ნეხ, მარე ხოშა
ლაღა̈ლდ ქალა̈ქს იყდიხ. ქალა̈ქს იყდიხ ლაყუ̂რა̄̈ლს, ლაბრა̄ლა̈რს ი იშგან.
შუ̂ა̈ნისგაი̄ ეჯჟი ხუღუ̂ა ჩი̄ ქა მჷსყე ლარდა̄̈ლ, ე, იმუ̂ა̄̈ჲჟი ქალა̈ქისგა. ირქუ̂ა̄̈ლხ ი ილდე̄სგა̄̈ლხ ეჩე̄შჷ̄რად.
შომუ̂ა̄̈ჲ მი ლეთუ̂რი ხუ̂ა̈სუ̂ (ჲედ: მი ერ ხუ̂ითუ̂ერდა̈ს), ეჩქა დო̄სდ ხუ̂იგნა̄ლდა̈ს ჰამს ლაყუ̂რახა̈ნჟი, ტოტა̈რს ი ნიჩუ̂ა̈რს ხოჩა̄მდ ხუ̂იბა̈რდა̈ს, ლა̈კუ̂ცა̄ნშუ̂ ქა ხუ̂იკუ̂ცა̄̈ნდა̈ს, ჩუ ხუ̂იდჲარა̄ლდა̈ს ი ეჯჟი̄ნ ესღურდა̈ს კლასთე. ალ დრო̈უ̂ს მიშგუ ხოხუ̂რა დაჩუ̂ირ ლაყუ̂რაჲსგა აყუ̂რა, ხოხუ̂რა მუხუ̂ბე სტოლს ხასგურდა ი ჩა̈ის ითრა, დი̄-ჲ მუ ხეშდაბდახ. ლე̄თშუ̂ დოსდ ხუ̂იყუ̂ნა̄ლდა̈ს.
საკლასო ოთახში დგას ("დგ-ან-ან"): მოსწავლეების მერხები ("დასაჯდო-მები"), სკამი, მაგიდა, დაფა და კარადა. სკამი დაბალია და შავი, მაგიდა მა-ღალი და ყვითელი, კარადა მაგიდაზე უფრო მაღალია და ყვითელი, დაფა ყველაზე მაღალია (უმაღლესია) და შავი. მაგიდა და დაფა მერხების წინ დგას ("დგ-ან-ან"), სკამი მაგიდასთან დგას და კარადა კუთხეში ("დგას").
სკამებზე მოსწავლეები (სტუდენტები) სხედან. მასწავლებელი დგას ან სკამზე ზის; ჟურნალი მაგიდაზეა. ზოგი საკლასო ოთახშია ("კლასში არიან"), ზოგი კლასში წერს ("წერენ"), ზოგი კლასში კითხულობს ("კითხულობენ"), ზოგი მასწავლებელს უსმენს ("უსმენენ"). მასწავლებელი ასწავლის, მოსწავ-ლეები სწავლობენ.
ჩვენს სოფელში არის ("დგ-ას") საშუალო სკოლა ("კლას-ი"), ათკლასი-ანი. მე ვარ მეცხრე კლასში (ან: მეცხრეში).
სკოლიდან მივდივართ შინ. სახლში გვიდგას ("გვ-ი-დგ-ან-ან"): სკამები, გრძელი სკამი, საჯდომ-საწოლი (ზურგიანი გრძელი საჯდომი), საკარცხული, ჯორკოები, მაგიდა ("სტოლ-ი"), ტაბაკი, კარადა ("შკაფ-ი"), საწოლები და სხვა ნივთები ("ბარგ-ებ-ი").
სკამზე, გრძელ სკამზე, საკარცხულზე, ჯორკოზე და ზურგიან გრძელ საჯ-დომზე სხდებიან. ესენი {და}საჯდომებია. საკარცხული სახლის უფროსის {და}საჯდომია. საკარცხულზე მარტო ის კი არადა, საპატიო სტუმარიც ჯდე-ბა. ბანდა̈რ გრძელი სკამია და დასაჯდომად აქვთ, ლჷრგიმ გრძელი და ფარ-თო სკამია და იმას საჯდომადაც და საწოლადაც ხმარობენ. ჯორკო დაბალი საჯდომია და იმაზე სხდებიან ცეცხლთან. უსხედან მაგიდას, ტაბაკს ან ცეცხლს.
ძველად ტაბაკი ჰქონდათ საჭმლის დასადებად. ტაბაკი გრძელი და ფარ-
თო ფიცარია და ოთხ დაბალ ფეხზე დგას. ახლა მაგიდა უდგათ. მაგიდაზე დებენ საჭმელ-სასმელს (პურს, ყველჩართულ მჭადს, ხაჭაპურს... ყველს, ხორცს), დგამენ წვნიანს ("ხარშო-ს")..., არაყს(ა)და სხვას. მიუსხდებიან და ჭამენ და სვამენ.
წვანან საწოლში. საწოლზე აგებენ: ლეიბს, ზეწარს, საბანს ან გადასაფა-რებელს, ბალიშს. ძველად ამისთანები არ ჰქონდათ. ახლა ყველას აქვს აბრე-შუმის ან ატლასის საბნები, თეთრი ზეწარი, რბილი ლეიბი და ბალიში და ამისთანები.
მაგიდას, კარადას და ამისთანა ნივთებს ახლა სვანეთში აკეთებენ, მაგ-რამ უფრო მეტად (მეტწილად) ქალაქში ყიდულობენ. ქალაქში ყიდულობენ საწოლებს, (პირ)საბნებს და სხვას. სვანეთშიც ისე აქვს ყველას გაწყობილი საცხოვრებლები, ე, როგორც ქალაქში. საჭმელსაც ისე ამზადებენ და იკვებე-
ბიან ("ჭამენ"), როგორც ქალაქში. იმოსებიან და (ფეხთ) იცვამენ ("ი-დ-ებ-
ენ") იმათებურად (იქაურად).
როცა მე მოსწავლე ვიყავი (ან: მე რომ ვსწავლობდი), მაშინ ადრე ვდგე-ბოდი დილას საწოლიდან, ხელებს(ა) და სახეს კარგად ვიბანდი, პირსახო-ცით ("საწმენდით") გავიწმენდდი, შევჭამდი და ისე მივდიოდი სკოლაში. ამ დროს ჩემი უმცროსი და საწოლში იწვა, პატარა ძმა მაგიდას უჯდა ("სტოლ-ს აჯდა") და ჩაის სვამდა, დედა და მამა მუშაობდნენ. ღამით ადრე ვწვებოდი.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: 1. თარგმნეთ ხალხური სიმღერიდან და პროზიდან ამო-ღებული ეს ადგილები:
"ჩიდ მაჩენე თამარ დედფალ, ფა̈თუ̂ა̈რ ჯაგა̈ნდა ყუ̂არყუ̂ლა̈ჲ, თერა̈ლ ჯისგურდა გიშრიშე, შდჷქა̈რ ჯადდა მარგლიტიშე, ქა̈მშხან ჯაქუდა აბჯარე, ჭჷშხას ჯასდანდა, ო, ჩექმარე, თხუმას ჯაგა̈ნდა ზურჩია, ... მადრა̈ჴ ჯუღუ̂ანდა ოქუ̂რა̈ში..."
ეჯნე̄მ ლალე̄მ თა̈შ ი დია̈რ ი ჩუ ლაიშ სარგა̈ ლიც. ეჯჲა̈რ ირდიხ მეზუ̂ბელმჷყ ი ლაჲზუ̂ებნეხ ი ლაჲთჷრეხ ლეზუ̂ებ-ლეთრა.
2. აღწერეთ თქვენი ოთახის ავეჯი.
§ 18. ს ა ს ა უ ბ რ ო მ ა ს ა ლ ა
ზურა̈ჲ დედალი (თხა, ცხვარი და მისთ.) ლი̄მბუ̂ი, ლი̄მბუ̂ა̄̈ლ(ხლმ.) მბობა
ფოთრ შუნის ან არჩვის თიკანი ("ფოთრ-ი") ქუ̂ირქუ̂ ქურქი
გუდრა ბეწვიანი ხალთა ("გუდა")
ჟა̈ჴ გუდა (მაწვნის, ყველის, წყლის
") წასაღებად)
ჰჷნგირ უნაგირი
კული ხამი შალი, ადგილობრივი ქსოვილი
ბარდან ფართალი
ხუ̂ა̈ჲნუკუ̂ი ბევრნაირი სა̈უ̂ მარხილი
მიჭუ̂, მრ. მუჭუ̂ა̈რ რქა ლაჴუ̂ა̈მ სამლოცველო, ეკლესია
ქა̈რა̈ხს ჯიხვის ან ხარის ყანწი ("ქარახს-ი")
ნ ა მ ყ ო წ ყ ვ ე ტ ი ლ ი
I პ. მი ჟ'ოხუ̂გა‖ჟ'ოხუ̂გა̈ჲ | ავდექი ჩუ̂ესსგუ დავჯექი | ჩოთყუ დავწექ |
II პ. სი ჟ'ახგა‖ჟ'ახგა̈ჲ | ჩუ̂ესსგუ | ჩუ̂ათყუ |
III პ. ეჯა ჟ'ანჷ̄გა̄̈ნ | ჩუ̂ესსგურდა | ჩუ̂ადყურდა |
I-II პ. ნა̈ჲ ჟ'ალჷ̄გა̄̈ნდ | ჩუ̂ელსგურდად | ჩუ̂ალყურდად |
I-III პ. ნა̈ჲ ჟ'ოხუ̄გა̄̈ნდ | ჩუ̂ესსგურდად | ჩოთყურდად |
II პ. სგა̈ჲ ჟ'ახჷ̄გა̄̈ნდ | ჩუ̂ესსგურდად | ჩუ̂ათყურდად |
III პ. ეჯჲა̈რ ჟ'ანჷ̄გა̄̈ნხ | ჩუ̂ესსგურდახ | ჩუ̂ადყურდახ |
I პ. | მი ოღუ̂ერ‖ოღუ̂ე მოვედი | ოდერ‖ოდე წავედი |
II პ. | სი აღერ‖აღე | ადერ‖ადე |
III პ. | ეჯა ანჴა̈დ | აჩა̈დ |
I-II პ. | ნა̈ჲ ალჴა̈დდ | ალჩა̈დდ |
I-III | ნა̈ჲ ონჴუ̂ა̈დდ | ოჩა̈დდ |
II პ. | სგა̈ჲ ანჴა̈დდ | აჩა̈დდ |
III პ. | ეჯჲა̈რ ანჴა̈დხ | აჩა̈დხ |
ს ა უ ბ ა რ ი XVII
შუ̂ა̈ნს ხორიხ ალ კუმა̈შ: ჴანა̈რ, ფურა̈ლ/რ, ხაბნა̄̈რ, დეკა̈უ̂ილა̈რ, ღუნუ̂ა̈რ. ალჲა̈რს ჩი̄ მანგრა̈ლს ხატუ̄ლიხ. ხორიხ აჯაღ ჩა̄ჟა̈რ, სა̄ბლა̈რ, ჰილუ̂ა̈რ ი წელა̈რ. ამჷნქა ხორიხ: დაჴჷლ, ღოლჲა̄ქ ი ხა̈მ. ალჲა̈რს მა̈ნცინ ხაჟხახ. მანგა̈რ ი მა̈ნცინ მა̈გ შინა̈უ̂ირ ქუ̂ინლჷმგენა̄̈ლ ლიხ.
Чтრ ია̄̈ლ ი ეჩა‖ ეჩი̄ გეალს ღუნ ხაჟხა. ეშხუ ი Оორი ლჷა̈О ღუნ Оედ ხაბნა ლი, Оედ დეКა̈უ̂ილ. ხაბნა вა̈ნОა̄ქ ლი, დეКა̈უ̂ილ – ЧтრОა̄ქ.
ჩა̄̈ჟი იზა̄̈ლ ი ეჩა გეზალს სა̄ბელს ხატუ̄ლიხ, წელი იზა̄̈ლ წელი ღუნს. უ̂тლ მა̄მა ია̄̈ლ.
დაჴჷლ, ღოლჲა̄ქ ი ხა̈მ იზა̄̈ლხ, მარე ალჲარე გეზლი̄რს მე̄რმე-მე̄რმე ჟახა̄̈ლ ხაჟხახ: დაჴლა̈შს ნეღა̈შტ ხაჟხა, ღოლჲა̄ქა̈შს – ჟინაღ ი ხა̈მიშს – გუ̂ეჭ. ჟეღს ფა̈კუ̂ნა ხეთუ̂ი, ციცუ̂ს – კიტაუ̂.
ნიშგუ̂ეჲ ფერმას ხორი: სემი აშირ Чтრ, Оორი აშირ ი
უ̂ოხუ̂იშდჲეშდიუ̂ოხუ̂იშდ ჴა̈ნ, აშირ ი ჩხარა̄̈შდიარა ღუნ, ჲერუ̂ეშდ ჩა̄̈ჟ ი მინე ჲეშდ სა̄ბელ, ხუ̂ა̈ჲ დაჴა̈რ, ღოლჲა̄ქა̈რ ი ხამა̈რ, ხორიხ აჯაღ უ̂ოშუ̂ა̄ლე უ̂тლ ი წელ. Чერმა̄̈ მჷნა̄თა̄ლასი (წეუ̂რა̈რსი) ხორიხ ა̈გის: ფურა̈ლ, დაჴა̈რ, ღოლჲა̄ქა̈რ ი ხამა̈რ.
ჩა̄̈ჟ ი უ̂უ̂ილ ლალსგურა̄ლდ ხორიხ, Чтრ ი დაвჷლ –ლე̄შგიდ ი ლა̈Юუ̂ადი, ღოლჲა̄ქა̈რ ი ხამა̈რი̄ – ლა̈ძჰად. ჩა̄̈ჟს ი ჰილუ̂ს ჰჷნგირს ხაგემხ, ჟი ხესგუ̂რიხ ი ესღრიხ (ა̈იხ), იმუ̂ა̄̈ჲთე ხაკუხ. ალჲა̈რი ი წელ ლალა̄̈ბდ ხაყახ. ჯუ̂ინალდ ჩა̄̈ჟშუ̂ იელა̄ლდახ гტდОათე: ქუთა̄̈შთე, უგდიდთე ი ჩი̄თე, ათხე ჰაეროპლანშუ̂ ი მანქანოშ (მა̈შინოშ) იზელა̄̈ლხ ი ბარგა̈ლი ესღუ̂ახ ი ახღუ̂ახ; ამღა ლი ეჯე̄, ათხე სერ ხუ̂ა̈ჲს მა̄მა ხორი ჩა̄̈ჟ.
ღოლჲა̄ქს იფშუ̂დეხ ი ეჩი̄ მა̈ტყხენქა ‖ მა̈ტყხა̈ნქა იჩოხ ლუშნუ ფაყუ̂ა̈რს, იჯიშხ კულის, ჭიშხიშ ი ტუ̂ეტიბერა̈ლს. კულიხა̈ნქა აშხებდახ ი ა̈შხბიხ უ̂ოსა̈რს, შალბა̈რს, ზითჴარა̈ლს ი იშგან. ათხე კული მჷქაფ ბარდანს იყდიხ ი ეгღა Кულის ხოხუ̂რა̄მ იгიშხ. მანგა̈რს ი მა̈ნცინს (вა̈ნს, Чтრს, ღუნს, დეკა̈უ̂ილს, ხა̈მს, დაჴჷლს, ღოლჲა̄ქს ი იშგან) – ჩი̄ ა̈ძჰენიხ ‖ ა̈ძცენიხ . ალჲარე ლეღუ̂ ხოჩა გა̈მა̈შ ლი. ლეღუ̂ს ხაჟხა: ჴა̈ნი ლეღუ̂, ღუნი ლეღუ̂, დაჴლა̈ ლეღუ̂, ხა̈მი ლეღუ̂ ი იშგენ. ლეღუ̂ს აჯა̈ბხ მა̄დეჲ ატყბეხ ი იზბიხ. ლეღუ̂ხა̈ნქა ასყე̄ნეხ ლეზუ̂ბა̈რს. ხა̈მიშ ი ჴა̈ნი ლეღუ̂ს ალუ̂რიხ ი იჴმა̈რიხ ლუფხუ̂ს ი ზაუ̂ლადეღს. ხა̈მი ფა̈თუ̂ს ძაგუ̂ ხაჟხა. ეჩას ჯუ̂ინალდ ჰო̈დდახ. вა̈ნიშ ი Чтრი გუ̂ა̈რახა̈ნქა ჩაЧლა̈რს ასყე̄ნახ, ღოლОა̄ქა̈ ტუЧხა̈ნქა – Кეშს, დაჴლა̈ ტუფხა̈ნქა – ქუ̂ირქუ̂ს, გუდრას, ჟა̈ჴს ი იშგან. ჴა̈ნი მუჭუ̂ა̈რხა̈ნქა ქარხსა̈ლს ასყე̄ნეხ.
კუმა̈შ ლუფხუნღო მუჟღორ ლახუ̂ს ხორიხ, ლინთუ̂ისგა – ფერმას ი ა̈
გის. ლახუ̂ს ეზერ ლაჩა̈ხუ̂ ა̈რი. მეჩხფე კუმა̈შ ეჩე ჩუ ილგუ̂ა̈რიხ. ლახუ̂ს ა̈ჭმეხ ი ჭემ ახღუ̂ახ სა̈უ̂შუ̂ მა̄დეჲ მანქანოშ ფერმათე ი ა̈გითე ლინთუ̂ისგა კუმში ლე̄მნად.
აშხუ̂ინ ნიშგუ̂ეჲთე (შუ̂ა̈ნთე) ანჴა̈დხ მიშგუ აფხნეგა̈რ ქა̈რთხა̈ნ, ქუთა̄̈შხა̈ნ ი ნა̈ჲ ოჩა̈დდ ცხეკთე. ეჩე მუშუ̂ა̈ნ მეთხუ̂ჲა̈რდ მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რს ამჟი̄ნ ოხო̄მბუ̂ე:
შუ̂ა̈ნОა̈ Кოгა̈რისგა ა̈რიხ: ღუ̂აშა̈რ, Кუ̂იცრა̄̈ლ ი ОერსКნა̈ლ. Чтრ ღუ̂აშ კუ̂იცრა ლი. კუ̂იცრა (= დაჴჷლ) ი ზურა̈ჲ ჲერსკნ იზა̄̈ლხ. კუ̂იცრა̄̈ გეზალს ფოთრ ხაჟხა, ჲერსკნიშს – ნეღა̈შტ. ალჲა̈რს ჩი̄ ნა̈თხუ̂ჲარა̈ლს ხუ̂ატუ̄ლიდ.
ცხეკს ა̈რიხ: თხე̄რა̄̈ლ, და̈შდუ̂ა̈რ, მა̄ლა̈რ, კონა̈რ ი რა̈ჭუ̂ა̈ლ. შუ̂ანა̈რ ხოჩა მეთხუ̂ჲარა ლიხ. კოჯა̈რისგა ეჯჟი იზელა̄̈ლხ, იმუ̂ა̄̈ჲჟი სგა̈ჲ ნაკისგა. მეთხუ̂ჲარა ადგა̈რიხ ლა̈თხუ̂ჲარს: და̈შდუ̂ა̈რს, თხე̄რა̄̈ლს, მა̄ლა̈რს, კონა̈რს, რა̈ჭუ̂ა̈ლს ი იშგან. ათხე ღუ̂აშა̈შ, კუ̂იცრა̄̈შ ი ჲერსკნი ლიდგა̈რი̄ ნა̈ბ მა̄მა ლი. შუ̂ანა̈რს ხუ̂ა̈ჲნუკუ̂ი ლი̄მბუ̂ა̄̈ლ ხალა̈ტხ მეთხუ̂ჲარა̄̈ ბედჟი. ლითხუ̂ჲარა̈ ბედჟი̄ნი ა̈რიხ ლიღრალა̈რ: "ბეთქილ", "მეთხუ̂ჲა̈რ ჩორლა̈ჲ", "და̈ლილდ", "თუ̂ეთნე მანგურ", "გიუ̂ერგილა" ი მე̄რმა̄̈ლ.
ღუ̂აშა̈შ ი ჲერსკნი მუჭუ̂ა̈რ ხუ̂ა̈ჲ ა̈რიხ ლაჴუ̂მია̈რისგა. მეთხუ̂ჲარა მინე ნადგარუ̂ ნა̈თხუ̂ჲარა̄ლე მუჭუ̂ა̈რს ქორა̈ ქა̄მე ჭუ̂ა̈დუ̂ა̈რს ხონხენიხ.
თხე̄რე̄მიშ, და̈შდუ̂ა̈შ, კუ̂ენიშ ი მა̄ლა̈ ტუფუ̂ა̈რს ჰო̈დიხ, ჲედ და̈შდუ̂ა̈შ ი
თხე̄რე̄მი ტუფუ̂ა̈რს ჩუ̂არშიხ, მო̄დეჲ ჭუ̂ა̈დთე ხორკი̄ნეხ".
მანგა̈რს ი მა̈ნცინს, კოჯრეშ ი ცხეკი ნა̈თხუ̂ჲარა̄̈ლს ი ნა̈დირს (ჴეცა̈რს) ხა̄რხ: თხუ̂იმ, ტა̈ნ, ჭჷშხა̈რ, თე̄რა̈ლ, შდჷმრა̈ლ ი იშგენ, მარე ჭჷშხა̈რ ხა̄რხ სგუ̂ებნე ი უ̂ეშგმეშ. ამჷნქა, ხა̄რხ ჩი̄ ჯო̄დი მა̄დეჲ მეკუ̂შდე ჰაკუ̂ა̈დ, ჲერხის (კუმა̈შს, დაჴლა̈რს, ღოლჲა̄ქა̈რს ი ნა̈თხუ̂ჲარა̄̈ლს) – მუჭუ̂ა̈რ. ხა̈მი ნიჩუ̂ა̈რს ჩუ̂ენჩხ ხაჟხა.
სვანეთში ჰყავთ ეს საქონელი: ხარები, ძროხები, მოზვრები, დეკეულები, ხბორები. ამათ ყველას მსხვილფეხას ("მსხვილებს") ეძახიან. ჰყავთ კიდევ ცხენები, კვიცები, ჯორები და ვირები. ამას გარდა, ჰყავთ: თხა, ცხვარი და ღორი. ამათ წვრილფეხა ჰქვიათ. მსხვილფეხა და წვრილფეხა ყველა შინაური საქონელია ("სულდგმულია").
ძროხა იგებს და მის შვილს ხბო ჰქვია. ერთი-ორი წლის ხბო ან მოზვე-რია, ან – დეკეული. მოზვერი სახარეა, დეკეული – საძროხე.
ცხენიც იგებს და იმის შვილს კვიცს ეძახიან, ვირიც იგებს ჩოჩორს (ვირის "ხბოს"). ჯორი არ იგებს.
თხა, ცხვარი და ღორი იგებენ, მაგრამ ამათ შვილებს სხვადასხვა სახელე-ბი ჰქვიათ: თხისას თიკანი ჰქვია, ცხვრისას – ბატკანი და ღორისას – გოჭი. ძაღლს ლეკვი უჩნდება, კატას – კნუტი.
ჩვენს ფერმას ჰყავს სამასი ძროხა ("ფურ-ი"), ორას ორმოცდათხუთმეტი ხა-რი, ას ოთხმოცდათვრამეტი ხბო, ოცი ცხენი და იმათი ათი კვიცი, ბევრი თხები, ცხვრები და ღორები, ჰყავთ კიდევ რამდენიმე ჯორი და ვირი. ფერმის მო-წილეებსაც (წევრებსაც) ჰყავთ სახლში: ძროხები, თხები, ცხვრები და ღორები.
ცხენი და ღორი საჯდომად ჰყავთ, ძროხა და თხა – საწველად და საკლა-ვადაც, ცხვრები და ღორებიც – საკლავად. ცხენს{ა} და ჯორს უნაგირს ად-
გამენ, {მო}ასხდებიან და მიდიან ("მიჰყავთ"), საითაც უნდათ. ესენიც და ვი-
რიც სასაპალნედ ჰყავთ. ძველად ცხენით
ზუგდიდში და ყველგან, ახლა თვითმფრინავით(ა) და მანქანით დადიან და
ბარგიც მიაქვთ და მოაქვთ; ამიტომაა ("არის ის, ე,"), რომ ახლა უკვე ბევრს არ ჰყავს ცხენი.
ცხვარს კრეჭენ და იმის მატყლისგან აკეთებენ სვანურ ქუდებს, ქსოვენ შალს, ფეხის(ა) და ხელის წინდებს. შალისგან კერავდნენ და კერავენ: ჩო-ხებს, შარვალს, პაიჭებს(ა) და სხვას. ახლა ხამი შალის ნაცვლად ფართალს ყიდულობენ და ამიტომ შალს ნაკლებად ქსოვენ.
მსხვილფეხას(ა) და წვრილფეხას (ხარს, ძროხას, ხბოს, დეკეულს, ღორს,
ცხვარს{ა} და სხვას) – ყველას კლავენ. ამათი ხორცი გემრიელია ("კარგი გე-
მოსია"). ხორცს ჰქვია: ხარის ხორცი, ხბოს ხორცი, თხის ხორცი, ღორის ხორცი და სხვა. ხორცს ხარშავენ ან წვავენ და ჭამენ. ხორცისგან აკეთებენ საჭმელებს. ღორის(ა) და ხარის ხორცს ლორად აკეთებენ და ხმარობენ გა-ზაფხულზე და ზაფხულში ("გაზაფხულს და ზაფხულს"). ღორის თმას ჯაგარი ჰქვია. იმას ძველად ყიდდნენ. ხარის(ა) და ძროხის ტყავისაგან ფეხსაცმელს აკეთებდნენ, ცხვრის ტყავისაგან – ტყაპუჭს, თხის ტყავისაგან – ქურქს, ხალთას, გუდას (ტიკს) და სხვას. ხარის რქებისაგან ყანწებს აკეთებენ.
საქონელი გაზაფხულიდან შემოდგომამდე ("შემოდგომას") მთაში ჰყავთ, ზამთარში – ფერმაში და შინ. მთაში ("მთას") კარგი საძოვარია. გამხდარი საქონელი აქ სუქდება. მთაში თიბავენ და თივა მოაქვთ მარხილით ან მანქანით ფერმაში და სახლში ზამთარში – საქონლის საჭმელად.
ერთხელ ჩვენთან (სვანეთში) მოვიდნენ ჩემი ამხანაგები თბილისიდან, ქუთაისიდან და ჩვენ წავედით ტყეში. იქ სვანმა მონადირემ ჩემს ამხანაგს ასე უამბო:
"სვანეთის კლდეებში არიან: ჯიხვები, შუნები და არჩვები. ფური ჯიხვი შუნია. შუნი და დედალი არჩვი იგებენ. შუნის შვილს ფოთრი ჰქვია, არჩვისას – თიკანი. ამათ ყველას ნანადირევს ვეძახით.
ტყეში არიან: მგლები, დათვები, მელიები, კვერნები და კურდღლები. სვანები კარგი მონადირეები არიან. კლდეებში ისე დადიან, როგორც თქვენ – ვაკეში. მონადირეები კლავენ ნადირობისას ("სანადიროს"): დათვებს, მგლებს, მელიებს, კვერნებს, კურდღლებს და სხვას. ახლა ჯიხვის, შუნის(ა) და არჩვის მოკვლის ნება არ არის. სვანებს მრავალნაირი(ს) თხრობა ("მბ-ობ-ა") უყვართ მონადირეები{ს} შესახებ ("ბედ-ზე"). ნადირობი{ს} შესახებაც ("ბედ-ზე-ც") არის სიმღერები: "ბეთქილი", "მონადირე ჩორლა", "დალი", "თეთრი მანგური", "გივერგილა" და სხვები.
ჯიხვის(ა) და არჩვის რქები ბევრია ეკლესიებში. მონადირეები თავისი ("მონაკლავი") ნანადირევ(ებ)ის რქებს სახლის გარეთა კედლებს უტნევენ. მგლის, დათვის, კვერნის(ა) და მელიის ტყავებს ყიდიან ან დათვის(ა) და მგლის ტყავებს ძირს {და}აგებენ, ან კედელზე (კედლისკენ) კიდებენ".
მსხვილფეხას{ა} და წვრილფეხას, კლდის{ა} და ტყის ნანადირევ(ებ)ს{ა} და ნადირს ("მ-ხეც-ებ-ს") აქვთ: თავი, ტანი, ფეხები, თვალები, ყურები და სხვა, მაგრამ ფეხები აქვთ წინა და უკანა. ამას გარდა, ყველას აქვთ გრძელი ან მოკლე კუდი, ზოგს (საქონელს, თხებს, ცხვრებს{ა} და ნანადირევ(ებ)ს) – რქები. ღორის დინგებს (ძვ. ქ. "ნიჩ-ურ-ს") ჩონჩხი ჰქვია.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა : შეადგინეთ მოკლე მოთხრობა ტექსტში მოცემული ლექსიკის გამოყენებით.
§ 19. ს ა ს ა უ ბ რ ო მ ა ს ა ლ ა
ნა̈პრ ფრინველი | ჴაუ̂იჩ ჩხიკვი |
ქათალ ქათამი | ჩხჷრჷშტ ჩხართვი |
ყუ̂იჩ მამალი ("ყვინჩ-ილ-ა") | ლჷგრე კვერცხი |
და̈დუ̂ დედალი | ლინგრე კვერცხის დება |
წინწილ წიწილა; ბარტყი | მჷნგრე კვერცხის მდებელი |
ბა̈ტ ბატი | ლიბნე დაწყება |
ბჟიტ ბჟიტი | ცჷჴემა̈დ, ცხუ̂ი-ცჴემა̈დ მშვილდ-ისარი |
მილც ‖ მჷლცი იხვი | ნეჯუ̂იდ მახე |
ინდოუ̂ირ ინდაური | ლიფშუ̂დე გაშვება |
მიმილ მიმინო | ლირდუ̂ნე ყოლება |
უ̂ერბ ორბი | მჷჯა̈ბ მოხარშული |
წა̄̈უ̂რ წერო | მჷტყა̈ბ შემწვარი |
ცხა̈კუ̂ ქორი | ბინტყილ ბურტყლი |
ღუ̂ამა̈ლ ყორანი | ბუმბილ ბუმბული |
ჭუ̂ე̄რ, მრ. ჭო̄რა̈ლ ყვავი | ამი̄ ბა̈დშუ̂ ამი{ს} გამო, ამიტომ |
მუგუ̂ მტრედი | ნიკრა̈ტ ნისკარტი |
შდაუ̂ალ მერცხალი | ნუკუ̂იშ -ნაირი |
შყა̈ჟუ̂ მწყერი | ლუნყუ̄რე მშვიდი |
მჷყე̄ლ გარეული ინდაური | ჩია̄̈გ ყველგან |
მაღლაუ̂ შოშია | ღალე ფრთა |
ლამა̄̈რია̄̈ ქოქოჩა̈ჲ ოფოფი | ხა̈ლხ ხალხი |
("წმინდა მარიამი{ს} ქოჩორა") | ლა̈ნშა̈ნ სანიშნო, ნიშანი |
გა̈გო გუგული | ლიკჷრკა̄ცე კაკანი |
კუ̂ინჩ სკვინჩა | ლინკუ̂ლი კენკვა |
მჷჴლი̄ნდ ბოლოქანქალა | ჴუ̂ინჩა̈ჴ‖ ჩინჩა̈ხუ̂ ჩიჩახვი |
მა̄̈ლიდ ტოროლა | დრო̈უ̂ დრო |
შუ̂იდბა̄რობ მშვიდობიანობა | მე̄რმე-მე̄რმე სხვადასხვა |
("მე-ორ-ე-მე-ორ-ე")
ნ ა მ ყ ო წ ყ ვ ე ტ ი ლ ი
ლიბნე დაწყება (იბნე იწყებს) | ლიხტა̈უ̂ი ხატვა (ახტა̈უ̂ი ხატავს) | ლიკუ̂შე გატეხა (კუ̂იშე ტეხს) | |
I პ. | მი ა̈ხუ̂ბინ დავიწყე | ოთხატა̈უ̂ დავხატე | ოკუშ გავტეხე |
II პ. | სი ა̈ხბინ | ათხატა̈უ̂ | აკუშ |
III პ. | ეჯნე̄მ ა̈ნბინე | ადხატუ̂ე | აკუ̂იშ |
I-II პ. | ნა̈ჲ ა̈ლბინედ | ალხატუ̂ედ | ალკუ̂იშდ |
I-III პ. | ნა̈ჲ ა̈ხუ̂ბინედ | ოთხატუ̂ედ | ოკუ̂იშდ |
II პ. | სგა̈ჲ ა̈ხბინედ | ათხატუ̂ედ | აკუ̂იშდ |
III პ. | ეჯჲა̈რდ ა̈ნბინეხ | ადხატუ̂ეხ | აკუ̂იშხ |
ლ ი გ ჷ რ გ ა̈ ლ ი ლაპარაკი
I პ. მ რო̄̈Ч ‖რო̄̈Ч რ (ლო̄̈Ч ) ვთქვი
II პ. სი რე̄ქა‖რე̄ქარ (ლე̄ქა)
III პ. ეჯნე̄მ რა̄̈ქუ̂{ინ} (ლა̄̈ქუ̂{ინ})
I-II პ. ნა̈ჲ ლჷრა̄̈ქუ̂დ (ლჷლა̄̈ქუ̂დ)
I-III პ. ნა̈ჲ რუ̂ა̄̈ქუ̂დ (ლუ̂ა̄̈ქუ̂დ‖ლა̄̈ქუ̂დ)
- II პ. სგა̈ჲ რა̄̈ქუ̂დ (ლა̄̈ქუ̂დ)
-
III პ. ეჯჲა̈რდ რა̄̈ქუ̂ხ (ლა̄̈ქუ̂ხ)
ხუ̂ე̄ქარ‖ხუ̂ე̄ქა ვუთხარი ხე̄ქარ‖ხე̄ქა ხა̄̈ქუ̂, ხა̄̈ქუ̂ე (ხა̄̈ქუ̂ინ) ლა̄̈ქუ̂დ ხუ̂ა̄̈ქუ̂დ ხა̄̈ქუ̂დ ხა̄̈ქუ̂ხ
XVIII
ათხე ა̈ჯი̄მბუ̂ი ნა̈პრალე ბედჟი.
კუმა̈შჷნქა, შუ̂ა̈ნს ხორიხ შინა̈უ̂ირ ნაპრა̈ლ: ქათლა̈რ, ბატა̈რ ი მილცა̈რ. ინდოუ̂ირს მა̄მა ირდუ̂ნეხ. ქათალ, ბა̈ტ ი მილც და̈დუ̂ ი ყუ̂იჩ ლიხ. და̈დუ̂ ქათალ ანგრე ი წინწლა̈რს იკუ̂შე, და̈დუ̂ ბა̈ტ ი მილცი ანგრეხ, მარე ეჯჲა̈რ ბჟიტა̈რს იკუ̂შეხ.
ა̈გი̄ (შინაუ̂ირ) ნაპრა̈ლს ირდუ̂ნეხ ლეძჰენიდ ი მჷნგრად. ქათლა̈შ ი მილცი ლეღუ̂ გა̈მდ ეზერ ლი. ალჲა̈რს ა̈ძჰენიხ ი ლეღუ̂ს აჯა̈ბხ მო̄დეჲ ატყბეხ, ლეღუ̂ი ნაჯაბხა̈ნქა ხარშუ̂ს ასყე̄ნეხ. ლჷგრა იზბიხ მჷჯა̈ბს მო̄დეჲ მჷტყა̈ბს. ბინტყილხა̈ნქა ბალშა̈რს ი ბუმბლა̈რს ასყე̄ნეხ. ამი̄ ბა̈დშუ̂ ჩი̄ მეზგა ხორი უ̂ოშუ̂ა̄ლე ქათლა̈რ ი ბატა̈რ, ჲერხი მეზგა̄̈ლს მილცა̈რი ხორიხ.
გარეუ̂ილ ნა̈პრ ხუ̂ა̈ჲ ნუკუ̂იშ ა̈რი შუ̂ა̈ნს: ქათალ, მილც, მჷყე̄ლ, შყა̈ჟუ̂, მუგუ̂, მიმილ, უ̂ერბ, წა̄̈უ̂რ, ცხა̈კუ̂, ღუ̂ამალ, ჭუ̂ე̄რ, კუ̂ინჩ, ჴაუ̂იჩ, გა̈გო, მაღლაუ̂, შდაუ̂ალ ი იშგენ. ალჲა̈რი ანგრეხ ი წინწლა̈რს იკუ̂შეხ. შუ̂ანა̈რ ითხუ̂ჲა̈რხ დაბა̈რისგა, ცხეკა̈რისგა, ლახუ̂ა̈რისგა ი კოჯა̈რისგა. დაბა̈რისგა, ლახუ̂ა̈რისგა ი კოჯა̈რისგა ადგა̈რიხ: შყა̈ჟუ̂ა̈რს, მუგუ̂ა̈რს, მილცა̈რს, მჷყე̄ლა̈რს ი იშგან ნაპრა̈ლს.
შინაუ̂ირ ნაპრა̈ლს ა̈ძჰენიხ, გარეუ̂ილ ნაპრა̈ლს ადგა̈რიხ თოფშუ̂ მო̄დეჲ ცჴემა̈დშუ̂, არმიხ ნეჯიდშუ̂. ნეჯიდშუ̂ ნარმა̈უ̂ ნაპრა̈ლს ეჩჷნღო ჩუ̂ა̈ძჰენიხ. ქ
ათლა̈შ, მილციშ, მჷყე̄ლა̈შ, შყა̈ჟუ̂ა̈შ ი მუგუ̂ი ლეღუ̂ ხოჩა გა̈მა̈შ ლი ი იზბიხ მჷტყა̈ბს მო̄დეჲ მჷჯა̈ბს.
ცჷგნა̈რისგა ხუ̂ა̈ჲნ ლი გა̈რგლა ღუ̂ამალჟი, ჭუ̂ე̄რჟი ი მუგუ̂ჟი. მუგუ̂ ჩიდ მაჩე̄ნე ხაბჟახ ლესგდიდ ი ლუნყუ̄რად ი ტკიცდ. მუგუ̂ ამჟი ხაბჟახ ჩჲა̄̈გ. ათხე̄ დრო̈უ̂ჟი მუგუ̂ მე̄რმა-მე̄რმა ხალხრე შუ̂იდბა̄რობა̈ ლა̈ნშა̈ნ ხაბჟახ.
ნა̈პრს კუმა̈შშა̄ლ ხა̄რ: თხუ̂იმ, ტა̈ნ, ჭჷშხა̈რ, თე̄რა̈ლ ი იშგენ, მარე მა̄რე̄მი ში̄მიშ ი კუმში სგუ̂ებნე ჭჷშხრე მჷქაფდ ხა̄რ ღალა̈რ, ფხულრე მჷქაფდ – ცხა̄რა̈ლ, ნიჩუ̂არე – მჷქაფდ ნიკრა̈ტ ი ტუფიშ ი ფა̈თუ̂რე
მჷქაფდ კა̈ნ ი ბინტყილ. ნაპრა̈ლ ნიკრა̈ტშუ̂ ლეზუ̂ებს ინკუ̂ლიხ ი ლიცს ითრეხ. ნაპრა̈ლს სგუ̂ებინ ხა̄რხ ჴუ̂ინჩა̈ბ. ჴუ̂ინჩა̈ბისგა ხო̄ზხ ლეზუ̂ებ.
ამ ზაუ̂ მესტიას გარუ̂გა̈ლდა̈ს ნაპრალე ბედჟი ი ეჩქას მჷლჷნჯე̄რ
თეუ̂დორე შუკუ̂ა̄ნდ ა̈მი̄მბუ̂ე ამბა̈უ̂ შდაუ̂ლა̈ ბედჟი:
შდაუ̂ლა̈ მჷრმი მა̄რე
ეშხუ̂ი მა̄რე̄მ ადჷრმე შდაუ̂ალ. ეზა̈რ ხა̈ნს შუნ ხეყა̄̈დ. ეჩქა ხეწა̈დ ეშხუ̂ი ზურა̄ლ ი ხა̄̈ქუ̂ე: "ჩაფუ ალ შდაუ̂ალ, მა̈ჲა̄ქ ჯა̄რ, ცოდ ლი"!
ალ მა̄რე̄მ პინტ ლახბე ჭჷშხქა ი ჩ'აფუ̂იშდ. ალას ქახიხა̈ნქა ხეწა̈დ ეშხუ̂ი მა̄რე, ქ'ა̄ნჴა̈დ ი ხა̄̈ქუ̂ე:
– ოჰ, სი მა̄რე, მა̈ჲ ხოლა̄მდ ჩუ̂ემნ ამი̄ ლიფშუ̂დე? ალას ჴუ̂ინჩა̈ბისგა ბა̈ტა̈ ლჷგრაზუმ უ̂ოქუ̂რ ხოსდა̄̈ნ.
– ჰო̄, – ა̈დბინე ხოლა მიჰმა̈ნ ალ მა̄რე̄მ, – ამჴაცე ალ ზურა̄ლდ, ამფიშდუ̂ნე ჩუ!
ა̈თღუ̂ა̈ჭ ქა შდაუ̂ალს, ჩია̄̈გ ალა იჭმურიე̄ლ, უ̂ეფს ეშ აჰრე, მარე იმე ა̈ჰუ̂ე̄ლ ‖ა̈ჰჰო̄ლ შდაუ̂ალს?! ესუ̂ა̄̈ჲს სგა ხეხო̄ლი, ხეჭუ̂დიე̄ლ: – მიშგუ̂ი შდ
აუ̂ალ ჯიწუ̂ ე̄სა?
ეშხუ̂
ი მა̄რე ლა̈ხჭუ̂ედდა: – მა̈ჲ ჯა̄რ ამგუ̂ა̈ჲ შდაუ̂ალ, იმ ხეღუ̂ჭინა̄̈ლ ჲედ იმე ა̈ჰო̄ლი შდაუ̂ალს სი?
– მა̈ჲ მო̄დ ი̄რუ̂ე̄ლ, სი მა̄რე! შდაუ̂ალ ოთჷრმ, ეჯას ბა̈ტა̈ ლჷგრაზუმ უ̂ოქუ̂რ ხადე̄ნა ჴუ̂ინჩა̈ბისგა ი ჩამფიშუ̂დნეხ.
– ო̄, სი მა̄რე, ბა̈ტა̈ ლჷგრაზუმ შდაუ̂ალ დეშ ლი ი ჴუ̂ინჩა̈ბისგა ხემა ხედუ̂ე̄ლ ‖ხედო̄ლ ეჩზუმ უ̂ოქუ̂რ?!
ლენჯერი
ახლა გიამბობ ფრინველების შესახებ.
საქონლის გარდა, სვანეთში ჰყავთ შინაური ფრინველები: ქათმები, ბატე-ბი, იხვები. ინდაურს არ აშენებენ ("იშენებენ, იყენებენ"). ქათამი, ბატი და იხვი დედალი და მამალი არიან. დედალი ქათამი კვერცხს დებს და წიწილებს ჩეკს, დედალი ბატი და იხვიც კვერცხს დებენ, მაგრამ ისინი ბჟიტებს ჩეკენ.
სახლი{ს} (შინაურ) ფრინველებს აშენებენ ("იშენებენ") {და}საკლავად და კვერცხის მდებად. ქათმის(ა) და იხვის ხორცი გემრიელია ("გემოდ კარგია"). ამათ კლავენ და ხორცს ხარშავენ ან წვავენ, ხორცის ნახარშისაგან ხარშოს აკე-თებენ. კვერცხს ჭამენ მოხარშულს ან შემწვარს. ბურტყლისაგან ბალიშებს(ა) და ბუმბულებს აკეთებენ. ამის გამო, ყველა ოჯახს ჰყავს რამდენიმე ქათამი და ბატი (ბატები და ქათმები), ზოგ ოჯახს ("მოსახლეებს") იხვებიც ჰყავთ.
გარეული ფრინველი ბევრნაირია სვანეთში: ქათამი, იხვი, (გარეული) ინდაური, მწყერი, მტრედი, მიმინო, ორბი, წერო, ქორი, ყორანი, ყვავი, სკვინჩა, ჩხიკვი, გუგული, შოშია, მერცხალი და სხვა. ესენიც დებენ კვერცხს და წიწილებს ჩეკენ. სვანები ნადირობენ: ყანებში, ტყეებში, მთებში და კლდეებში. ყანებში, მთებში და კლდეებში კლავენ: მწყრებს, მტრედებს, იხვებს, გარეულ ინდაურებს და სხვა ფრინველებს.
შინაურ ფრინველებს (და)კლავენ, გარეულ ფრინველებს ხოცავენ თო-ფით ან მშვილდით, იჭერენ მახით. მახით დაჭერილ ფრინველებს მერე (და)კლავენ. ქათმის, იხვის, გარეული ინდაურის, მწყრის(ა) და მტრედის ხორცი გემრიელია ("კარგი გემოსია") და ჭამენ შემწვარს ან მოხარშულს.
ზღაპრებში ხშირად არის საუბარი ყორანზე, ყვავზე და მტრედზე. მტრე-დი ყველაზე ლამაზ, მშვიდ და მართალ ფრინველად მიაჩნიათ. მტრედი ასე მიაჩნიათ ყველგან. ახლანდელ დროში ("დროზე") მტრედი სხვადასხვა ხალ-ხების მშვიდობიანობის ნიშანი ჰგონიათ.
ფრინველს საქონელივით აქვს: თავი, ტანი, ფეხები, თვალები და სხვა, მაგ-რამ ადამიანის ("კაცის") ხელების(ა) და საქონლის წინა ფეხების ნაცვლად აქვს ფრთები, თითების ნაცვლად – ბრჭყალები, პირის ნაცვლად – ნისკარტი და ტყავის(ა) და თმების ნაცვლად – კანი და ბურტყლი. ფრინველები ნისკარ-ტით საჭმელს კენკავენ და წყალს სვამენ. ფრინველებს წინ აქვთ ჩიჩახვი. ჩი-ჩახვში უდევთ საჭმელი.
ამ წელს მესტიაში ვლაპარაკობდი ფრინველებზე და მაშინ ლენჯერელმა თევდორე შუკვანმა მიამბო ამბავი მერცხალზე:
მ ე რ ც ხ ლ ი ს დ ა მ ჭ ე რ ი კ ა ც ი
ერთმა კაცმა დაიჭირა მერცხალი. კარგა ხანს (ხელთ) ჰყავდა. (მაშინ) დაინახა ერთმა ქალმა და უთხრა: "გაუშვი ეს მერცხალი, რად ("რისთვის") გინდა, ცოდვაა!"
ამ კაცმა ჩვარი შეაბა ფეხზე და გაუშვა. ეს შორიდან დაინახა ერთმა კაცმა, მოვიდა და უთხრა:
– ოჰ, შე კაცო, რა ცუდად მოიქეცი ("ქენი ამის გაშვება")? ამას ჩიჩახვში ბატის კვერცხისოდენა ოქრო ედო.
– ოო, – დაიწყო ვაი-ვიში ("წყრომა") ამ კაცმა, – დამღუპა ("დამაქ-ცია") ამ ქალმა, გამაშვებინა!
გაედევნა მერცხალს; ყველგან (ეს) დარბის, ოფლად იღვრება, მაგრამ რას დაეწევა მერცხალს?! ვისაც შეხვდება, ეკითხება:
– ჩემი მერცხალი (არ) გინახავს?
ერთმა კაცმა ჰკითხა:
– რად გინდა მთლად ასე ("ამისთანა") მერცხალი, რას დასდევ ან სად დაეწევი შენ მერცხალს?
– რა არ მინდა ("იქნებოდა"), შე კაცო! მერცხალი დავიჭირე, იმას ბატის კვერცხისხელა ოქრო სდებია ჩიჩახვში და გამაშვებინეს.
– ოო, შე კაცო, ბატის კვერცხისხელა მერცხალი ვერაა და ჩიჩახვში რო-გორ ედებოდა იმხელა ოქრო?!
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: აღწერეთ, რა აქვთ ცხოველებსა და ფრინველებს საერ-თო და განსხვავებული.
§ 20. ს ა ს ა უ ბ რ ო მ ა ს ა ლ ა
ლიბრა̈უ̂ი ბარვა
ლიმგუუ̂ე მოსწორება
ლიბჷრჯე თხრა
ლიბე̄რგე თოხნა
ბერგ თოხი
ლჷშდიქ ფოცხი
ესერ სხვათა სიტყვის -ო ნაწილაკი
ლამე̄ლ (ლამო̈ლ) საბალახე ხეფსი გამოვა
ლიყუ̂ლე გაყოფა
ლიყუ̂ლუ̄რე დაყოფა ბევრ ნაწილად (ხლმ.)
ლიგეჭ გაძლება
ლილჯენი რგვა
ლი̄ზნა̈ნი მოვლა
ლილცუნე მორწყვა (ყანისა)
ლილცე̄რე მორწყვა (სათიბისა)
ლიჟგჷნე გამარგვლა, გამოხშირვა, გაწმენდა
ლიცხემ ზრდა, მატება
ნაცხა̈მ ნაზარდი, ნამატი
ფე̄დიას ახლოს
ლითუ̂ეფ დაკარგვა, გაქრობა; სროლა
მასა̈რდ ბლომად
ლინჷრგა̈უ̂ი დარგვა
ლიწუ̂რემი განიავება (მარცვლეულისა) ლიბა̄ბე განიავება (ქონებისა, მარცვლეულისა) ლითში არჩევა
ლიშყუ̂დი რეცხვა
ლიფრე ხმობა, შრობა
ლიგუ̂ეჰ ფქვა
ლექუ̂ე̄რ წისქვილი
მაჴა̈დ მოსავალი
მეწრან‖ მჷწრან მოწითალო ხაყა ჰყავს; ვარგა
მა̈ღდენა გორველა (სარეველა ბალახი) ლილყინე მყნობა
ლალა̄შ სათესი (თესლისთვის
მოწნული ჭურჭელი)
ღა̈ნწუ̂იშ სახვნელი, კავი
გუთა̈ნ გუთანი
ლიშდრა̄̈ლ თამაში
ლ შდრა̄ლ სათამაშო
ლეჰუ̂დი მისაცემი, გასაყიდი
ხილმა̈ხილ ხილი
ხაჯეშ (უწყვ. ხაჯო̄ნდა) ჰგავს
ნა̈ხუმსა̈რ, ნა̈ხუმსერ განსაკუთრებით
ა̈ნთროლ ვაშლი (საუკეთესო ჯიშისა)
ბა̄̈ლჷნჟი ბალსზემო
ლითერ ცნობა
ქილუ̂ა̈რდ ქლიავი
ლისგუ̂ე /ლისგუ̂ი̄ნე მშვენება
ლიშხუ̂ნი შენახვა
უჰა უმწიფარი
მჷჰი მწიფე
გაკ კაკალი, ნიგოზი
მჷრგუ̂ა̈ლ (ხომჷრგუ̂ალა უფრო მრგვალი, მამჷრგუ̂ალე ყველაზე უფრო მრგვალი) ღედერ მინდვრის ბარდა
როგუ̂ ცერცვი
მა̈ნცხჷლდ მოცხარი
უ̂ოფლა̈ნდ ხურტკმელი (დაბალი ბალახი)
მუ̄რგუ̂ი თამელი
მუჴუ̂ა̄̈რი ასკილი
გოწხირ კოწახური
გოლა̈ჲ მთიანი; ციცაბო ადგილი; ჯაგნარი ტყე
ფუძედრეკადი ზმნა ნ ა მ ყ ო წ ყ ვ ე ტ ი ლ შ ი
ლიდგე გაქრობა ლიკუ̂შე ტეხა ლიდეგ ქრობა
(დიგე აქრობს) (კვიშე ტეხს) (დეგნი ქრება)
I პ. | მი | ოდჷგ გავაქრე | ოკუშ გავტეხე | ა̈დუ̂გ გავქრი | ა̈კუ̂შ გავტყდი |
II პ. | სი | ადჷგ | აკუშ | ა̈დგ | ა̈კუ̂შ |
III პ. | ეჯნე̄მ | ადიგ | აკუ̂იშ ეჯა | ადა̈გ | აკუ̂ა̈შ |
I-II პ. | ნა̈ჲ ალდიგდ | ალკუ̂იშდ | ალდა̈გდ | ალკუ̂ა̈შდ |
I-III პ. | ნა̈ჲ ოდიგდ | ოკუ̂იშდ | ოდა̈გდ | ოკუ̂ა̈შდ |
II პ. | სგა̈ჲ ადიგდ | აკუ̂იშდ | ადა̈გდ | აკუ̂ა̈შდ |
III პ. | ეჯჲა̈რდ ადიგხ | აკუ̂იშხ | ადა̈გხ | აკუ̂ა̈შხ |
ს ა უ ბ ა რ ი XIX
- 1. ლ ა რ ტ ა მ
ჩიქე ა̈ჯი̄მბუ̂ი ლარტმა̈ ბედჟი.
ჯუ̂ინალდ შუ̂ა̈ნს ლარტამ დე̄სა ხა̄დხ. ნიუ̂რა̄ნქა, ლერტა̈მ ხოხალდახ. ათხე ა̈ნბინეხ ლარტმა̈ ლისყე̄ნე ი ჲერხის ეჯკა̈ლი ლარტმა̈ლ ხა̄რხ მჷსყე, ერე ხოჩა მა̄მა ხაკუ. ჴედნი მა̈გ: ლახანა, ქართ, ჭარხალ, სტა̈მფილო, ნიუ̂რა, ხა̈ხუ̂, ქინზ, წიწმა̈რტ, მა̈კიდო, ბოლეკ, კინტრ, კუ̂ახნესგ ი იშგენ. ჲერხი ა̈გის ნესუ̂ ი ხარბუზ მა̄მა ჴედნი. კუმში ჭარხალ ეზერ ხოხალ.
ხოხუ̂რა ლარტამ ლახ ლი, გიმს აბრა̈უ̂იხ ი ლჷშდიქშუ̂ ამგუუ̂ეხ, ეჩქანღო კუ̂ალა̈რდ აყლუ̄რეხ ი ალა̄̈შიხ ლერტა̈მს: ქართს, ლახანას, ხა̈ხუ̂ს, ქინზს, სტა̈მფილოს ი იშგან, ჲერხის არჷნგა̈უ̂იხ: ლახანას, ხა̈ხუ̂ს, ნიუ̂რას.
ხოჩა ლუფხუ̂ ლახ ლი, მა̈რტისგა მა̄დეჲ აპრილისგა ალა̄̈შიხ. ლარტამს ხო̄ზნა̈ნიხ: აჟგჷნეხ, ლებე̄რგა აბე̄რგეხ, ჲერხი ა̈გის ალცუნეხ. ჲერხი ლერტა̈მ თხუ̂იმს იდე̄სგი. ლერტა̈მს ეჯჟი იჴმა̈რიხ, ე, იმუ̂ა̄̈ჲჟი ჩია̄̈გ.
თუთინ ლერტა̈მ მა̄მა ლი, მარე ლარტმა̈ ფე̄დჲას ალა̄̈შიხ ი ლერტა̈მშა̄ლ ხო̄ზნა̈ნიხ. ლუშნუ თუთინ ეზა̈რ ჴედნი. ეჩას ჲერხი ალა̄̈შიხ მუჟღუ̂ერ, ხოლჴამშა ესერ ხეფსი. თუთინს ითრეხ.
ქართობილ შუ̂ა̈ნს ხუ̂ა̈ჲ ჴედნი. ეჩას ძღჷდ მნიშუ̂ნელობ ხუღუ̂ა ი ხუ̂ა̈ჲს ალა̄̈შიხ. ჯუ̂ინალდ შუ̂ა̈ნს ლუშნუ ქართო̈ბლი ლილა̄̈ში ხოხალდახ. ეჯა მჷწრანუ ფერიშ ლა̈სუ̂ ჲედ თუ̂ეთნე. ეჩუნღო ანჴა̈დ წჷრნი ქართობილ, ეჩას ლურუსუ ქართობილს ხუ̂ატუილდად, ი ლუშნუ ქართობილ ჩუ̂ათუ̂ა̈Ч. ათხე ალა̄̈შიხ თუ̂ეთნა ქართობილს. ალას მურგუ̂ა̈ლ თხუ̂იმ ხო̄ზ, მასა̈რდ ჴედნი ი გა̈მდ ეზერ ლი. შუ̂ა̈ნს ქართობილს ხუ̂ა̈ჲს ალა̄̈შიხ ი მაჴა̈დი ჩი ზაუ̂ ეზერ ჴედნი. ქართობილს ცა̄̈დიხ კუ̂ეცანღა ი მინი ხუ̂ა̈ჲს იჴმა̈რიხ. გუნ ხალა̈ტხ ი ეჯღა აშხუ̂ სოფელს ლაგა̈ცდ "ქართობლაუს" ხატუ̄ლიხ.
ბ ო ს ტ ა ნ ი
ჯერ მოგიყვები ბოსტნის შესახებ.
ძველად სვანეთში ბოსტანი არ ჰქონდათ. ნივრის გარდა, ბოსტნეული ("სა-ბოსტნე") არაფერი იცოდნენ. ახლა დაიწყეს ბოსტნის კეთება და ზოგს ისეთი ბოსტნები აქვთ გაკეთებული, რომ უკეთესი არ შეიძლება ("უნდა"). მოდის ("მოვა") ყველაფერი: კომბოსტო, თალგამი, ჭარხალი, სტაფილო, ნიორი, ხახვი, ქინძი, წიწმატი, ოხრახუში, ბოლოკი, კიტრი, გოგრა და სხვა. ზოგ ადგილას ნესვი და საზამთრო არ მოდის ("მოვა"). საქონლის ჭარხალი კარგი იცის.
პატარა ბოსტანი თუა, მიწას ბარავენ და ფოცხით ასწორებენ, მერე კვლებად ყოფენ და თესავენ ბოსტნეულს: თალგამს, კომბოსტოს, ქინძს, სტაფილოს და სხვას; ზოგს რგავენ: კომბოსტოს, ხახვს, ნიორს.
კარგი გაზაფხული თუა, მარტში ან აპრილში თესავენ. ბოსტანს უვლი-ან: მარგლავენ, სათოხნს თოხნიან, ზოგ ადგილას რწყავენ. ზოგი ბოსტნეული თავს იკეთებს ("ი-დ-ებ-ს"). ბოსტნეულს ისე ხმარობენ, ე, როგორც ყველგან.
თუთუნი ბოსტნეული არაა, მაგრამ ბოსტნის ახლოს თესავენ და ბოსტ-ნეულივით უვლიან. სვანური თუთუნი კარგი {გა}მოდის. იმას ზოგი თესავს შემოდგომაზე ("შემოდგომას"), უფრო მაგარი გამოდისო ("გამოვაო"). თუ-თუნს ეწევიან ("სვამენ").
კარტოფილი სვანეთში ბევრი მოდის ("მოვა"). მას დიდი მნიშვნელობა აქვს და ბევრს თესავენ. ძველად სვანეთში სვანური კარტოფილის დათესვა იცოდნენ. ის მოწითალო ფერის(ა) იყო ან თეთრი. მერე ("იმის მერე") შემო-ვიდა ("მოვიდა") წითელი კარტოფილი, იმას რუსულ კარტოფილს ვეძახდით, და სვანური კარტოფილი გაქრა ("დაიკარგა"). ახლა თესავენ თეთრ კარტო-ფილს. ამას მრგვალი თავი აქვს, ბევრი მოდის და გემრიელია ("გემოდ კარგი არის"). სვანეთში კარტოფილს ბევრს თესავენ და მოსავალიც ყოველ წელს კარგი მოდის ("მოვა"). კარტოფილს ცვლიან ხორბალზე და თვითონაც ბევრს ხმარობენ. ძალიან უყვართ და ამიტომ ერთ სოფელს ხუმრობით "კარტოფი-ლი(ჭამი)ებს" ეძახიან.
- 2. ბაღ
ხილმა̈ხილხა̈ნ შუ̂ა̈ნს ხოხალდახ: ინღა, ცინყა, უ̂იღუ̂, მეგმჷლდ,
მა̈ნცხჷლდ, სანწუ̂ეЧ, გოგლა̈ნდ, უ̂ოЧლა̈ნდ, მუ̄რგუ̂ი, ღამე̄ლ (ღამტლ),
მუჴუ̂ა̄̈რი, გოწხირ, ბარყუ̂ენდ, მჷხიმ ჰებ, გაკ, ცხეკი შდიხ, იცხ ი უ̂ისგუ̂. ჲერხი კლასრე ჰა̈ზუ̂ა̈რისგა ლჷგა̈ნდახ ნა̈ლყინუ̂ იცხ ი უ̂ისგუ̂, მარე მა̄მა ხო̄ზნა̈ნდახ ი ეჯჲა̈რი ცხეკი იცხა̈რს ი უსგუ̂ა̈რს ხაჯო̄ნდახ. ცჷგნა̈რისგა ფიშრა̄მინ არშუ̂ენდახ სანეფს, მარე ამი̄ მუზუ̂ებ და̄̈რ ხოხალდახ. ამჟი̄ნ
ლა̈სუ̂ ბა̄̈ლჷნჟი, სემეშდ ზაუ̂ნ სგუ̂ებინ.
ათხე შუ̂ა̈ნს ჩუ უ̂ენდ თერ მა̄რე, ეჯჟ'ე̄რე ჩი̄ მეზგა ბაღა̈რ ხა̄რხ. ბაღისგა ხო̄გხ ნა̈ლყინუ̂ უსგუ̂ა̈რ, იცხა̈რ, ჰება̈რ ი ქილუ̂არდა̈რ/ლ. ჲერხი̄ ბაღ ეჯკა̈ლი ლი, ერე შუ̂ა̈ნჲა̈ პირობჟი ხოჩა მა̄მ ხაკუ. ხოჩა̄მდ ხო̄ზნა̈ნიხ ი ქაჲ ეზერდ იშნე. უჰა უ̂ისგუ̂, იცხ ი ქილუ̂ა̈რდ მჷხიმ ლიხ, მარე მჷჰიჟი გუნ მუჭხუ̂ი ლიხ. უ̂ისგუ̂ს ი იცხს ლინთუ̂ია̈შდ იშხუ̂ნიხ. ხუ̂ა̄̈ჲხა̈ნს გეჭნი ალ ხილმა̈ხილ.
ლარტამ ი ბაღ შუ̂ა̈ნჲა̈შდ ჰა̈დურდ მახე გუ̂ეშ ლი, მარე დაბრე ლი̄ზნა̈ნი შუ̂ანა̈რს ეზა̈რ ხოხახ ჯუ̂ინალჷნდი̄რან. მაჴა̈დსი̄ ლუშნუ ჟახა̄̈ლ ხაჟხა: ლუშნუ კუ̂ეცენ, ლუშნუ ჭჷმინ, ლუშნუ ქართობილ ი იშგენ.
ხილეულიდან სვანეთში იცოდნენ: ჟოლო, მოცვი, მაყვალი, მთის მოცვი, მოცხარი, ძახველი, ცირცელი, ხურტკმელი, თამელი, კუნელი, ასკილი, კოწა-ხური, ტყემალი, ველური ("მწარე") ბალი, კაკალი, ტყის თხილი, მსხალი და ვაშლი. ზოგი სკოლის ("კლას-ებ-ის") ეზოებში იდგა ("ი-დგ-ნენ") ნამყენი მსხალი და ვაშლი, მაგრამ არ უვლიდნენ და ისინიც ტყის მსხლებს(ა) და ვაშლებს ჰგავდნენ. ზღაპრებში ბევრჯერ ახსენებდნენ სამეფო ვაშლს ("სი-ნაფ-ს"), მაგრამ ამის მჭამელი არავინ იცოდნენ. ასე იყო ბალს ზემოთ, ოცდა-ათი წლის წინ.
ახლა სვანეთს ძლივს ცნობს კაცი, ("ისე, რომ") ყველა ოჯახს ბაღები აქვთ. ბაღში უდგათ: ნამყენი ვაშლები, მსხლები, ბლები და ქლიავები. ზოგის ბაღი იმისთანაა,რომ სვანეთის პირობაზე უკეთესი არ იქნება ("უნდა"). კარ-გად უვლიან და კარგადაც (გამო)ისხამს. უმწიფარი ვაშლი, მსხალი და ქლი-ავი მჟავეა, მაგრამ მწიფე ("მწიფეზე") ძალიან ტკბილია. ვაშლს(ა) და მსხალს ზამთრისათვის ("ზამთრისად") ინახავენ. დიდხანს ძლებს ეს ხილი.
ბოსტანი და ბაღი სვანეთისთვის ("სვანეთის{ა}დ") მთლად ახალი საქმეა, მაგრამ ყანების მოვლა სვანებმა კარგი იციან ძველთაგან. მოსავალსაც სვანუ-რი სახელები ჰქვია: სვანური ხორბალი, სვანური ქერი, სვანური კარტო-ფილი და სხვა.
- 3. დ ა̈ ბ
დაბა̈რ ჩი̄ს ხუღუ̂ა, ჲერ{ხი}ს – ხოშა, ჲერ{ხი}ს – ხოხუ̂რა. დაბა̈რ მა̈გ ნაკ მა̄მა ლიხ, ხოშა ლაღა̈ლდ გოლა̈ჲ ლიხ ი ეჯღა ტრაქტორშუ̂ ლეჴნიდ მა̄მა ხაყახ.
ჯუ̂ინალდ გიმს (დაბა̈რს) ღა̈ნწუ̂იშშუ̂ აჴა̈ნდახ, ათხე გუთნა̈რშუ̂ აჴნიხ. აჴნიხ მუჟღუ̂ერ ი ლუფხუ̂ს. თებჷრუ̂ა̈ლისგა ნაჴანუ̂ ეჯჟი ხოჩა ხაბჟახ, ერე
ათხეჲ ლაჰრა̈კდ ა̈რი ლაგა̈ცღა ი ბოფშა̈რ ხეჭუ̂დიე̄ლხ უშხუ̂არ: "უ̂ოშა
თებჷრუ̂ა̈ი კიჩხ?" ი ტოტისგა ხოყდა̄ნახ ღედრა̈შ ჲედ როგუ̂ა̈ კიჩხ. ლახ ჟი ლახთერნე უ̂ოშა კაკა̈ლ ხო̄ზ კიჩხს, ეჩქა ეჯა ქა ლეჰუ̂დი ხა̄რ.
ლაჴა̈ნჟი აბე̄რგეხ, ამგუუ̂ეხ, ღო ჟი ალა̄̈შიხ ი ნალა̄შუნღო ჟი იჭა̄̈დიხ. მა̈ნკუ̂ი ალა̄̈შიხ: კუ̂ეცენს, მანა̄̈შს, როგუ̂ს ი იშგან, ეჩუნღო – სიმინდს, ლობიოს, ჭჷმინს ი უ̂ეშგიმპილს – ფა̈ტუ̂ს.
კუ̂ეცნა̈შ, ჭჷმნა̈შ, ზჷნთხიშ, მანა̄̈შიშ, ფა̈ტუ̂ა̈შ, როგუ̂ა̈შ ი ღედრა̈ დაბა̈რს ლი̄ზნა̈ნი ხაკუხ: ჩიქე ჩუ̂აჟგჷნეხ დაბა̈რს – ცხამს, ნახრეკს, მა̈ღდენას ი
ჩინუკუ̂ი მუშუ̂რია ჭყიუ̂ა̈რს ქა ხა̈ღრეხ, მარე სიმინდს, ლობიოს ი
ქართობილს ეშ აბე̄რგეხ ჲურინ ი მო̄დეჲ სუმინ.
ზაუ̂ლადეღ, ლიმჷრჲე̄ თუ̂ეჲსგა, მჷჰი დაბა̈რს ა̈თიხ (მო̄დეჲ ა̈ჭმეხ, ჲესიჲესინ იწა̄ნეხ), ახღუ̂ახ ა̈გითე ი კალუ̂ისგა ქა აკლა̈უ̂იხ ი ქა აბა̄ბეხ. ითქს იშყუ̂დიხ, იწუ̂რემიხ, ეჩქანღო აფრეხ ი იშხუ̂ნიხ. შომუ̂ა̄̈ჲ ხაკუხ, იგუ̂ეჰხ ი ფექხა̈ნქა დია̈რს ანყეხ. მანა̄̈შხა̈ნქა ი ჭჷმინხა̈ნქა ჰარა̈ყსი აჰრა̈ყიხ. ქირსს, ღედერს, ლობიოს, როგუ̂ს ნა̄̈ყუნდ ასყე̄ნეხ.
ლუშნუ დია̈რ გა̈მდ ეზერ ლი. დია̈რჷნქა, კუ̂ეცნა̈ ფექხა̈ნქა ანყეხ: ქუთს, კუბდა̄̈რს; სიმინდი ფექხა̈ნქა: კუ̂ა̄̈შის, ჭიშდუ̂ა̈რს. სიმინდი ლუნჩუდინს სიმჷნდა̄̈რს ხატუ̄ლიხ, ფეტუ̂რა̄̈ ლუნჩუდინს ფეტუ̂რა̄̈ლ ხაჟხა.
ყ ა ნ ა
ყანები ყველას აქვს, ზოგს – მეტი, ზოგს – ნაკლები. ყანები ყველა ვაკე არ არის ("არიან"), უფრო მეტად ციცაბოა (ჯაგნარია) და ამიტომ ტრაქტო-რით სახნავად არ ვარგა.
ძველად ყანებს კავით ხნავდნენ, ახლა გუთნებით ხნავენ. ხნავენ შემოდ-გომას(ა) და გაზაფხულზე ("გაზაფხულს"). თებერვალში ნახნავი ისე კარგად მიაჩნიათ, რომ ახლაც საარაკოდ არის ხუმრობისთვის და ბავშვები ეკითხები-ან ერთმანეთს: "რამდენი თებერვლის პარკი?" და ხელში უჭირავთ მინდვრის ბარდის ან ცერცვის პარკი. თუ გამოიცნობს, რამდენი მარცვალია პარკში ("უდევს პარკს"), მაშინ ის უნდა მისცეს.
ხვნისას თოხნიან, ასწორებენ, მერე თესავენ და (და)თესვის შემდეგ ფარ-ცხავენ ("აკაბდოებენ"). ჯერ თესავენ: ხორბალს, ჭვავს, ცერცვს და სხვას, მერე – სიმინდს, ლობიოს, ქერს და ბოლოს – ფეტვს.
ხორბლის, ქერის, შვრიის, ჭვავის, ფეტვის, ცერცვის(ა) და მინდვრის ბარდის ყანებს მოვლა უნდათ: ჯერ გამარგლავენ ყანებს – ღვარძლს, ნარჩენს, გორველას და ყოველგვარ მავნე ბალახს ("მაწყინარ ბალახებს") მოაცილებენ, მაგრამ სიმინდს, ლობიოს(ა) და კარტოფილს თოხნიან ორჯერ ან ("და") სამჯერ.
ზაფხულში ("წლი(ს) დღე(ს)"), მარიამობისთვეში, მწიფე ყანებს მკიან (ან თიბავენ, ხანდახან გლეჯენ), მოაქვთ სახლში და ეზოში ("კალო-ში") გა-ლეწავენ და გაანიავებენ. მარცვალს (ი)რეცხავენ, ანიავებენ ("(ი)ნიავებენ"), მერე ახმობენ და ინახავენ. როცა უნდათ, ფქვავენ და ფქვილისაგან პურს აცხობენ. ჭვავისა(გან) და ქერისაგან არაყსაც ხდიან. ოსპს, მინდვრის ბარდას, ლობიოს, ცერცვს შეჭამადად აკეთებენ.
სვანური პური გემრიელია ("გემოდ კარგია"). პურის გარდა, ფქვილისგან აცხობენ: ხაჭაპურს, კუბდარს, სიმინდის ფქვილისგან: მჭადს, ჭიშდვარს. სიმინდშერეულს "სიმინდიანს" ეძახიან, ფეტვშერეულს "ფეტვიანი" ჰქვია.
დ ა ვ ა ლ ე ბ ა: შეადგინეთ მოთხრობა სვანურად: "შემოდგომა სვანეთში".
§ 21. ს ა ს ა უ
ლიგუ̂ა̄ლა̄̈ლ გამოდარება ("გვალვ-ობ-ა") ლიმცხა̄ნე აცივება
ლიშდუე ჩ{უ̂}აქუ̂იც თოვა შეწყდა
ს ა უ ბ ა რ ი XX
შუ̂ა̈ნ ლახუ̂ ა̈დგილ ლი. მუჟღუ̂ერ, ლინთუ̂ ი ლუფხუ̂ და̈რ ი ჰა̄უ̂და̈რ ეშ იცა̄დუნა̄̈ლხ. მუჟღუ̂ერ ხოშა ლაღა̈ლდ გუ̂ა̄̈ლი ლი. ჰამს ი ნა̈ბოზს ქუ̂ეირ ხოხალ, ისგლა̈დღი უ̂ო̄ნაქა ა̈თუ მა̄დეჲ ტებდი ლი. დეც ეჯჟი მე̄ფხე ლი, იმუ̂ა̄̈ჲჟი ზაუ̂ლადეღ, მე̄რე დე̄მე თერა. ლადეღ იკუ̂დე, ლე̄თ იცხემ.
ლინთუ̂ია̈ პილთე იბნე ლისკჷრხა̄̈ლის, ღო ლიუ̂ჩხეს, ლიკუ̂რემის ი ლიშდუეს.
ჰა̄უ̂და̈რჟი დეც იმე̄რა̄̈ლ. ჲესიჲესინ ეჯჟი იმე̄რა̄̈ლ, ერე მა̈გ ჩუ იბუ̂რი. მე̄რა̄̈ლ ახღუ̂ა ჩუ̂ა̄ბრა ბიქუ̂ს. ჟა̄ბრა ბიქუ̂სი ახღუ̂ა, მარე ეჩას უჩხა ეში̄ეში̄ მა̄მა ხეჭმენი. უჩხე ნეწუ̂იდდ ი მეგრად. ხუ̂ა̈ინ უქუ̂ი̄ცად უჩხე. სკარხალ ძუ̂ირდ ხოხა. ლირხუნა̄̈ლიშ ი მეხი ლიკუ̂ა̄ნე̄მი ჰერ ჩუ̂აყა̄ლუ̂ე მა̄რა.
ლინთუ̂ისგა ხუ̂ა̈ჲ მუსს ხადი. შდუუ̂ე უქუ̂ი̄ცად მა̄დეჲ ჲესიჲესინ. მუს ხუ̂ა̄̈ხა̈ნს ხა̄̈ზ. კუ̂არმობ იბნი დო̄სგ, ოკტონბერისგა. გუ̂იანდ ირჰი ი დო̄სგ იბუ̂რი. ლადეღ მეკუ̂შდე ლი, ლე̄თ – ჯო̄დი. მუს ი კუ̂არემ ჩუ ხაზნა, მარე გუნ მჷცხი მა̄მა ლი.
სვანეთი მთა ადგილია. შემოდგომაზე ("შემოდგომა{ს}"), ზამთარ და ზაფხულ დარი და ავდარი ერთმანეთს ენაცვლება ("იცვლებიან"). შემოდგო-მით ("შემოდგომა{ს}") მეტწილად დარია ("გვალვ-აა"). დილას(ა) და საღამოს სიგრილე იცის, შუადღისას ცხელა ან თბილა ("სიცხე ან სითბოა"). ცა ისე გახსნილია, როგორც ზაფხულში, ღრუბელი არსად ჩანს. დღე იკლებს, ღამე იმატებს.
ზამთრის პირისკენ იწყებს სეტყვას, მერე – წვიმას, ყინვას(ა) და თოვას.
ავდრისას ცა იღრუბლება. ხანდახან ისე იღრუბლება, რომ ყველაფერი დაიბურება. ღრუბლები მოაქვს ქვენა ქარს. ზენა ქარსაც მოაქვს, მაგრამ იმას წვიმა მაინცდამაინც არ {მო}ჰყვება. წვიმს წვრილად და მსხვილად. ხშირად უწყვეტად წვიმს. სეტყვა იშვიათად იცის. ქუხილის(ა) და მეხის გავარდნის ხმა შეაშინებს კაცს.
ზამთარში ბევრ თოვლს დებს ("ა-დ-ებ-ს"). თოვს უწყვეტად ან ხანდახან. თოვლი დიდხანს დევს ("ა-დ-ევ-ს"). ყინვები ("ყინვიანობა") იწყება ადრე, ოქტომბერში. გვიან თენდება და ადრე ღამდება ("ი-ბურ-ებ-ა"). დღე მოკლეა, ღამე – გრძელი. თოვლი და ყინვა ("ქე") იცის ("სჩვევია"), მაგრამ ძლიერი სიცივე არ არის.
ლე̄თი, ისგლე̄თი უ̂ონაქა, ოხგა ი ოდე ლახუ̂თე ლა̈ჭმათე. ეზერ და̈რ ლა̈სუ̂ ჰამს. ნა̈ბზუ̂ა̈ უ̂ონად ეჯჟი̄ნ ლა̈სუ̂ ი ნა̈ბოზს ა̈დბინე ლირხუნა̄̈ლ. ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს ირხუნა̄ლ ეჯჟი, ერე უჩხა დე̄სა ა̈დბინე.
ნარხუნა̄ლუნღო ანჴა̈დ სკარხალ ეჯჟი, ერე გიმ ჩუ̂ადთუ̂ეთნე. ეჯ დრო̈უ̂ქა ხუ̂არდა̈ს ირღულდისგა. ეჯჟი უჩხა ა̈დბინე, ერე ნაღუ̂რეუ̂ს მა̈გ ესღუ̂ა̄̈ნ.
იმუ̂ა̄̈ჲჟი ჭალა̈ჲ, ამჟი̄ნ ანღჷრდა ლიც. ჲერს ქორა̈ლ ჟ'ა̈ხგუ̂ეშლა̄̈ნხ ლჷცშუ̂, ჲერს ჴუ̂ილა̄̈ლ ოთფიტხ ნე̄სგაქა ი იმუ̂ა̄̈ჲჟი ღა̈რქა, ეჯჟი̄ნ ანღჷრდა ჴუ̂ილე̄მი მეფტაქა. ეჩქა ანჴა̈დ ხა̈ლხ ი ჲერს ბერგ ხუღუ̂ა̄̈ნ, ჲერს – ლა̄̈ხი̄რ ი ხოსპახ ლიცს გა̈ნთე.
ამჟი უჩხა ი ჩუ̂ა̈ლი ლიჴედ იუ̂ალადა̈ღ და̄̈ს ხასმა. უ̂ეშგიმპილს
ქ'ა̄̈დგუ̂ა̄ლა̄̈ნ ი უჩხა ჩუ̂აქუ̂იც. ლა̈ხუ̂სგიდდად ლახუ̂ა̈რთე ი ჩია̄̈გ ლუთთუ̂ენე
ლა̈სუ̂ხ მუსშუ̂.
წუხელ, შუაღამისას, ავდექი და წავედი მთაში სათიბად. კარგი ამინდი იყო დილას. საღამო(ს ჟამა)მდე ასე იყო და საღამოს დაიწყო ქუხილი ("გრუხ-უნ-ი"). დიდხანს ქუხდა ისე, რომ წვიმა არ დაიწყო.
ქუხილის შემდეგ ("ნა-გრუხ-უნ-ევ-ს") მოვიდა სეტყვა ისე, რომ მიწა გაა-თეთრა. იმ დროს ვიყავი ირღულდში. ისეთი ("ისე") წვიმა დაიწყო, რომ ნია-ღვარს ყველაფერი მიჰქონდა. როგორც მდინარე ("ჭალა"), ასე მოდიოდა წყა-ლი. ზოგს სახლები გაევსო წყლით, ზოგს ყორეები გაუხვრიტა შუაში და რო-გორც ღარში, ისე მოდიოდა ყორის ნახვრეტში. მაშინ მოვიდა ხალხი და ზოგს თოხი ჰქონდა, ზოგს – ნიჩაბი და აბრუნებდნენ ("უქცევდნენ") წყალს განზე.
ასეთი (ასე) წვიმა და მეწყრის მოსვლა თავის დღეში არავის სმენია. ბო-ლოს გამოიდარა ("გა-{მო}-ი-გვალვ-ა") და წვიმა შეწყდა ("შეწყვიტა"). გავი-ხედეთ მთებისკენ და ყველგან გადათეთრებული იყო ("იყვნენ") თოვლით.
ნაკვეთი III teqstebi I – პროზა წეს-ჩვეულებანი
- 1. ი მ ჟ ი ნ ა ზ ნ ა ზ ო მ ხ ა
შუშხუ̂ა̈მლე̄თ ზურლა̄̈რ ქა ირბიე̄ლხ ი მუჟუ̂ეღს ანყეხ (მუჟუ̂ეღ ლი მურგუ̂ა̈ლ დია̈რ ი ჟიქა̄ნ ჯუ̂ა̈რშა̄ლ ჟი ლჷპა̄ნწკუ̂ე ხა̄რ), ეჩქანღო – ნაჭშხუნუ̂ა̈რს. ეჯჲა̈რ გირგდუ̄ლა̈რ ლიხ ი ჩუ ლჷჭრელე ჯო̄დი დჷთხელ დი̄რილა̈რ. ეჯჲა̈რს ერუ̂ა̄̈ჲ ქა დომ ხეწდენი, ეჯას, ერხი ლადღა̈რ თერახ, ეჩქას ლა̈რბია̄ლჟი ი ლა̈დჲარა̄ლჟი ქორს ლირდე მა̄დ ხოშიდ. მუჟუ̂ეღს, ნაჭშხუნუ̂ა̈რს, ხა̈მი თხუმ (ლახ ა̈რი), წერა̈ქუ̂ს, მო̄ლა მუჭხუ̂ი̄ლა̈რს, განზა̈რს უ̂არჩხლიშ ი აჯაღ იშგან ხოჩა ლესგდი გა̈ნზს ლალა̄შთე დე̄სგიხ ი ჩუ ჲჷგემხ. მე̄რმა ლადა̈ღ დო̄სგ მჷჭშხი ჴედნი; ეჯას ლალა̄შს სგა ხაზზენიხ. მჷჭშხის ჩაფლა̈რ ეშ ხოფჷლფჷნე წერა̈ქშუ̂; ხეჭმენი ქორისგა ჩი̄ ი ჩუ̂ა̈შჲა̄̈ში, ამჟი ხაყლა̄̀:
– ზა̈ჲ ყერი მჷცა̄̈დი, ხოჩა̄მ ზა̈ჲსუ ჯიცა̄̈დი, კუმში ცხა̈მან ი ქა̈მანუ ალხი̄დე̄ლხი! ზა̈ჲ ბედნიე̄რუ ჯა̄რ, ქორშარ/ლე ნა̈შდობოშ ი ისგუ̂ა ლემკახე̄მიშ; ალა მი უშო̄ნა̄ლად ლაჯო̄მე ამჟი უშო̄ნა̄ლადუ მირი ისგუ თხუ̂იმ!
– ჰო̄, სი̄უ̂ მირი შუ̂იდებდ. სი̄ ხოჩა ზა̈ჲუ ეჯცა̄და! – ხა̈ტხეხ მჷჭშხის. ამჟი̄ნ ჩი̄ ჩუ̂ა̈შჲა̄̈ში. ეჩქანღო მჷჭშხის ხოჩა̄მდ ხაშდბახ ი ჩუ̂აშჩქუ̂ა̈რიხ.
ზომხალადა̈ღ სგა ერუ̂ა̄̈ჲ ხეხო̄ლა უშხუ̂ა̄რ, მა̈გ ხომზჷრი:
– ხოჩა̄უ̂ ესერ ზა̈ჲ ესცა̄და!
ჰამს ზომხალადა̈ღ ერუ̂ა̄̈ჲ უშკუ̂უშუმდ ნა̈პო̄ლს თოფშუ̂ ჩუ̂ადგა̈რი, ეჯა ხოჩა ხაბჟახ. ერუ̂ა̈ჲ ხოჩა ში̄მიშდ თერა, ეჩხა̈ნქა მა̄̈ნკუ̂ი შის იფშუ̂დე მა̈გ. ესუ̂ა̄̈ჲ აჯაღ უშხუდ ხა̄რხ ზომხა̄̈ ლასკა̈რ, ეჯჲა̈რ ჩუ იყუ̂ბა̄̈ლხ, ლა̈ჲსას ა̈ჲსენიხ ი აშხუ̂ ლე̄თ-ლადა̈ღ ხოჩა ბედ ხა̄რხ.
რ ო გ ო რ ვ ი ც ი თ ("გ ვ ჩ ვ ე ვ ი ა") ა ხ ა ლ ი წ ე ლ ი
ახალი წლის წინა დღეს, ღამით, ქალები ხაბაზობენ და "წინმძღოლსაც" გამოაცხობენ ["წინმძღოლი" არის მრგვალი პური და ზემოდან ჯვარივით აქვს კუწუბოები ("ამო-ნა-პწკენ-ებ-ი"), მერე – სამეკვლეოებს ("საფეხადოებს")]. ისინი რგოლებია და აჭრელებული გრძელი, თხელი პურები. იმათ ვინც ვერ ნახავს, იმას, [ზოგი დღეები გამოირჩევა ("ჩანან"), როცა ("მაშინ") ცხობისას და პურობისას] სახლში ("სახლს") არ ედგომება. "წინმძღოლს",
სამეკვლეოებს, ღორის თავს (თუკი არის), თომს, რაღაც ტკბილეულ(ებ)ს, განძ(ებ)ს ვერცხლის(ას) და კიდევ სხვა ლამაზ ("კარგ სანახავ") განძს თასში ("სათესლე ჭურჭელში") დებენ და დგამენ. მეორე დღეს ადრე მეკვლე ("მეფეხური") მოვა, იმას თასს შეაგებებენ. მეკვლეს ფეხსაცმელი თომით აქვს ამოტენილი ("უ-ფამ-ფალ-ებ-ს"); ჩამოჰყვება და სახლში ყველას დალოცავს – ტკბილად დაბერებას უსურვებს("ხელს გაუხსნის"); ასე ეუბნება, აი:
– წლის ძალის შემცვლელი ("მცვალებელი") კარგ წელსამც გინაცვლებს, საქონლის ზრდით(ა) და მატებით გახარებულიყავი! წელი ბედნიერი გქონო-დეს ("ბედ-ნ-იერ-ი-მც გაქვს"), შინაურების{ა} ("სახლეულები{ს}") და შენი მოყვასის ("საიმედოთა") მშვიდობით; როგორც ეს მე უშურველად მოგცე, ასე დაუნანებლად მყავდეს ("უშურველადამც მყავს") შენი თავი!
– ჰო, შენ მეყოლე ("შენმცა მყავხარ") მშვიდობით, შენც კარგი წელი გქონოდეს (შეგცვლია)! – უპასუხებენ მეკვლეს. ასე ყველას გაუხსნის ხელს. მერე მეკვლეს კარგად ექცევიან და დაასაჩუქრებენ.
ახალი წლის დღეს ვინც შეხვდება ერთმანეთს, ყველა ულოცავს:
– კარგი წელი გქონდესო (შეგცვლოდესო)!
ახალი წლის დილას ვინც უბრად ("პირუმძრახად") ჩიტს თოფით მოკ-ლავს, ის კარგი ჰგონიათ. ვინც კარგი ხელისა(დ) არის ("ჩანს"), იმისგან პირ-ველად ხელს იხსნის ყველა. ვისაც კიდევ ერთად აქვთ ახალი წლის დღესას-წაული, ისინი მოგროვდებიან, საკლავს დაკლავენ და ერთ დღე-ღამეს კარგ დროს ატარებენ ("კარგი ბედ-ი აქვთ").
- 2. ჰ ჷ ლ ი შ
ჰჷლშა̈ საფტინ ლადა̈ღ ჟი ხუ̂ინზო̄რა̈ლდ ელჲა̄̈ სუ̂იფისგა. მუღუნუ̂ა̄რა ერუ̂ა̄̈ჲ ლიხ, ეჯჲა̈რ ჰარა̈ყს ი ლესკა̈რს ჟი ჴიდეხ; ლესკა̈რს ჩუ̂აჭკუ̂რეხ ი ჟ'ამა̄რეხ. სუ̂იფისგა ლიხი̄რულ იბნი, ლითოფ ლი ნიშა̈ნთე ედ ჩი̄რხუა̈ლთე; ეჩქანღო მესტია̄ლა̈რი ჴედნიხ; ეჯჲა̈რ ჟი იყუ̂ბა̄̈ლხ, ეჩქა ჰარა̈ყს ხუ̂ათრედ. ეჩქანღო ეჯჲა̈რი იბნეხ ლიხი̄რულს. მეზგახა̈ნქა თუ̂ით მა̈გ ქა ღჷრი მინდუ̂ერთექა, ჩუ ისგუ̂რიხ, თუ̂ით ლესკრი ნა̈ქუ̂იცს აჰუ̂და̄̈ლიხ მუღუნუ̂ა̄რა ი ჰარყი ლითრე ლი მასა̈რდ. ნა̈ბოზს ჩუ ფხჟენი მა̈გ.
მესტია̄ლა̈რს სოფლი მოხელა ინჴრინეხ მეზგათე, ეჩეჩუ̄ნ ლეღუ̂ ჟი მჷჯა̈ბ ლი. სერ ჩუ ისგუ̂რიხ მოხელა ი მესტია̄ლა̈რ ი ხა̄რხ ისგლა̄თუ̂ ქეიფ ი ლიხი̄რულ. ისგლე̄თუნღო მესტია̄ლა̈რ სგა ღჷრიხ მაშდმა̄̈რ.
მე̄რმა ლადა̈ღ ნა̈ჲ ნა̈წჰიხ მესტია̄ლა̈რ. ეჩეჩუ̄ნ ჯგჷრა̄̈გი ჰა̈ზუ̂ისგა ჟი ხუ̂იყუ̂ბა̄̈ლდ, ჰარა̈ყს ხუ̂ითრედ, ეჩქანღო ლემს აბე̄ლეხ ლჷჩა̄ჟუ. ეზერ
ლესგდი ლი ლემი ლიბე̄ლე ი ჩა̄ჟრე ლიჭმუ̄ნე. ობა̈შინ ღალ ჩუ̄ჲ ხუ̂ა̈ჲ შყედნიხ ჩა̄ჟა̈რხა̈ნჩუ.
ნა̈ბოზს ნა̈იხ სერ მესტია̄̈ ლჷთიშა̈რ მეზგათე, ეჩეჩუ̄ნ მასა̈რდ პა̈ტიუ̂ს ნა̈ჩოხ. ლიხი̄რულ ლი მე̄უ̂არ ი ისგლე̄თუნღო მაშდმა̄̈რ ლექუ̂ა ჴუ̂ედნიდ ლენჯა̄̈რთე.
ლენჯერი
"ჰ უ ლ ი შ ი"
ჰულიშის შაბათ დღეს შევიკრიბებით ელიის (ეკლესიის) ეზოში. მედღე-სასწაულენი ("ვინც არიან, ისინი") არაყს(ა) და შესაწირ დიდ სეფისკვერს ამოიტანენ; სადღესასწაულო პურს დაჭრიან და გაამზადებენ. ეზოში მხი-არულება იწყება, სროლაა ნიშანში ან სიპ ქვებში; მერე მესტიელებიც მოვ-ლენ; ისინი (რომ) მოგროვდებიან, (მაშინ) არაყს დავალევინებთ. მერე ისინიც იწყებენ მხიარულებას. ოჯახიდან ("თითო") ყველა გავა მინდორში, დასხდებიან, შესაწირი პურის თითო ნაჭერს არიგებენ მედღესასწაულენი და არაყის სმაც არის ბლომად. საღამოს დაიშლება ყველა.
მესტიელებს სოფლის მოხელეები წაიყვანენ მოსახლესთან, იქ ხორცი უკვე მოხარშულია. მერე დასხდებიან მოხელეები და აქვთ შუაღამემდე ქეი-ფი და მხიარულება. შუაღამის მერე მესტიელები მიდიან ("წავლენ") მთვრა-ლები.
მეორე დღეს ჩვენ გვპატიჟებენ მესტიელები. იქ წმინდა გიორგის (ეკლე-სიის) ეზოში შევიკრიბებით, არაყს ვსვამთ, მერე ლომს (დროშას) ბერავენ ცხენოსნები. კარგი სანახავია ლომის (დროშის) გაბერვა და ცხენების გაჭენება. ზოგჯერ (ხშირად) ჩამოვარდებიან კიდეც ცხენებიდან ბევრი.
საღამოს წაგვიყვანენ მესტიის თავკაცები ("რჩეულები") ოჯახში ("მოსახ-ლესთან"), იქ დიდ პატივს გვცემენ. დიდი მხიარულებაა და ნაშუაღამევს ("შუაღამის მერე") მთვრალები ჩამოვალთ ლენჯერში.
- 3. ი მ ჟ ი̄ ნ ნ ა̈ მ თ ქ უ̂ ა ლ ი ფ ა̄ ნ ა̄̈ ლ ი
ადგომ სგუ̂ებნე ლადა̈ღ შედ-მაკუ̂ედს ჩი̄ ბჷგიდ ქა ხუ̂აშყუ̂დიე̄ლიდ. ადგომლადა̈ღ ზურალა̄̈რ ლირბიე̄ლს იბნეხ, ჩი̄ თემი დია̈რს ანყეხ. ეჩქანღო ობა̈შნა̈ჲრდ ნა̄̈ყუნს ამა̄რეხ ეჯ ლე̄თიშდ. ბოფშა̈რს ეჯჟი ჩუ ხა̈ხიადხ ქუნრე ლიჴედ, ერე შუ̂იმ მა̄მა ხა̄რ. სერ გუნ ჩუ იბუ̂რი, ეჩქას, ხოშა ერუ̂ა̄̈ჲ ა̈რი ქორისგა, ეჯა, ეშხუ აჯაღ ი კუ̂ეტო̄ლ ბეფშუ̂ ესუ̂ა̄̈ჲ ხორი, ეჯჲა̈რ ქა ღჷრიხ ქა̄მაუ̂. ეჩეჩუ̄ნ ჴულს ჟი იკედხ, ეჩხა̈ნ-ამხა̈ნისგა ხეგუ̂დირნიხ, ბეფშუ̂ს ჟი ხასგუ̂რეხ ი ჰაგა̄მა̈რისგა სგ'ა̄ნღრიხ; ეჩქას ხოშა ყჷლე:
– ჴიცი̄ ძუნუ ბა̄̈ბღუ, ძუნუ ბუნუ, ყუბ გიცა̈რ.
ალას სუმინ ქა ყჷლეხ, ეჩქას იბნე თა̄მა̈შდ:
– მა̈ლდია̄̈ნ ქუნა̈რ, ხოჩა ჭიშხ სგ'ა̄ნჴიდდ, ხოჩა ჭიშხ ჩუ̂ენცუ̂ირდ, ხოჩა გარ ახსა̄ზრედ ნიშგუ̂ეჲ ბედჟი̄ნ ი ღო სგა̈ჲ ხოშა გარ ჯეფა̄ნო̄ლნიხ!
ქორს მა̈გ ჩუ̂იმდ ა̈რიხ. ზურალა̄̈რ მა̈გ ჩუ ქუქუ̂ხ. ბეფშუ̂ს თუ̂ითს მა̈გ ხაპა̄̈ნწკუ̂იხ, ყუ̂ელფს გჷრკდა̈ნ ქა ხეცხპენიხ, ეჩქას ჴულს თხუმხა̈ნ ლემასგუ̂თე̄სგა ხა̈ჩხინეხ, ჴიცჷლდს ხადე̄სგიხ ნე̄სგაჟი̄ნ. ხეგნი ხოშა, თეტე̄ნშუ̂ ათგჷნე ი ყჷლე:
– ეჯა ჴა̈ნ, ეჯა ჴა̈ნ, ეჯა ჴა̈ნ! ეჯა ფირუ̂, ეჯა ფირუ̂, ეჯა ფირუ̂!
ამჟი ხუ̂ა̈ჲნ ქუ̂ინი უხუ̂ა̄ნტად ჩი̄ ქა იშჷლდა̈ნი, მა̄̈ჲ ქუ̂ინლჷმგენე ხაკუჩ. ეჩქანღო ტაბა̈გს ქ'ა̄და̄წყეხ, ლეტუ̂რა̄̈ლს ატუ̂რეხ; ხოშა თხუმხა̈ნ იგნი ი იბნე ლიფა̄ნეს, ტოტა̈რ ქა მეფხჟე ხუღუ̂ე, ხოშუნდუ̂ები ქუნა̈რს ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს, მე̄რმა̄̈ლ მა̈გ ჩუ̂იმდ ა̈რიხ. მუჭნური ლახ ჲა̈რ ა̈რი ქორისგა, ეჯა ჭუ̂ინირს აშუ̂მე. აშხუნღო ხოშა ჟი ხოშუნდუ̂ები ი ტაბგა̈რს ეჩქა ჟი იკედხ. აშხუ̂ ა̈გითე ლასგუ̂რა̄̈ლ ლიხ ქა ლჷდა̄წყე; ეჩეჟი̄ნ და̄̈რმოშ ისგუ̂რი, ეჯღ'ე̄რე ქუნა̈რ ესერ სგურხ ეჩეჟი̄ნ. მე̄რმა ყუ̂ელფხა̈ნ ჩუ ისგუ̂რიხ ი ჩუ იდჲარა̄̈ლხ.
ნა̈დჲარობენ ლიცგჷნა̄̈ლს იბნეხ, ერუ̂ა̄̈ჲ მოშ ხა̈სრე, ეჩჟი̄ნ. ქუნა̈რ ესერ იჰუ̂ნა̈რიხ ცჷგნა̈რს ი ეჯღა. ჲერხი ხოშა̄̈ლ ჩუ დე̄მ იყუ̂ნა̄̈ლხ რიჰდ. ეჯ ლე̄თ ჲერხი აშხუ̂ ზურა̄ლს ხოფსიხ: ეჯ'ე̄სერა̄უ̂ დო, ლიფა̄ნა̄̈ლი̄სგა ქუნა̈რს ესერ ქა ხა̈სგდინა მა̈გ, მარე აშხუ̂ ზურა̄ლს ესერ მიჩა ბეფშუ̂ ცხუ̂ადჩუქუ̂ა̄ნ ოთშხუნა, ეჯ'ე̄სერ ოთსა̈სტკახ ქუნა̈რს ი ეჩქანღუ̂'ე̄სერ დე̄მ ხეწუ̂ე̄ნიხ მა̄რა, ადო აშ ესერ მა̈გ ქორისგ'ა̄̈რიხ.
ამჟი ხოფა̄ნეხ აშხუ̂ მი̄შუ̂. ადგომს დუ̂ეშდიშ ხაჭიმ, ეჩქას ლირჰა̄̈ლთე ჟი იგნა̄̈ლხ, ა̈ნჭიკუ̂ა̈ნჭის ანყეხ – ეჯა ხოხუ̂რა̄მ ლემზირილა̈რს ხაჟხა. ეჯას ჩუ იზბიხ, ეჩქა ხოშა ფიჩქს ჟი იკედ, ეჩეჟი ლჷჯე ი ზეთ, ჩუ ლჷნჩჷდე, ხო̄გ ჭიქშუ̂; "ქუნა̈რ ესერ ათხე ღჷრიხ სერ მინე ლარდათე", სამინ ჟი ისპუნი ლერსგუ̂ანთე ი ეჩქანღო ლა̈სპუშ ესღრი ქა̄მაუ̂, შუკუ̂ა̈რქა. ხოშუნდუ̂ები ი ეჩჟი ქ'ა̄̈გნე ქუნა̈რს ქა̄მაუ̂. ეჩქანღო სგა ტეხნიხ ი მა̈გ ჩუ იხჷრჯა̄̈ლხ. ერხი იგუ̂ნიხ ქუნრე ლი̄ზი მამჭირშუ̂.
მე̄რმა ლადა̈ღ ბოფშა̈რ ჟი ინზო̄რა̄̈ლხ, იბნეხ ლიგუ̂ნა̈ჲე̄ლს. ეჯჲა̈რს ხოშა̄̈ლი ხენჩჷდიხ, მა̈ჲ აშხუ̂ მეზგა ხოშგბენიხ, მა̈ჲ – მე̄რმა ი ამჟი̄ნ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს იგუ̂ნა̈ჲე̄ლხ, ეჩქანღო სერ ჩუ ფხეჟნი მა̈გ ი მიჩა-მიჩა ქორა̈რ/ლთე ღჷრი.
რ ო გ ო რ ვ ი ც ი თ ("გ ვ ჩ ვ ე ვ ი ა") ს უ ლ ი ს
მ ო ს ა ხ ს ე ნ ე ბ ე ლ ი კ ვ ი რ ე უ ლ ი
მძიმე მარხვის წინა დღეს ჭურჭლეულს ყველაფერს კარგად ("მაგრად") გავრეცხავთ. ნათლიღებადღეს ქალები ცხობას იწყებენ, ყველანაირ პურს აც-ხობენ. მერე ბევრნაირ კერძს ამზადებენ იმ ღამისათვის ("ღამისად"). ბავშვებს ისე უხარიათ სულების მოსვლა, რომ მეტი არ შეიძლება. უკვე ძა-ლიან რომ დაბნელდება, მაშინ, ოჯახში უფროსი ვინცაა, ის, ერთი კიდევ და პატარა ბავშვი ვისაც ჰყავს, ისინი გავლენ გარეთ. იქ არყის ხის ტოტს აიღე-ბენ, აქეთ-იქიდან ("იქით-აქედან") ხელს მოჰკიდებენ, ბავშვს დასვამენ და კარ-მიდამოში შემოვლენ; მაშინ უფროსი ამბობს ("იძახის"):
– "ჴიცი ძუნუ ბა̄̈ბღუ, ძუნუ ბუნუ", ცარიელი ვერძი. – ამას სამჯერ (რომ) იტყვიან, მერე იწყებს წყნარად:
– მადლიანო სულებო, კარგი ფეხი შემოიტანეთ, კარგი ფეხი დაგვიტო-ვეთ, მხოლოდ კარგი მოიაზრეთ ჩვენთვის და თქვენ მხოლოდ მაშინ მოგივათ ("{მო}-გ-ე-ფინ-ებ-ა-თ") მეტი საკურთხი.
სახლში ყველანი ჩუმად არიან. ქალები ყველანი ჩაცუცქული არიან. ბავშვს თითოეულად ყველა ჩქმეტს ("ა-პწკენ-ს"). შუაცეცხლს ირგვლივ შე-მოუვლიან ("შემოერტყმიან"). მაშინ სარიტუალო ჯოხს თავით ცეცხლში შე-
უნთებენ ("შეურჭობენ"), ცომს დაადებენ შუაში. მიადგება უფროსი, სადგი-სით ჩხვლეტს და ამბობს:
– ის ხარი, ის ხარი, ის ხარი! ის ძროხა, ის ძროხა, ის ძროხა!
ასე ბევრჯერ სულმოუთქმელად ყველას ჩამოთვლის, რაც საქონელი უნ-და. მერე ტაბაკს გააწყობენ, სანთლებს აანთებენ; უფროსი თავში დგება და
იწყებს კურთხევას ("და-ფენ-ა-ს"). ხელები გაშლილი აქვს, შენდობას უთვლის ("შე-უ-ნდ-ობ-ს") სულებს დიდ ("ბევრ") ხანს; სხვები ყველანი ჩუმად
არიან. ჭიანურის დამკვრელი ("მე-ჭიან-ურ-ე") თუკი ვინმეა ოჯახში, ის ჭი-ანურზე უკრავს. კარგა ხნის მერე უფროსი (სულებს) შენდობას შეუთვლის ("შე-უ-ნდ-ობ-ს") და ტაბაკებს მაშინ აიღებენ. ერთ მხარეს სკამებია და-წყობილი, იმაზე ვერავინ დაჯდება იმიტომ, რომ "სულები სხედანო ("იმა-
ზე")". მეორე მხარეს, კერიასთან ("ღველფ-თან"), დასხდებიან და შეჭამენ.
ჭამის შემდგომ ზღაპრების მოყოლას იწყებენ, ვინ(ც) როგორ ასწრებს, ისე: "სულები ისმენენო ზღაპრებს" და იმიტომ. უფროსები ზოგნი გათენე-
ბამდე არ წვებიან. იმ ღამეს ზოგნი ერთ ქალს წყევლიან ("უ-ფის-ებ-ენ"): ის რომ არა, სულების მოსახსენიებელ კვირეულში თურმე სულებს ყველა ხე-დავდაო, მაგრამ ერთ ქალს თავისი ბავშვი არაყის სახდელი დიდი ქვაბის ქვეშ დაუმალავს ("შეუნახავს"); ამაზე სულები განაწყენებულან (< "გა-უ-
სასტიკ-ებ-ი-ა-თ") და მას შემდეგ არ ეჩვენებიან ადამიანს, თორემ ისე ყვე-ლანი სახლში არიანო.
ასე უდგამენ ("უ-ფენ-ენ") საკურთხს ერთ კვირას. მძიმე მარხვას (რომ) ორშაბათი მოჰყვება, მაშინ გამთენიისას ადგებიან, "ანჭიკვანჭის" აცხობენ – ეს პატარა კვერებს ჰქვია. იმას (რომ) შეჭამენ, მაშინ უფროსი მრგვალ სამ-ფეხა მაგიდას აიღებს, იმაზე რძე და ზეთი, ერთმანეთში არეული, უდგას ჭი-ქით; "სულები ახლა უკვე წავლენო თავიანთ საუფლოში ("სამყოფში")", სამ-ჯერ მარჯვნივ შემოტრიალდება და (ტრიალ-)ტრიალით მიდის გარეთ, გზაზე ("შუკ-ებ-ზე"). ჭიქას წაუქცევს ("შე-უ-ნდ-ობ-ს") და ისე გააცილებს სულებს გარეთ. მერე შემობრუნდება და ყველანი მიირთმევენ. ზოგნი ტირიან, სულე-ბის წასვლის გამო.
მეორე დილას ბავშვები შეიკრიბებიან, იწყებენ გამურვას. იმათ უფროსებიც შეუერთდებიან; ხან ერთ ოჯახს მიუვარდებიან, ხანაც – მეორეს და ასე დიდ ("ბევრ" < Юვ. ქ. "ხუავ")ხანს იმურებიან, მერე უკვე დაიშლება ყველა და წავლენ თავ-თავიანთ სახლებში.
- 4. ლ უ შ ნ უ ლ ი გ ჷ რ ც ა̈ მ ი ლ ა მ ბ ა ნ ა̄ ლ ჟ ი̄ ნ
ლახე მო̄რუ̂ა̈რს ჲა̈რ ანბა̈ნი ლამო̄როუ̂ჟი̄ნ, ეჩქას ხოჩა̄მ მჷგჷრცა̈მის ითში მა̈გ მჷგჷრცა̈მიდ. მო̄რუ̂ა̈რ/ლ ქა ისკუ̂ე̄რიხ. მჷგჷრცა̈მი შდა̄შუ̂ იგნი ი ხოგჷრცა̈მი ამჟი̄ნ:
– დიდა̈ბუ აჯჴედა ი მა̈ლდუ აჯჴედა, ფუსნა̈ბუა̄სდიშს ი ჯგჷრა̄̈გს დიდა̈ბუ აჯჴედა! მაცხუ̂ა̄̈რს დიდა̈ბუ აჯჴედა! მა̈ლდია̈ნუ, სგა̈ჲ უშხუ̂ა̄რ ა̈თტყუბა̄̈ნდ; ჰე დოშ ჯა̈მჲე̄დახ, ღო ხოშა̄მ ღე̄რბათ ა̈თჴჷ̄რა̄̈ნდ ი ეჯა̄ჲ ლა̈ხმა̈რჯუ̂ი̄ნედ; ხოშა ღე̄რბეთ, მა̈ლდჲა̈ნ, ი შუ̂ა̈ნე ხა̈ტ-ნახა̈ტ, შა̈ლჲა̄̈ნი – მა̈დილშუ̂ გუ̂ეში! ლა̈დი მი გუ̂ეშ მუღუ̂ე, ამეჟი̄ნ ალ მო̄რუ̂ა̈რ ქ'ოფიშუ̂დდ. მინე გუ̂ი ი ჴა̈დ ჰე ქა ლოხუ̂ზჷმე̄ნხ, მი ტუ̂ელდ ჩოთგენე̄ნ, გოუ̂ა̈რდ ჟ'ოხუ̂კი̄დე̄ნ, იმჟი̄ნ თხუმ ა̈გნეხ, ამჟი̄ნ მი ჰე ჩოთგენე̄ნ, მი მა̄̈ჲ ქ'ოხუ̂სჷრჩელ, ეჩე̄სგა, ღო ლა̈ხშა̄̈დდ ნიშგუ̂ეჲ მო̄რუ̂ა̈რს ი ხოჩა გარ ახსა̄ზრედ ალჲარე ბედჟი̄ნ, ჰე მო̄დე ი, მი ტუ̂ელდ მო̄დ ოხუ̂კი̄დე̄ნ, კუმში მალატ ახწინე̄ნხ, ედ ეშუ̂ა̄ლემი მორიდა̈ბ ხა̄რე̄ნხ ი ღო სგა̈ჲ მო̄მ ოთჭკუ̄რენდ, ისგუ̂ეჲ მორიდა̈ბდ მა̄რე̄მი მორიდა̈ბ ოხუ̂ცხე̄ნე̄ნხ ი მინე გუ̂ი ი ჴა̈დ ქა მა̄მ ლოხუ̂ზჷმე̄ნხ, ამაბუა̄სდ ლირდ'ო̄ხოშთხ, ეჩაბუა̄სდ – ლაქუნ!
ოშუ̂ა̄̈ჲჷნ ისგუ̂ა გუ̂იდა̈მისგა დიდა̈ბ ლუ̄ქუ̂ე̄ლი, ოშუ̂ა̄̈ჲდ კირიშ ი ქუ̂იშე̄მი ნარმეცხუ̂ სი ჯაჴმარა, ოშუ̂ა̄̈ჲდ სი შა̈რგიფხ ჯაბჷ̄და, ეჩშელდ მეშხე ქჷთხჷ̄ლ ახაგუ̂რ ალჲარე ყუ̂იჟა-პე̄რშუ̂დას! ოშუ̂ა̄̈ჲდ დეცხა̈ნჩუ შა̈რგიფხ ანღრი, გიმჟი მელუ̂ ხა̄გ, ცხეკს ბალე ხეშა̈ნ, ძუღუ̂აჲსგა ქუ̂იშ'ა̄̈რი, დეცჟი̄ნ ანტყუ̂ა̈სგ ა̈რი, ეჩშელდ თუ̂ეთნე ჴა̈ნ ოქუ̂რა̈ ლუმიჭუ̂ ჰე̄ ლაჯძღუ̂ენიხ, იურსალმი კუ̂ეცენ სეფსკუ̂ერდ ჰე̄ ა̈ჯჴჷდახ, იურსალმი წყილჲა̈ნ ზედა̈შ ჰე̄ ლაჯძღუ̂ენიხ, ლამა̄̈რია მერბიე̄ლდ ჰე̄ ანჴჷდეხ ამა̄უ̂, ცხეკს მეგემ ხა̄გ, ალა მა̈გ კირუ̂ენდ ჰე̄ ადსიპახ, ლახუ̂-ზაგა̈რ ნატუ̄სუნდ ი სა̈კმეუ̂ელდ ჰე̄ ადსიპახ, ეჯა მა̈გ სგა̈ჲ ლაჯძღუ̂ენიხ, ეში̄ ალჲარე უკა̈დუ̂დ დომმაგუ̂ეშ ლა̈ხკაკლად! ნა̄̈თი-ნა̈თსა̈უ̂დ ანშდჷხ, ქა ლჷთა̈უ̂ ხოლა̄მ
ქელეფნი ბედიშდ ახა̈სყ, ლეთუ̂ენ'ო̄ხოშთხ ქორა̈რისგა, ჭუ̂ეკს ესღჷრდე̄დხ ი ლიცი ბედიშდ ახა̈სყ, ცხეკს ესღჷრდე̄დხ ი ნა̈დრი ბედიშდ ახა̈სყ, შუ̂ა̈ლა ნო̄მჟი̄ნ ოხჴჷდედ, მა̈ლდია̈ნუ! მა̈გ ლერსგუ̂ანთე ჰე̄ სიპდე̄დს, მინ ი მინე ქორა̈ მერდე მა̄რე მა̈გ ლერთანთ' ხს Рუ̈ნ, ქ ნ г მურ მა̈გ ლა̈ლწ ლ ოხსყედ, ეშხუ ქა ლახბაჴუ̂ნედ ი მე̄რმაჟი̄ნ წინწილშა̄ლ ათხჷპჷ̄რედ, აშ გიმს ესყჷფნედ ალჲა̈რ ი ალჲა̈რე ქორა̈ მერდე მა̄რე მა̈გ ი მინე ლემკახე (ფაყუ̂ს ხატყცი გიმჟი̄ნ ი ჩუ̂აფთხჷნე). ჰე სგა̈ჲ ჩ'ოთგი̄ჭე̄ნდ ი ტკიც ქა ა̈მჩედელა̄სუ̂ხ, ღო ლახშა̈დდ, მა̈ლდია̈ნუ.
ეჩქანღო მო̄რუ̂ა̈რ თუ̂ითო̄ლაჟი̄ნ მჷგჷრცა̈მის შის ხაჰუ̂დიხ ი ხა̈ტხეხ:
– ისგუ̂ა გარცა̈მჟი̄ნ ლუღუ̂ერ, ერე მა̈ჲმოშ ლა̈თჲა̄ლს ჩუ მა̄დ ი ისგუ̂ეჲ ეჩხა̈ნ-ამხა̈ნი სარჩელს გუდ ა̈ჴუ̂დ, გუნ ტკიცქა ლი̄ზიდ გუ მა̄დ ი ლა̈დი სი ლა̈გნაჟი̄ნ ეჯგენე̄დ, ალ ლა̈გნაჟი̄ნ მი ხუ̂იგნო̄ლ ი სგა̈ჲ ნასმართალუ̂ ა̈ჯჴა̈დხ, ალა მ'ა̈მჴედენ, ჟი ხუ̂ესკბენდა̈ს ალ ნამო̄როუ̂ს.
გუდ იმუ̂ა̄̈ჲ დოშ ა̈მჴედე̄ხუ̂ესუ̂, ეჩე̄სგა ღე̄რბეთ ქა̄უ̂ მასა̄̈რუ̂ინე. ერუ̂ა̄̈ჲ აშ ცუ̂იდდ ხა̈ტს ნა̈ჭმინე̄დს, ნისა̄̈რუ̂ინე̄დს ი ჩუ დო̄მ ნიჯრა̈უ̂დე̄დს ტკიცს, ისგუ ნაგჷრცამ ი ნიშგუ̂ეი – ეჯასუ ხაჭიმ!
ს ვ ა ნ უ რ ი ა ნ ა თ ე მა (ძვ. ქ. "გარდა-ცემ-ა") ხ ა ტ ზ ე დ ა ფ ი ც ე ბ ი ს ა ს
როცა ვინმე მედიატორებს ხატზე აფიცებს საქმის გარჩევისას, მაშინ ყვე-ლა კარგ მეანათემეს ირჩევს ხატზე გადამცემად. მედიატორები გამწკრივდებ-იან. მეანათემე ცალკე დგება და ხატზე გადასცემს ასე:
– დიდება შენდა და მადლი შენდა ("დიდებამც მოგსვლია და მადლიმც მოგსვლია"), არსთა გამრიგეს ("ქვეყნის უფალს") და წმინდა გიორგის დიდე-ბამც მოგსვლია{თ}! მაცხოვარს დიდება მოგივიდეს! მადლიანებო, თქვენ გა-ერთიანდით ("ერთმანეთს შე-ე-ტყუპ-ე-თ"); თუ არ ("ვერ") შეგიძლიათ, მა-შინ დიდ ღმერთს შეევედრეთ და ისიც დაიხმარეთ ("მო-ი-მარჯვ-ე-თ"). დიდო ღმერთო, მადლიანო, და სვანეთის ხატებო ("ხატ-ნა-ხატ-ო"), შალიანო, – მადლით სავსევ! დღეს (რომ) მე საქმე მაქვს, ამისთვის ("ამაზე") ეს მედიატო-რები ჩავრიეთ ("გავუშვით"). ("თავისი") თავი თუ ჩემს ადგილას წარმოედგი-ნათ ("გული და მუცელი თუ მიეტოლებინათ"), მე ტოლად ჩავეგდე ("დავეყე-ნებინე"), (მათს) სწორად ("გვარ-ად") მივეღე, ჩემს ადგილას (თუ) წარ-მოიდგინეს თავი ("როგორც თავს აყენებენ, ასე მე თუ დავეყენებინე") მე რაც გა-ვ-ა-სა-რჩ-ელ-ე იმაში, მაშინ შეეწიეთ ("უშველეთ") ჩვენს მედიატორებს და მხოლოდ კარგი მოითათბირეთ ("მო-ი-სა-ზრ-ე-თ") ამათთვის ("ამათ ბედ-ზე"), თუ არადა, მე (თუ) ტოლად არ მივეღე, ქონების სიყვარულს (თუ) და-ეძლია, ან ვინმეს მოჰრიდებოდნენ ("მორიდება ჰქონდათ") და თქვენზე არ 184
უფიქრიათ ("თქვენ არ ეფიქრეთ"), თქვენს მორიდებას კაცის მორიდება (თუ) არჩიეს ("ერჩიათ") და თავიანთი თავი ("გულ-მუცელი") არ წარმოუდგენიათ ("არ მიეტოლებინათ"), (მაშინ) ამქვეყნად სიცოცხლე მოუსპე ("მოუთავე"), იმქვეყნად – სასუფეველი ("სასულეთი")!
რამდენჯერ(აც) შენს არემარეში ("მიდამო-ში") დიდება თქმულა, რამდე-ნი კირის(ა) და ქვიშის ნამცეცი(ც) შენ მოგახმარეს ("გა-ჴმარ-ი-ა"), რამდენ-ჯერ(აც) შენ ცვარი (წვეთი) გპკურებია, იმდენი შავი წყლული მოჰგვარე ამათ ღვიძლს(ა) და ფილტვს ("ღვიძლს-ფილტვს")! რამდენი(ც) ციდან ცვარი მოდის, მიწაზე ბალახია ("მოლ-ი ა-დგ-ა-ს"), ტყეს ფოთოლი ასხია, ზღვაში ქვიშა არის, ცაზე ვარსკვლავია, იმდენი თეთრი ხარი, ოქროს რქიანი, რომ(ც) მოგიძღვნან, იერუსალიმის ხორბალი სეფისკვერად რომ მოგიტანონ, იერუსა-ლიმის წმინდა ზედაშე(ც) რომ მოგიძღვნან, წმინდა მარიამი მცხობლად რომ(ც) მოიყვანონ აქამდე, ტყეში ("ტყეს") (რაც) ხეა, ეს სულ ("ყველაფე-რი") კელაპტრად რომ გადააქციონ, მთა-ქედი სანთელ-საკმევლად ("საკმევ-ლად და საკმევლად") რომ(ც) გადააქციონ, ეს ("ის") ყველაფერი (რომ) თქვენ მოგიძღვნან, მაინც ამათ გაუწყვეტლად არაფერი შეისმინოთ! ძირიან-ნათესავიანად ამოწყვიტე ("ამოათავე"), (ყოველი) სულიერი ("დაბადებული") ("ცუდი") კეთრის წერად ("ბედ-ის-{ა}-დ") აქციე, შვილი ("გასაჩენი") გაუწ-ყვიტე სახლებში, ბოგირს გადიოდნენ და წყლის წერად აქციე, ტყეში ("ტყეს") მიდიოდნენ და ნადირის წერად აქციე, შველა არაფრით მოუვლი-ნოთ, მადლიანებო! ყველა რომ წაღმა ("მარჯვნივ") ტრიალებდეს, თვითონ და
თავისი სახლიკაცი ("სახლი{ს} მყოფი კაცი") ყველა უკუღმა ("მარცხნივ") დაატრიალე, აღაპი თუ ("და") უაღაპობა სულ ("ყველაფერი") მოთქმად ("მო-
სათქმელად") უქციეთ, ერთი გადააბიჯებინეთ და მეორეზე წიწილასავით გა-ხეთქეთ, მიწასთან გაასწორეთ ("მიწას დაანარცხეთ") ესენი და ამათ სახლში
მყოფი ყველა ადამიანი თუ ("და") მათი საიმედო კაცი! (ქუდს {და}სცემს მი-წაზე და {და}ბერტყავს). თუ თქვენ არ გაეტეხეთ ("შეეკავებინეთ") და სწო-
რად განესაჯათ ("სიმართლეზე გასულიყვნენ"), მაშინ შეეწიეთ, მადლიანებო!
მერე მედიატორები ხატზე გადამცემს თითოეულად ხელს ართმევენ და
უპასუხებენ ("უბრუნებენ"):
– ვფიცავ ("შენს ანათემაზე დაფიცებული"), რომ, რამდენადაც გასაქანი
მქონდა და იქითურ და აქეთურ ("თქვენს იქით-აქეთა") სარჩელს ჩავწვდი ("მივხვდი", "გულ-ად მო-ვ-ჴდ-ი"), ზედმიწევნით სამართლიანად გადაწყვეტა მსურდა ("სიმართლეზე გასვლად გული მქონდა") და დღეს შენს ადგილას რომ მე ვყოფილიყავი ["რომელ ადგილზე(ც) ("სა-დგ-ომ-ზე") დაგაყენეთ, ამ ადგილზე მე (რომ) ვმდგარიყავი"] და თქვენ (რომ) განაჩენი ("ნასამართლე-ვი") გამოგიტანეს ("გამოგივიდათ"), ეს ჩემთვის გამოეტანათ ("მე გამომ-სვლოდა"), დავემორჩილებოდი ("დავჯერდებოდი") ამ ნამედიატორალს.
თუ რამეს ვერ მივხვდი ("რასაც ვერ მივხვედრილიყავი, "გულ-ად მომსვლოდეს"), ის ("იმაში") ღმერთმა მაპატიოს ("ღმერთი მაპატიებსმცა"). ვინც ტყუილად ("ცუდ-ად") ხატზე გვაფიცებდეს ("ხატს ჩამოგვიტარებდეს"), გვიმეტებდეს და არ გვიჯერებდეს სიმართლეს, შენი წყევლა ("გარ-და-ნა-ც-ემ-ი")და ჩვენიც იმასამც სდევს ("მიჰყვება")!
რწმენა-წარმოდგენები
- 1. ი მ ჟ ი̄ ნ ნ ა̈ მ თ ქ უ̂ ა ლ ი მ ჷ რ ჲ ე
ბიხობ ლადა̈ღ18 ქორისგა ობა̈შ დია̈რს ანყეხ, ლა̈ჲსას ა̈ჲსენიხ ი, თა̈ში ოხდრისჷნქა ი ლეღუ̂ი ლიჯა̈ბჷნქა, ჩი̄ გუ̂აშუ̂ ჟ'ამა̄რეხ მე̄რმა ლადღი ლეჯგრიდ.
ლიმჷრჲე ჰამს ქუთუ̂ა̈რს ანყა̄̈ლიხ ი ჩუ იხჷრჯა̄̈ლხ. ეჩქანღო თა̈შს აჯა̈ბხ, ლეღუ̂ს სგა ხაგემხ, ცხუნი̄ლა̈რს ჩუ̂აცუ̂მა̄̈ლიხ, ლჷგრა̄̈ლს ჟ'აჯა̈ბხ, ხილა̈რს თჷგრა̈რს ხოსუ̂ა̄̈ლიხ; ტაბგა̈რჟი ცხუნი̄ლა̈რს, დია̈რს, თა̈შს ი ლეღუ̂ს ჩუ დე̄სგიხ, ხილა̈რს ჟი ხათგჷნეხ დი̄რა̈რჟი ი დრო̈უ̂ ლი ლასფლა̈უ̂თე ლი̄ზი̄შ. ეჩქას ქ'ა̄̈ესგიხ ჩი̄. ეჩეჩუ̄ნ მე̄რმა̄̈ლი ჴიდეხ; მა̈გ ჩუ იყუ̂ბა̄̈ლ; მიჩა-მიჩა ლჷდგა̈რი საფლაუ̂ჟი̄ნ ტაბგა̈რს ჩუ ჲჷგა̄̈ლიხ ი მა̈გ ჟი ლუყუ̂ბე ეზერ ლესგდი ლი. ჲერხი მახე ლჷდგა̈რი ფუსდუ ილჭა̄̈ლხ საფლაუ̂ა̈რჟი̄ნ ი მასა̈რდ იგუ̂ნიხ.
ამჟი ჩუ ხოფა̄ნეხ მინე-მინე ლჷდგარუს ი ეჩქანღო ჟი იკედ მა̈გ მიჩა-მიჩა ტაბა̈გს, ა̈გით'ა̄̈ჲხ ი ჩუ იხჷრჯა̄̈ლხ.
რ ო გ ო რ გ ვ ჩ ვ ე ვ ი ა მ ა რ ი ა მ ო ბ ა
"ბიხობა" დღეს სახლში ბლომად პურს აცხობენ, საკლავს კლავენ და, ყველის სახსნილოსა და ხორცის მოხარშვის გარდა, ყველაფერს მოამზადებენ მეორე დღი{ს}(თვის) საკურთხად.
მარიამობის დილას ხაჭაპურებს აცხობენ და წაიხემსებენ. მერე ყველს მოხარშავენ, ხორცს ჩაადგამენ, მიცვალებულის საკურთხ ყველიან თხელ ლავაშებს ყველს წაუსვამენ, კვერცხებს მოხარშავენ, ხილს ჩხირებს ჩაარჭობენ. ტაბაკებზე თხელ ლავაშებს, პურს, ყველს(ა) და ხორცს დადებენ, ხილს დაარჭობენ პურებზე და დროა სასაფლაოზე წასვლის(ა). მაშინ გაიტანენ ყველაფერს.
იქ სხვებიც მოიტანენ; ყველა შეგროვდება; თავ-თავიანთი მიცვალებულის საფლავზე ტაბაკებს დაიდგამენ და ყველა ერთად შეკრებილი კარგი სანახავია. ზოგიერთი ახალი მკვდრის პატრონი ("პატრონები") მოთქვამს საფლავზე ("მოთქვამენ საფლავებზე") და ბევრს ტირიან.
ასე დაუდგამენ საკურთხს ("უ-ფენ-ენ") თავ-თავიანთ მიცვალებულებს და მერე აიღებს ყველა თავ-თავის ტაბლას, შინ წაიღებენ და შეექცევიან.
- 2. ს უ̂ ი მ ნ ი შ
ეშხუ უ̂იქმ ნიხალ ლახრა̈ლს. ალ უ̂იქმ ლი სუ̂იმნიშ ლუ̈ნთუ̂ სგ , პირუ̂ელ თებჷრუ̂ა̈ლს. ლახუ̂ს ნი̄გ საყდა̈რ. ეჯას მა̈დლია̈ნს, მო̄დეჲ თა̄რჷნძელს.
სუ̈ მნ ყ Ч ნ წ მ სოუელს: ყხუ̂ შ უ̂ ეყხუ ლ (‖მ სუმნ ყ) მე̄რმ შ უ̂ – მე̄რმე. სუ̈მნ ლ დექ მუსუმნ ყ С ქ რ მა̈დლია̈ნთე ი ეჩე იმზირ. ეჩუნღო სოფელ ღჷრი, ესუ̂ა̄̈ჲს ჟი ლი̄ზი ხაკუ, ი დია̈რს ი ზედა̈შს ა̈ჲი მა̈გ. დია̈რს ჟი ხა̈მზჷრიხ ი ზედა̈შსი. ეჩუნღო ტაბა̈გს იგემხ ი ჩუ იდიარა̄̈ლხ, ჰარა̈ყს ითრეხ ი დია̈რს იზბიხ.
ეჩუნღო, ნა̈ბზა̈ პილთე, ჟი იცხემხ ტაბა̈გს, ჩუ ისგუ̂რიხ ი კე̄სა̈რს ითშიხ. ჲესუ̂ა̄̈ჲს ხოჩა̄მდ ხესგუუ̂, ეჩას გარ ითშიხ კე̄სა̈რდ. კე̄სა̈რს ჩუ̂აგუ̂ნა̈ჲეხ: ჟი იკედხ შიხს ჲედე გუნა̈ჲს; ეჩის ჟი ხაცუ̂მენიხ ღაწუ̂ა̈რჟი ჩია̄̈გ, თე̄რა̈ლჷნქა: ნებგუ̂აჟი, ჰაყბა̄̈რჟი, ნექჭა̄̈რჟი, ნეფხუ̂ნაჟი, კაპრა̈ჲჟი – ჩია̄̈გ ხაცუ̂მე̄ნიხ გუნა̈ჲს. ეჩუნღო უ̂ა̈ზრა̈ლს ითშიხ. ეჯჲა̈რ ხეკუ̂ესე ხელჩე̄დხ კე̄სა̈რს. კე̄სა̈რ ბუ̄̈რქუ̂ ე̄ლ, ბუ̄ნცგუ̂ა̄̈ლ უ̂ა̈შრა̈ლ ნЧ ში̄ ხეღუ̂ჭინა̄̈ლ: ჲედ ლემასგუ̂ჟი აცხუ̂ლე, მო̄დეჲ მუსისგა აშდღუ̂ი ი
ილგაცა̄̈ლ ამჟი. ეჩუნღო სერ ჩუ ინბუზი, ქა ჴედნიხ ი ლამპრა̈ლს ატუ̂რა̄̈ლიხ.
ლამპრა̈ლს ა̈გიხა̈ნ ა̈ჲე̄სგიხ, ჩუ ლჷცლჷ̄რა ი ჟი ლჷმა̄რა. ნა̈ბუზს ჩუ ხაჴლენიხ მუსისგა ი ეჩეჟი̄ნ ნეწუ̂იდდ ლჷმა̄რა ლამპა̈რს ხადიხ. ეჩუნღო‖‖ ეჩჷნღო ხოჩა̄მდ სგა ხა̈ღუ̂ი̄რეხ ლემესგს. ეჩუნღო ჟი ხებდი̄ნი ლამპა̈რს ი ხოშა ლემესგ ხეფსი. ეჩის ჲერუ̂ა̄̈ჲ ქა ხეწდენი გუშგუ̂ეჲ სოფელხა̈ნ, ეჩქა შიშდ ჟ'ატუ̂რა̄̈ლიხ სოფელს ლამპრა̈ლს ი ჭჷშხა̈შს იჩოხ ი იღრა̄̈ლხ. ეჩე, საყდა̈რსი, იჩოხ ჭჷშხა̈შს ი იბუ̄ნძგუ̂ა̄̈ლხ, კე̄სა̈რი იბუ̄ნძგუ̂ა̄̈ლ ი მიჩა უ̂ა̈ზრა̈ლი. უ̂ა̈ზრა̈ლ კე̄სა̈რს ხეწე̄ნა̄̈ლხ. კე̄სა̈რს ქა და̄̈რმოშ ხეტხიე̄ლ ი ფუსდს გარ ხაყლე მა̈გ. ლამპრა̈ლ ჩუ დეგნიხ ი ეჩქა ა̈გითე ჴედნიხ. ა̈გის, შუკუ̂ა̈რჩუ, ჩუ ხო̄გ კე̄სა̈რს "უ̂ოოო, უ̂ოოო", – ტუ̄̈ლ ე̄ლ მС . უ̂ა̈შრა̈ლ აზუ̂იხ. კე̄სა̈რ ესუ̂ა̈ჲს ქა ხეწდენი, ხეზურიე̄ლ ფაუშ, მარე უ̂ა̈ზრა̈ლ დე̄მ ხა̈მბეხ ლიყერს. კე̄სა̈რ, ჟი̄ბ (საყდა̈რს) ნარდუ̂ ერუ̂ა̄̈ჲ ლი ეჯ ლადეღ, ეჩას დე̄მ ხა̈ჩო.
სერ ჩუ ჴედნიხ სოფელთე. ეჩქას მუსუმნიშთე სგა ღურიდ. ყო̄რჟი ჩუ ხუ̂იგნიდ ი ლიმციქუ̂ილს ხობნედ. მუმციქუ̂ილ კე̄სა̈რ ლი ი უ̂ა̈ზრა̈ლი, პასხუ̂ი მჷტხე ალჲა̈რ ლიხ. კე̄სა̈რ ლჷქა̈დ ლი, უ̂იდიე̄რ ლი მე̄უ̂არ ი ქორხა̈ნ ერუ̂ა̄̈ჲ ლი პასხუ̂ი მჷტხე, ეჩას ჩი̄ ხოლა̄მ გარ ხაყლე, მარე ქორხა̈ნი ხოლა̄მ ხა̈ტხეხ ეჩქა.
მა̄̈ნკუ̂ი კე̄სა̈რ აზზი მეცქუ̂ილს ი ხაყლე: "ქორხა̄̈ნქ'ე̄სერ ქა̄უ̂ ესუ̂ქა̈ხხ, ადო ესერ მიჩა ჯა̈რიმა̄რა ჲეშდჲერუ ბერჟა̈ ლაგა̄̈გი ხოჴი̄ჩა ჭჷშხრე ნაგა̈მ ი ეჩჟი ხეშტრე ნა̈ძგრინ, ეჯა ესერ ახყა ი ქორხა̈ნქა ქა̄უ̂ ესუ̂ქა̈ხხ. ყო̄რქა ესერ ნო̄რუ ანჴა̈დხ, მა̈გ ესერ ნანგუ̂ლიქაუ̂ ა̈თცჷყე̄რა̄̈ნხ. ეშხუუ̂ ასა̈დ
საფუ̂ა̈რი მჷლჩად. ლეჟა̄̈ნისგა ამყა ჯა̈რ ეჩზუმ, ერე თხუ̂იმ როქუ̂ ჴე̄რა̈შ ხორი ი კა̈ცხ ჭო̄ლა̈შ; ლექუ̂ა̄̈ნისგა ამყა ჯა̈რ, ბახსნა̈რ, ეჩზუმ, ერე თხუ̂იმ ქიპიე̄რ ხორი ი კა̈ცხ მესტიას".
ათხე სგა ღჷრი მეცქუ̂ილ ი ქა ხო̄მბუ̂ი ქორს. ქორს, ამე, პასხუ̂ი მჷტხა ითშიხ (პასხუ̂ი მჷტხად ჩიგარ ეჩას ითშიხ, ესუ̂ა̄̈ჲს ხოჩა̄მდ ხოხა ეჯ ლე̄თი ლიმციქუ̂ილ. ეჯ ლე̄თი ლიმციქუ̂ილ ხოჩა̄მდ ხოხალხ მეჩია̈რს, ესუ̂ა̄̈ჲს ხუ̂ა̈ჲნ ხოწუ̂ახ ალა, ი ეჯჲა̈რს ითშიხ). პასხუ̂ი მჷტხე ხაყლე: "მიჩა ჯა̈რიმა̄რად ესერ მა̄მ ხაყლუ̄ნიხ, სგა̄უ̂ ესერ ანჴა̈დ, ნეზუ̂ი გუ̂ა̈რა ოთჷრშინეხ, ჩა̄̈ჟი გუ̂ა̈რა ჟ' თЧუ̂ემნეხ ჩ ჩუ̂ თხუ̂ მს შუ̂ესდუ̈ნეხ
ლაგა̈ფდ, ციცუ̂ი ჰაკუ̂ა̈დს – ულმაშა̈რ ლა̈კუ̂ცა̄̈ნდ".
ათხე ქა ჴედნი მეცქუ̂ილ ი ქა ხო̄მბუ̂ი კე̄სა̈რს, მა̄̈ჲ ლახტიხხ ქორხა̈ნ. ათხე ამის ხაუ̂შგედ ი ფაუს ხატყცი ქორა̈ ყო̄რა̈ლს ი იზურიე̄ლ,
ტუ̄̈ლ ე̄ლ: "უ̂ო̄ო̄ო̄ო̄!" ჟი̄დ იბნე: "უ̂ო̄ო̄ო̄ო̄!" ღუ̂ეშგინპილს სგა
ლეჴჷ̄რა̄̈ლ ხა̄რხ ქორხა̈ნ პასხუ̂ი მჷტხა. აშხუ̂ კარუ̂ა ჰარა̈ყს ხოჴდე ი სგა ხაჩქუ̂ეუ̂ი, ხაყლე ერე "ხაპატიუ̂ეუ̂ ესერ, მა̄̈ჲ ესერ ნაქადუ̂ ლე̄სუ̂!" ეშუნქო Ч ხ დეხ ლეტუ̂რა̄̈ლს. ეშ ს შუ ა̈რგ უ̂ა̄̈ლ ხ ში̄ ხ гუ̂დ ხ თუ̈თს, ერუ̂ა̄̈ჲ საყდა̈რს ნარდუ̂ ლი. ჩი̄ ჟ'ატუ̂რა̄̈ლიხ (‖ჟატუ̂რეხ), ჩუ იყდა̄̈ნიხ ტო̈ტისგა, ჩუ იდა̄̈წყიხ ჯა̈რი გუ̂ა̈რდ ი სგა ღჷრიხ ქორთე ("სადამს ლიჴედს" ხუ̂აყლედ ამის, – სგა ლი̄ზის ქორთე კე̄სრიშ ი მიჩა აფხნეგრეშ). სგუ̂ებინ ქორხა̈ნ ნაჴა̈დუ̂ ხოჟო̈ღუ̂ ი ეჩუნღო – კე̄სა̈რ ი მიჩა უ̂ა̈ზრა̈ლ. ეჩუნღო აშ ხა̈ლხ ესღრი მა̈გ.
ამე ლა̈ლმესგს სამინ ქა ხეცხპენიხ გირკიდ ლაღრა̄ლუშ (‖ლაღრა̄ლოშ). მე̄სმ მ ნ სგ ხეუურთუ̄̈ნ ხ უყხუ̂ რ ბუ̄ნცგუ̂ა̄̈ლხ.
ეჩუნღო ქა ხეყჩენიხ ლაბუ̄ნძგუ̂ა̄ლს ი კე̄სა̈რს ი მიჩა უ̂ა̈ზრა̈ლს ჩუ̂'ასგუ̂რეხ აშხუდ, ტაბა̈გს იგემხ ი იდიარა̄̈ლხ, ა̈მზჷრა̄̈ლიხ ჰარა̈ყს ი ეჩუნღო ლა̈ხხუ̂ას ხოჴდეხ კე̄სა̈რს: ჲარუ̂ ი სამ, მო̄დეჲ ხოშა̄მ. ლა̈ხხუ̂ა ერ ახყახ, ეჩქა მა̄რა̄̈ლ ი ბოფშა̈რ კეტა̈რს იკედხ ი ტჷტს აბუ̄რღუ̂ეხ: "ქუ̂ერწილ ესერ ხა̄რხ ბა̄ზი კე̄სრიშ". ეჩუნღო ლა̈ხხუ̂ას ჩუ̂ასგუ̂რეხ კე̄სა̈რცახა̈ნ. კე̄სა̈რ ლა̈ხხუ̂ას ხეტჷ̄შა̄̈ლ, ხეყხა̄̈ლ. კე̄სა̈რს ი მიჩა ლა̈ხხუ̂ას თა̈შს ხოხუ̂ტუ̄რეხ. კე̄სა̈რ ხორგიუ̂ა̄̈ლი ლა̈ხხუ̂ას: აშხუ̂ ნა̄პუს აშხუ̂ ხაჰუ̂დი, მე̄რმე – მე̄რმა. ჩუ სგურხ ეჩჩუ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს. ეჩუნღო ტაბა̈გს ჟი იცხემხ ხოშ მ ლ რდ ს სღე̄ნეხ, ლ სუ̈ბს ლ ქრ ლს, ქუ̂ეყგ ნР ლს ჩუ ფხეჟნიხ. მაშდმა̄̈რ ღჷრიხ ა̈გითე.
ლახირი
ს ვ ი მ ო ნ ო ბ ა
ერთი უქმე ვიცით ლახირლებმა. ეს უქმე არის სვიმონობა და ხდება ("უწევს, ხვდება") ზამთარში, პირველ თებერვალს. მთაში გვიდგას საყდარი. იმას ვეძახით მადლიანს ან მთავარანგელოზს.
სვიმონობას რიგრიგობით ვიხდით ("ვაყოლებთ") სოფელში: ერთ წელს ერთია "მესვიმონე" და მეორე წელს – მეორე. სვიმონობის დღეს "მესვიმონე" ადის ("ავა") მადლიანში და იქ ლოცულობს. მერე სოფელი მიდის, ვისაც ასვლა უნდა, და პურს და ზედაშეს აიტანს ყველა. პურს აკურთხებენ ("ალოცავენ") და ზედაშესაც. მერე ტაბაკს {ი}დგამენ და ჭამენ ("პურობენ"), არაყს სვამენ და პურს ჭამენ.
შემდეგ, საღამოს პირისკენ, ამთავრებენ სუფრას, სხდებიან და კეისარს ირჩევენ. ვისაც შვენის ("კარგად უხდება"), მხოლოდ იმას ირჩევენ კეისრად. კეისარს გამურავენ: აიღებენ ნახშირს ან მურს; იმას წაუსვამენ ღაწვებზე ყველგან, თვალების გარდა: შუბლზე, ლოყებზე, წარბებზე, ცხვირზე, ნიკაპზე – ყველგან უსვამენ მურს. მერე ვეზირებს ირჩევენ. ისინი უნდა (რომ) იცავ-დნენ კეისარს. კეისარი "ბუღრაობს", ძიძგილაობს და, ვეზირების გარდა, ყვე-ლას დასდევს: ან ცეცხლზე ტრუსავს, ან თოვლში მარხავს და ხუმრობს ასე. მერე უკვე საღამოვდება, გამოდიან ("გამოვლენ") და ჩირაღდნებს ("ლამპრ-ებ-ს") ანთებენ.
ლამპრებს შინიდან წაიღებენ, დაპობილს(ა) და გამზადებულს. საღამოს ჩაარჭობენ თოვლში და იმაზე წვრილად დაპობილ ("გამზადებულ") ლამპრებს ადებენ. მერე კარგად {შე}აღვივებენ ცეცხლს. მერე მოეკიდება ლამპარს და დიდი ცეცხლი ინთება ("გამოდის"). იმას ვინც დაინახავს ჩვენი სოფლიდან, (მაშინ) ხელად აანთებენ სოფელში ლამპრებს და ფერხულს აბა-მენ ("შვრებიან") და მღერიან. იქ, საყდარშიც, ცეკვავენ ("შვრებიან") ფერ-ხულს და ძიძგილაობენ; კეისარიც ძიძგილაობს და მისი ვეზირებიც. ვეზი-რებს კეისარი ექომაგება(თ). კეისარს ვერავინ უპასუხებს ("უბრუნებს პა-სუხს") და პატრონსღა ეძახის ყველა. ლამპრები ჩაქრება და მაშინ სახლში მოდიან. შინ(ისკენ), გზებზე, გააქვს ("უ-დგ-ა-ს") კეისარს "ვოოო, ვოოო", – იძახის ასე. ვეზირები აწყნარებენ ("ა-ზავ-ებ-ენ"). კეისარი ვისაც დაინახავს, ემუქრება ("იწევს") ჯოხით, მაგრამ ვეზირები არ ანებებენ ცემას. კეისარი, ზევით ("საყდარ-ს") ნამყოფი ვინცაა იმ დღეს, იმას არ ერჩის.
მერე ჩამოვდივართ სოფელში. მაშინ "მესვიმონესთან" შევდივართ. კარზე დავდგებით და მოციქულობას ვუწყებთ. მოციქული კეისარია და ვეზირებიც, პასუხების გამცემი ("დამბრუნებელი"), ესენი არიან. კეისარი თავმომწონეა, კარგი შესახედავია ("ვიდ-იან-ი-ა") ძალიან და სახლიდან ვინცაა პასუხის
დამბრუნებელი, იმას ყველაფერს მხოლოდ ცუდს ეუბნება, მაგრამ სახლიდანაც ცუდს უბრუნებენ მაშინ.
პირველად კეისარი აგზავნის მოციქულს და ეუბნება: "სახლი დამითმე-თო ("სახლიდან გაიწიესმცა"), თორემ ჩემს ("მის") ჯარისკაცებს თორმეტი რკინის ზღურბლი გაუცვეთია ფეხის ნადგამი და ასევე ხიშტების ჩხვლე-ტით, ის მომყავს ("მოჰყავს") და სახლი დამითმეთო ("სახლიდან გაიწიეს-მცა"). კარშიო არავინ გამოხვიდეთ ("არავინმცა გამოვიდნენ"), ყველაო სანა-კელე ხვრელში გაძვერითო ("სა-ნაგვ-ე-შიმცა გაძვრნენ"). ერთი დარჩესო ცომის (საფუვრის) მცველად. ქვევიდან მომყავს ჯარი იმხელა, ბაქსანელები, იმხელა, რომ თავი ქიპიერში აქვს და ბოლო ("წვერი") – მესტიაში.
ახლა შევა მოციქული და უამბობს შინ. სახლში, აქ, პასუხის გამცემს ირჩევენ (პასუხის დამბრუნებლად ყოველთვის იმას ირჩევენ, ვინც კარგად იცის იმ ღამის მოციქულობა. იმ ღამის მოციქულობა კარგად იციან მოხუ-ცებმა, ვისაც ბევრჯერ უნახავთ ეს, და იმათ ირჩევენ). პასუხის დამბრუნებე-ლი ეუბნება: "შენი ლაშქრის ("ჯარისკაც{ებ}ის) არ გვეშინია ("ეშინიათ"), შე-მოდიო, ღორის ტყავს დაგიფენთო ("და-უ-ფენ-ენ-ო"), ცხენის ტყავს დაგაფა-რებთო ("დააფარებენო") და კატის თავს დაგიდებთ ("დაუდებენ") სასთუმ-ლად, კატის კუდს – ულვაშების საწმენდად ("სახოცად").
ახლა გამოდის მოციქული და უამბობს კეისარს, რა უპასუხეს ("და-უბრუნეს") სახლიდან. ახლა ამას ეთაკილება და ჯოხს ურტყამს სახლის კა-რებს და იწევს, ყვირის: "ვო̄ო̄ო̄!" ისევ იწყებს: "ვო̄ო̄ო̄!" ბოლოს შესახვეწი უხ-დებათ ("აქვთ") სახლიდან პასუხი(ს) გამცემებს. ერთ ჯამ არაყს მიუტანს და დაუჩოქებს, ეუბნება, რომ "მაპატიეთო ("ა-პატი-ა-მცა"), რაც შემცდარი ვი-ყოო ("რაცო შენაცდენიმცა იყოს")!" შემდეგ გამოიტანენ სანთლებს. იმას ჩა-მოარიგებენ და ყველას აძლევენ თითოს, ვინც საყდარში ნამყოფია. ყველას აანთებენ, დაიკავებენ ხელში, დაეწყობიან ჯარივით და შედიან ("შევლენ") სახლში ("სადამში მოსვლას" ვეძახით ამას – კეისრის(ა) და მისი ამხანაგების შინ შესვლას). წინ სახლიდან მოსული უძღვის და მერე – კეისარი და მისი ვეზირები. მერე სხვა (ისე) ხალხი მიდის ყველა.
აქ კერიას ("საცეცხლეს") სამჯერ შემოუვლიან სიმღერით, მესამედ და-ერევიან ერთმანეთს და ძიძგილაობენ, მერე თავს ანებებენ ძიძგილაობას და კეისარს(ა) და მის ვეზირებს დასვამენ ერთად, ტაბაკს იდგამენ და შეექცე-ვიან ("პურობენ"), ადღეგრძელებენ არაყით ("არაყს") და მერე ცოლებს (მო)უყვანენ კეისარს: ორს(ა) და სამს ან მეტს. ცოლები რომ მოჰყავთ, მაშინ კაცები და ბავშვები კეტებს იღებენ და ნაცარს აბუღებენ: "ქორწილი გვაქვსო ("ქორწილიო აქვთ") ამაღამ კეისრის(ა)". მერე ცოლებს დასვამენ კეისართან. კეისარი ცოლებს ეხუტება, კოცნის. კეისარს(ა) და მის ცოლებს 191
ყველს უჭრიან. კეისარი ურიგებს ცოლებს: ერთ ლუკმას ერთს აძლევს, მეო-რეს – მეორეს. სხედან იქ დიდ ("ბევრ") ხანს. მერე სუფრას ამთავრებენ ("მოი-მატებენ") და მხიარულებას მართავენ ("კარგ სამყოფს აკეთებენ"), ცეკვას, სიმღერას, და ბოლოს იშლებიან. მთვრალები მიდიან ("წავლენ") სახლში.
- 3. ქ ა შ უ̂ ა̄̈ თ ო ბ ლ ე ნ ჯ ა̄̈ რ
ქაშუ̂ა̈თობს ეზერ ლარდა ლი ნიშგუ̂ეჲმჷყ: ისგლა̈დღი ონაქა ჟი ხუ̂ინზო̄რა̄̈ლდ ქაშუ̂ე̄თი ჯგჷრა̄̈გი კალუ̂ისგა; ხუ̂იბნედ მახეღუ̂აჟა̈რ ლითოფს ლჷგრათე. ჲერუ̂ა̄̈ჲ ქა ხატყცი, ეჯ'ე̄ზერ მეთუ̂ეფ ლიზ. ლჷგრე ლახ ჩუ ხეპნი, ეჩქას მე̄რმა ხაგემხ ბიკს. ლჷგრა̄̈ლ ეჯ ლადა̈ღ ობა̈შ ჴედნიხ ნა̈მშურუნდ вგ რა̄̈გთე̄სგ . ლუ̈სგ სი̄მЧა̈რ მ ხექუ̂ Сა̈რ ლ ხი̄რულს ასყე̄ნეხ. ამჟი̄ნ ხუ̂ა̈რიდ აშხუ̂ დრო̈უ̂დ, ეჩქანღო ნა̈ბოზთე ლატლა̈რი ჴედნიხ. ეჯჲა̈რს მინე მა̈ჲჷნძლა̈რ ჩა̄ჟა̈რს ქა ხებშიხ, ჟი იყუ̂ბა̄̈ლხ ეჩქანღო ლატლა̈რ, ჯგჷრა̄̈გი ლაჴუ̂ა̈მს ქა ხეცხპენიხ კუ̂ირჲოშ ი ეჩქანღო ლითოფს იბნეხ ლჷგრათე, ეჩქანღო ჩუ ღჷრიხ კალუ̂თე, ლაჭხა̈შს იჭა̄ნჭეხ. ეჯას ნიშგუ̄რაი სგა ხეტყუ̂ბა̄̈ლხ. ლაჭშხა̈შს ჩუ რიღუ̂ეხ, ეჩქანღო ლაშშუ̂პა̈რს ასყე̄ნეხ ი ლიზ ამჟი ლიხი̄რულ ნა̈ბოზდ. ნა̈ბოზს ჩუ ფხეჟნი მა̈გ ი ჟიბა̄უ̂იშ ი ჩუბა̄უ̂იშ უშხუ̂ა̄რ "ხეშია̄̈ლხ" თოფარშუ̂ ჟიქა̄ნქა.
ლატლა̈რს სგა ინჴრინე მა̈გ ქორთე. ლასკა̈რჟი ლჷნზო̄რე ლიზ სერ მა̈გ. ლეღუ̂ა̈რს აჯა̈ბხ. ხოჩა ხარჯა̈რს ამა̄რე მა̈გ ი იბნი ლითრე ი ხოჩა ლარდა. მჷლტა̈ლ მუშგუ̂რის ქაშუ̂ა̄̈თობს ეზერ პა̈ტიუ̂ს ხუ̂აჩოდ, ეჯღ'ე̄რე მინი ნა̈ჩოხ უფლიში საფტინს ი მიშლადა̈ღ მინეშმჷყ პა̈ტიუ̂ს. ამ ლე̄თ ამჟი̄ნ ლი.
მე̄რმა ლადა̈ღ ჰა̈დურდ ხოჩა ბედ ი ლარდა ლი. ნა̈ბოზდ ლითრე ი ლიხი̄რულ ნა̄რ. ნა̈ბოზს ღჷრიხ სერ ლატლა̈რ, ჟი იყუ̂ბა̄̈ლხ მა̈გ ი აშხუდ ღჷრიხ ლათფუშ (‖ლათოფშუ̂).
ლენჯერი
ქ ა შ უ ე თ ო ბ ა ლ ე ნ ჯ ე რ შ ი
ქაშუეთობაზე კარგი სამყოფია ჩვენთან. შუადღისას შევიკრიბებით ქა-შუეთის წმინდა გიორგის (ეკლესიის) ეზოში; ვიწყებთ ახალგაზრდები (მი-ზანში, ნიშანში) სროლას ("თოფ-ობ-ა-ს") კვერცხისკენ. ვინც მოარტყამს, ის კარგი მსროლელია ("მე-თოფ-ე-ა"). კვერცხი თუ გატყდება, მაშინ მეორეს დაადგამენ სანიშნეზე. კვერცხები იმ დღეს უამრავი შემოვა შესალოცავად წმინდა გიორგის ეკლესიაში. ეზოში ქალიშვილები და ახალგაზრდები მხია-რულობენ ("მხიარულებას მართავენ"). ასე ვართ ერთ დრომდე; მერე საღა-მოს ლატალელებიც მოვლენ. იმათ თავიანთი მასპინძლები ცხენებს გამო-ართმევენ, შეგროვდებიან მერე ლატალელები, წმინდა გიორგის ეკლესიას შემოუვლიან "კვირიას" სიმღერით და მერე იწყებენ სროლას კვერცხისკენ, მერე ჩავლენ ეზოში ("კალო-ში"), ფერხულს ("საფერხულოს") გააბამენ. იმას ჩვენებურებიც შეუერთდებიან ("შე-ე-ტყუპ-ებ-ი-ან"). ფერხულს დაშლიან, მერე ცეკვას ("სა-შუშპარ-ო-ს") გამართავენ ("აკეთებენ") და არის ასეთი მხიარულება საღამომდე. საღამოს დაიშლება ყველა და ზემოურ{ნ}ი და ქვე-მოურ{ნ}ი ერთმანეთს "ეომებიან" თოფებით.
ლატალელებს ყველა შეიყვანს სახლში. დღეობაზე უკვე ყველა შეკრები-ლია. ხორც(ებ)ს ხარშავენ. კარგ კერძებს ("ხარჯ-ებ-ს") ამზადებს ყველა და იწყება მხიარულება. ლატალელ სტუმარს ქაშუეთობაზე კარგ პატივს ვცემთ ("ვუკეთებთ"), იმიტომ, რომ უფლის შაბათს და კვირას (ბრწყინვალე შვიდე-ულში) თვითონაც გვცემენ პატივს მათთან. ამ ღამეს ასეა.
მეორე დღეს მთლად უკეთესია პატივისცემაც და მხიარულებაც ("ბედ-ი და სამყოფი არის"). საღამომდე ვსვამთ და ვილხენთ (დალევა და მხიარულე-ბა გვაქვს). საღამოს უკვე მიდიან ლატალელები, შეიკრიბებიან ყველანი ერ-თად და მიდიან (წავლენ) სროლა-სროლით.
- 4. ლ უ შ ნ უ ლ ი მ ზ ჷ რ
ხოშა მა̄რე ქორისგა̄̈შ ჟი იკედ სამ ლემზირს, ჟი ხა̈ხლი̄ნე ჟიბა̄უ̂ ი ამჟი̄ნ ხა̈მზჷრი: "ო, დიდება̄19 ღმერთსა, დიდა̈ბუ აჯჴედა, მა̈ლდუ აჯჴედა, ფუსნა̈ბუა̄სდიშს დიდა̈ბუ აჯჴედა! ფუსნა̈ბუა̄სდიშ მა̈ლდია̈ნ, ჯეჴჷ̄რა̄̈ლდ ი სი ლა̈ნჴჷ̄რუ̂ინ, მა̈ლდია̈ნ, ლიმზჷრ ი სგუ̂ებდ მე̄ზი ნა̈ყრ, მა̈რცხ ი მაუ̂ინ ანქა̄ბუ̂ინ, კუმა̈შს ი მა̄რა ნა̈ნთხლი ი ნა̈ლდერყი ლა̄ნო. ამახუ̂ ნიშგუ̂ეჲურ ათჴა̈ც. ნიშგუ̂ეჲთე̄სგა ხოლა̄მ გუ̂ი̄მიშ ი თე̄მი მუღუ̂ე̄ნათე̄სგა სი ლა̄ხა̈ჲ ხოლა გუ̂ი ი თე. თე ი ჰაყბა მჷქა̄̈ბი ნა̈ყრ. გზა̄̈უ̂რს ი ა̈გის – ჩჲა̄̈გ სი ლა̈ნჴერ ლერსგუ̂ან მეჴა̈რხა̈ნ, ეშუ ხუ̂ა̈ჲ დიდა̈ბ ი მა̈ლდ აჯჴედა; ნიშგუ̂ეჲ ნა̈ჭირ ი ნაოფ სა̈ლხინისგა ლეჴმა̈რიდ ა̈ნისყ; ნა̈ჲ ისგუ̂ა ლიმზჷრდ მა̄მგუ̂ეშ ნიცხა ი სი ნიშგუ̂ეჲ ლიშედდ ნო̄მა გუ̂ეშ ჯიცხე̄ნს. ცხუ̂ი ი ხანგა̈რ ნიშგუ̂ეჲთე̄სგა ნო̄ს ახმარგუ̂ნა ი ნა̈ჲ ნა̈ლდერყი ი ხოჩა გარ ა̈ნსა̄̈შრ, მა̈დ ლყუ̂ გუ̂ეყ , ხს Рუ̈ნ ყ სგუ̂ებდ ლერსგუ̂ ნთე ნ ყგუ̂ეО ქორა̈ მერდე მა̄რე ი ნიშგუ̂ეჲ გუ̂ეშ-მოგუ̂ნა̈ბ. ჰე იშგდო̄ლდე̄დს, ლა̈ხმა̈ზირ, ჰე მო̄დეი შემინდუ̂ ნა̈ყრ მა̈ლდჲა̈ნ!
ს ვ ა ნ უ რ ი ლ ო ც ვ ა
უფროსი სახლიკაცი ("კაცი სახლშიის") აიღებს სამ სეფისკვერს ("სალო-ცავს"), ასწევს ზევით და ასე ილოცება ("ალოცავს, ადღეგრძელებს"):
"ო, დიდება ღმერთსა, დიდებამც მოგსვლია, მადლიმც მოგსვლია, ამ სოფლის პატრონს ("უფალს სამყაროს{ა}ს") დიდებამც მოგსვლია! მამაზეცი-ერო, მადლიანო, გეხვეწებით და შენც შეგვივედრე, მადლიანო, ლოცვა წინ წაგვივიდეს, მარცხი და მავნე გვაცილე, საქონელი და ადამიანი ("კაცი") და-გვიფარე და დაგვიცავი. მტერი უჩვენოდ დააქციე. ჩვენთვის ავი ("ცუდ-ი") გულის(ა) და თვალის მქონესთვის ("მქონესკენ") შენ იქონიე ავი გული და თვალი. (ავი) თვალი და ყბა გვაშორე. მგზავრობაში და სახლში – ყველგან შენ გვეახლე მარჯვენა მხრიდან (მკლავიდან), მრავალი დიდება და მადლი მოგსვლოდეს! ჩვენი ნაშრომი და ნაოფლარი სალხინო სახმარად გვიქციე ("გაგვიკეთე"); ჩვენ შენ{ზე} ("შენს") ლოცვას არაფერი გვირჩევნია და შენ ჩვენ შველას არაფერი გერჩიოს. ტყვია და სატევარი ჩვენს საწინააღმდეგოდ ("ჩვენსკენში") არავის ("ნურავის") გამოაყენებინო და (ჩვენ) სიმართლე და (სულ) სიკეთე გადაგვიწყვიტე ("გვ-ი-ა-ზრ-ე"), მადლით სავსევ, და დაატრია-ლე (სულ) წინ, მარჯვნივ, ჩვენი სახლიკაცი ("სახლი{ს} მყოფი კაცი") და ჩვე-ნი მოყვასი ("საქმე-მდარდებელი"). თუ იკადრებ ("იკადრებოდეს"), შეიწირე ("შეილოცე"), თუ არადა შეგვინდე, მადლიანო!"
თავგადასავლები
- 1. თ ა თ რ ა რ ე ლ ი ჴ ე დ შ უ̂ ა̈ ნ თ ე
აშხუ̂ჟი̄ნ თათრა̈რ ა̈მჴედე̄ლიხ შუ̂ა̈ნთე ლაჴუ̂მა̈რ ლატფუ̄რათე. ჭუბე̄რთე სგ'ა̄̈მჴედხ. ეჩეჩუ̄ნ ესხუ̂იე̄ნახ შუ̂ანა̈რ ი ხუ̂ა̈ჲ ოხხუ̂ი̄ტახ: ეჯჲარე ზისხუ̂შუ̂ გიმ ჩუ̂ალწჷრნე̄ლი. ათხე̄ჲ ლიხ აშხუ̂ ა̈გის ბა̈ჩა̈რ ლჷწრანე. ეჯ ა̈დგილს თურქუ̂რე ნა̈ხუ̂იტს ხაყლეხ. ეჩხა̈ნ ლეჟ'ა̄̈მჴედხ, ლახმჷლდდ, ი ხუ̂ა̈ჲ ლაჴუ̂ა̈მ ოთტუფუ̄რახ.
ლახმჷლდს ესნა̈რ მჷმჟა̄̈ლუ̂ თა̈თაუ̂ ბუტიშ'ა̄̈რი; ხეწა̈დ თათრა̈რს, ანჴა̈დ ლეჟა, მჷლახთე, ი სოფელ ჩუ̂ადბა̈ჟნე, მჷლახდ ლეჟ'ა̄ნჴა̈დხ თათრა̈რ ი უღუ̂ირზაგა̈რ ჩუ̂ა̈დსადგუ̂მა̄̈ნხ: ა̈ხცხა̈პხ ესნა̈რ ქა მჷლხა̈რ ი ხუ̂ა̈ჲ ანხუ̂იტხ; მინე მათხუ̂მი ხუ̂ანთქარ ჩუ̂ადგა̈რხ. ეჩი̄ ფაყუ̂ ათხე̄ჲ ჩუ̂ა̈რი ჭო̄ლში ბარბალისგა. ფაყუ̂ ძღჷდ ლი წუ̂ი̄მიშ.
ალ ლა̈შჲა̄ლჟი̄ნ ესნა̈რ ლა̈ხჴუ̂ა̈სგ თა̈თაუ̂ ბუტიშა ი ეშხუ ძაძრა ხატა̈რ ჟ'ოხკიდ თათრა̈რს. ეჩე̄სგა ლჷმა̄̈რდ აშირ ი უსგუ̂ა̄̈შდიუსგუ̂ა ხა̈ტ. ეჯჲა̈რ მჷჟა̄ლუ̂ა̈ მაცხუ̂ა̄̈რთე ადჲე ი ათხე̄ჲ ჩუ̂'ა̈რიხ.
მჷლხა̈რდ ესნა̈რ თათრა̈რ ქ'ა̄დრა̈/ეკლეხ ი ხუ̂ა̈ჲ ჟ'ანხუ̂იტხ. ეჩქას ლიშჲა̄̈ლ ცხუ̂ი-ცჴემა̈დშუ̂ ლჷმა̄̈რ.
ლენჯერი
თ ა თ რ ე ბ ი {ს} მ ო ს ვ ლ ა ს ვ ა ნ ე თ შ ი
ერთხელ თათრები მოსულან სვანეთში ეკლესიებ{ის} გასაძარცვად. ჭუ-ბერში შემოსულან. იქ დახვედრიან სვანები და ბევრი გაუწყვეტიათ: იმათი სისხლით მიწა გაწითლებულა. ახლაცაა ("ახლაც არიან") ერთ ადგილას ქვე-ბი გაწითლებული. იმ ადგილს თურქები{ს} ამონაწყვეტს ეძახიან. იქიდან წა-მოსულან ზემოთ, ლახამულამდე და ბევრი ეკლესია გაუძარცვავთ ("გაუტყა-ვებიათ").
ლახამულაში ("ლახამულას") არის თურმე მუჟალელი ბუტიანთ თათავი; დაინახა თათრები ("შეხედა თათრებს"), ამოვიდა ზემოთ, მულახში, და სო-ფელს აცნობა ("სოფელი გააფრთხილა"). მულახამდე ("მულახად") ამოვიდ-ნენ თათრები და უღვირ{ის} ზეგანზე დაბანაკდნენ ("და-ი-სა-დგ-ურ-ეს"), შე-მოარტყეს თურმე ალყა მულახლებმა ("შემოერტყნენ მულახლები") და ბევ-რი ამოწყვიტეს; მათი მეთაური ხონთქარი მოკლეს. იმი{სი} ქუდი ახლაც არის ჭოლაში{ს} წმინდა ბარბარეს ეკლესიაში ("ბარბარე-ში"). ქუდი დიდია და ჭილისაა.
ამ ბრძოლისას თურმე მიეპარა ბუტიანთ თათავი და ერთი ტომარა ხა-ტები წაართვა ("აუღო" < "ა-უ-კიდ-ა") თათრებს. იმაში ყოფილა ას სამოცდაექვსი ხატი. ისინი მუჟალი{ს} მაცხოვრის ეკლესიაში ("მა-ცხოვ-არ-ში") წაიღო და ახლაც იქ არის ("არიან").
მულახლებმა თურმე თათრები გარეკეს და ბევრიც ამოწყვიტეს. მაშინ ბრძოლა მშვილდ-ისრით ყოფილა.
- 2. ჴ ა ლ დ ე̄ შ ო ბ
ჴალდეხა̈ნ ლჷჰერ ლა̈სუ̂ხ ბეჩუ̂ითე სემი მა̄რე: გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ, ჩარგაზ ჯოხაძე ი მომი ჩეგია̄ნ, მარე, ლექუ̂ა ლახ მო̄დ ა̈თჰერა̄̈ნხ თაუ̂რობს ბეჩუ̂ითე, ეჩქას ჯა̈რ ლეჟა აჩა̈დ, კა̄ლთე. სგა̄დზჷზეხ კა̄ლა̈ მოხელა ჴალდეთე ი ადშგურა̄ნეხ, ერე "ეჯ სემი მა̄რე ესერ ლექუ̂ა̄უ̂ ანჴიდხ". სგ'ა̄ჩა̈დხ ალჲა̈რ, მარე ეჯჲა̈რს ქ'ო̄თქა̄ბახ ი ა̈გის და̄̈რ ა̈ხგუ̂ა̈ბხ (ესხუ̂ი̄დხ). სგა მე̄ზი მოხელად ალ პასუ̂იხუ̂ ანჴიდხ:
– ეჯჲა̈რ ესერ ა̈გის მა̄მ ა̈რიხ.
მა̈ჲორს სგა̄დ ოთტი̄ხა მოხელა ი დაუ̂ალება ლოხჰოდა:
– ჲაღო ეჩქ'ე̄სერ სოფელხა̈ნ მეზგე̄მი შელდჟი̄ნ თუ̂ით მა̄რე̄უ̂ ანჴიდხ ლექუ̂ა.
სგ'ა̄ჩა̈დხ, თუ̂ით მა̄რე მეზგე̄მი შელდჟი̄ნ მა̈გ ლექუ̂ა ანჴა̈დხ ლჷჲ-რაღდ. ალჲა̈რს ხა̄̈ქუ̂ხ:
– სემი მა̄რე ესერ ჟი̄უ̂ ოხურმა̄ლეხ ი ლექუ̂ა̄უ̂ ანჴიდხ.
ალჲა̈რდ ლახტიხხ:
– ჲაღო ეჯჲა̈რ ესერ მინე ნა̄̈ქუ̂ჟი̄ნ მა̄მ იზელა̄̈ლხ, ადო მინს ესერ ჴანრე ლიჴდეჲ მა̄მ ხაცხე̄ნახ, მარე მა̄მ ლახჭუ̂ედნახ ი მინ ესერ მა̄მ ლიხ ეჯჲარე მჷრმი ი ლირმი ესერ ჰე ხაკუხ, მინდუ ადჷრმა̄ლეხ.
ალ'ე̄სერ ქაჲ ლახსჷმა მა̈ჲორს, ჩუ ალსო̄ყე̄ლი ჰა̈დურდ:
– შიშდუ ესერ ადჷრმა̄ლეხ ი ოხჴიდხ, ადო ჰა̈დურდ ესერ და̄̈ს ა̈ცუ̂რე მჷნა̄̈ზუ̂იდ.
ალა ჴალდე̄შა̈რს დე̄სამა ესჰუნრახ ი ჩუ ათჩედახ მა̈გ ეშიაშ ი ჰა̈დურდ და̄̈რ ესსედახ ამჩუ̄ნ. ესღრიხ ესნა̈რ ჴალდე̄შა̈რ კა̄ლხა̈ნ იფრა̄̈ლთეჟი̄ნ, ეჩქას მა̈ჲორს ესუ̂კამანდრა მიჩა ჯა̈რდ: "ალჲა̈რს ესერ ხაჴიდხუ ზა̈ლპ ი ეშხუ ნო̄რუ აცუ̂ირხ", მარე პრისდა̈უ̂ს, უ̂ეზდი ნაჩა̈ლიკს ი მე̄რმა̄̈ლს მა̄დ ოთნებახ: "მინ ესერ მართა̈ლ ხა̈ლხს დე̄მ ხუ̂იტეხ". ეჩქა მა̈ჲორს ესუ̂კამანდრა ჯა̈რდ ი ათმჷრზა̄̈შდ გუჯა̄̈ჯჲა̄ნშა, ერე "ჲაღო, ხოჟოღდა̄უ̂ ესერ სგუ̂ებინ ი აჩა̈დხუ ჴალდეთე". ათმჷრზა სგა ლოხუ̂ჴერნე ბექჷრბიდ უ̂ოთარშა ჯა̈რს.
ათმჷრზას ჴალდეს გეზალ ხარდე̄ნა ლა̈ძძაჲას ი ეჩხა̄უ̂ ელმა̄̈ზ. სერ ათმჷრზა გუჯეჯია̄ნ, ბექზა ქოჩქია̄ნ ი პრისდა̈უ̂ მიქელაძე ესჟოღახ სგუ̂ებინ ი სგ'ა̄თგენე̄ნახ ჴალდეთე. ესღრიხ ი იფრა̄̈ლი სუ̂იფთეჟი ჟი მეჩდე ლიხ; ამეჩუ̄ნ ათმჷრზად ხაშგუ̂მინ პრისდა̈უ̂ მიქელაძეს, ერე "სგა̄უ̂
ესერ ლოხჴერნეხ ბექზა ქოჩქია̄ნ ი ნო̄თაუ̂ ესერ ლჷჰერ მა̄რა̄̈ლ ქა მოშ ა̈ნჴერნეხ". პრისდა̈უ̂დ ლიჴუ̂ა̄̈მი ხა̄̈ქუ̂ გუნ, ჟი ესუ̂თხეპ ამეჩუ̄ნ, ქა, მა̈ჲორიშთე, ი ხა̄̈ქუ̂:
– სგა̄უ̂ ესერ ადზჷზეხ ჲორი მა̄რე მეცქუ̂ილდ ი ქ'ე̄სერ ა̈ნჴდეხ ლჷთხე̄ლ მა̄რა̄̈ლს.
ალა მა̈ჲორს ეჯჟი̄ნ ჩუ ოთუ̂ა̈შგდა, ერე დეცს უ̂ეთ ლახხეპა:
– ჲა̈ს ესერ ხასმა ათხე სერ ჯა̈რი ჟი ლიჭო̄ნუნე, ქა ლჷგნანღო შუკუ̂ს?!
სერ ალ მა̄რა̄̈ლ ი ჯა̈რ სგა̄ჩა̈დხ მა̈გ ჴალდეთე. ეჩეჩუ̄ნ სოფელისგა, ნე̄სგულს, ჯა̈რიმა̄რე მა̈გ ჩუ ასგურდახ ი ხეცი̄უ̂არა̄̈ლხ მურყუ̂მა̈ლთე. ჴალდეს ბეფშუ̂ ი ზურა̄ლ მა̈გ ქა მეჩდე ლი ლაპა̈ჟდ კოჯა̈რთე. მახეღუ̂ა̈ჟ, ჲერუ̂ა̄̈ჲს ჲარა̈ღი ლიმჷრგენი ჩუ ხა̈მჲედე̄ნა, ეჯა მა̈გ მურყუ̂მა̈ლისგა ხა̈პჟა.
ათხე სერ აჩა̈დ ხა̈ნ ი ნა̈ბზუ̂ა̈ დუ̂რეუ̂ ანჴა̈დ; ამჩიქქა ლი სერ, ა̀, კუმა̈შ ახყახ ლალდა̈ღხა̈ნ. კუმა̈შ სგა მეჴდე ლიხ ი მჷლდღა სგა ხაჭიმხ. ამჩიქქა ეშხუ ზურა̄ლ ლა̈ხყუ̂ა̈ფ ჟიქა̄ნჩუ̄ნ ი ჩუ̂ადსკინე მურყუ̂მა̈ლ ნე̄სგაჩუ̄ნ. ალას მეშხე უ̂ოსა̈რ სგა ხა̄̈ქუ̂. ლოხხალდახ ალა გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ.
– ჰა̄, ჲაღო ესერ ალა გურმაჩ ლი, გურმაჩ, გურმაჩ!
ამჩიქქა მჷლდღა ანღრიხ ი ეჯ სალდათა̈რს, ე̀, ზურა̄ლს ერ ა̈თღუ̂ა̈ჭხ, ჟეღა̈რ ოხუ̂შგა̈ბხ ი მჷლდღა ალჲა̈რს ხაუ̂ჩიხ; ალა სალდათა̈რს ლოხხალ-დახ მინე მჷყერ ი ოთბინეხ ხიშტრე ლიძგრი. ეჯ მჷლდღა ლა̈სუ̂ხ ჲორი მახეღუ̂ა̈ჟ: ბექი გასუ̂ია̄ნ ი გიორგი გასუ̂ია̄ნ (ფე̄დი̄ ნა̄̈თჲა̈რ). ლახე ალჲა̈რ სალდათა̈რდ მო̄მ ადზა̄რეხ, ეჩქა მინდი̄ ლა̈ჲცხუ̂ა̈პხ ხანჯრა̈ლ ი ჲორი გიორგიდ ადცჷლჷ̄რე ი სემი – ბექიდ. ჩუ̂ადცჷლჷ̄რეხ ხანჯრა̈ლუ̂შ ი ალ მჷლდღაჲ ჩუ̂ადცჷლჷ̄რეხ ხიშტა̈რშუ̂ სალდათა̈რდ.
მა̄̈ნკუ̂ი̄ ლა̈ბნა ალა ლა̈სუ̂. ალას ქა̄ჲ ხეწა̈დხ ჴალდე̄შა̈რ, ესუ̂თჷ̄მი̄ნეხ
უშხუ̂ა̄რ: "ჰატ, ხოლა მახეღუ̂აჟა̈რ, თხუ̂იმი ლიწუ̂რი ესერ ათხე ჲაღუ̂ა̄̀"!
ხაჴიდხ მურყუ̂მა̈რხა̈ნქა ზა̈ლპ ი მა̈ჲორი ჩუ̂ადგა̈რხ; უ̂ეზდი ჩა̈ლ{ნ}იკი̄ ჟ'ესრიწუ̂ხ, პრისდა̈უ̂ი ჩუ̂ადგა̈რხ, დოხუ̂ტური, სალდა̈თ
დურდ ხუ̂ა̈ჲ. შუ̂ანა̈რს ხაღუ̂ე̄ნახ ლუშნუ (ლჷკა̈ჭ) თოფა̈რ, მარე ალ ლე-დგა̈რი ხა̈ლხს ქუ̂ინ ჩი̄ სგა ხა̈გნე̄ნახ ი მა̈გ ხაშგუ̂მახ ათმჷრზას: "ჰა̄, ხოლა ჯა, ლიცუ̄ ლახა̄̈შ"! მარე ლახ იშგენ დო̄სამა ხუღუ̂ა̄̈ნ ლათრა, ნაბდი ფა-ყუ̂შ ხათრინა ლიცილდს მედგარა̄ლას. ლახ ალჲა̈რდ ლოხუ̂თჷრა ათმჷრზას ხუ̂ა̈ტა, ეჩქას ხოშგუ̂მინა ჴალდე̄შა̈რდ: "ჰა̈რი ქორო̄ლ ესერ ეში̄ ხეგნიხ ესუ̂ა̄ლაჲ, ეჯ'ე̄სერ ეში̄უ̂ ლახდჲა̄ნეხ ალჲა̈რს ლადგარა̄ლდ".
შომუ̂ა̄̈ჲ ერ ლითოფ ჟ'ალბინე̄ლი, ეჩქას უ̂ეზდი ნაჩალ{ნ}იკს სეკრე-ტარდ ხა̈ნჴრინა ბაქრაძე, ეჩნა̈რ ლოხუ̂ფხიჭა ათმჷრზას ი სგო̄თხუ̂ია ინუ-197
შე̄რ ქორთე (გეგი̄შ ჩოფლია̄ნშა) ი სგა ლოხუ̂შგურა̄ნა: "ალ'ე̄სერ ჩუ̄უ̂ ლოხუ̂შხუ̂ი̄ნხ ხოჩა̄მდ". გეგიდ ესნა̈რ ალა ქორს დეშ ლა̈ჲმუნდე ი ჟი ად-გენე მინე მურყუ̂ამთე, ალა ჰა̈რი ხა̄რახ.
ლჷდგარუ̂ი შედდ ჴალდე̄შა̈რდ ლოხუ̂თო̄ნეხ ზურაბშა ლექუ̂ა̄̈ ქორთე. ეჩქას სერ სგ'ა̄̈დმა̄ჯე ზურაბშა ქორთე, ჭემ ახშიდუ̂ნე-ჲ ჩუ̂ადყუ̂ინა̄ლე მა̈გ ამეჟი̄ნ. ალჲა̈რს ჴალდე̄ მახეღუ̂აჟა̈რდ ლემესგ ოხო̄შუ̂ეხ მასა̈რდ. ალ დრო̈უ̂ჟი̄ნ ბაქრაძე̄შხა̈ნ ახჴედა მა̄რე:
– ჲაღო, მა̈დილუ ესერ ხე̄რი ათმჷრზას ი მიჩა უწა̈დდუ̂ ნო̄უ̂ ადგა̈რ.
ათმჷრზაჲ ქ'ა̄̈მჩედ ბაქრაძე̄შთე ი ჟი ა̈მჩედ მურყუ̂ამთე. ხო̄ქუ̂ა̄̈ნ ათ-მჷრზას:
– ჰე̄, ჲაღო, ათხ'ე̄სერ თხუმუ ხოწა̄დ, დაბრე ლექუ̂ა̄̈ პილდ ქა̄̈გნე ი აჩა̈დუ̄.
ეჩქას ბაქრაძეს ხოშგუ̂მინა̄დ:
– ჲაღო, მიჩ ესერ თუ̂ეთნე უ̂ოსა̈რ ხა̄̈ქუ̂ ი ალას ესერ ჩუ თერხ ი მიჩ ესერ მეშხე უ̂ოსა̈რ ხა̄̈ქუ̂, ქა̄უ̂ ლოხუ̂ცა̄̈დ".
ლახსგიდნა ამჩიქქა ი ათმჷრზა̄̈ უ̂ოსა̈რს გუ̂ამა̈რქა ხაზრა̈ლ ჟი ლუჭკუ̂ერ ხა̄რა თუ̂ეფი ნა̈ყირუ̂. ეჩქას ათყალუ̂ი̄ნნა ბაქრაძეს ი ხო̄ქუ̂ა:
– მიჩ ესერი̄ მა̄მ ლჷმზა̄რუ̂ინხ ნა̈ხუმსა̈რ ი ჩუ̄უ̂ ოთთხუ̂მანე, ამეჩუ̄ნ ესერ ა̈დდაგრი.
ალ დრო̈უ̂ჟი̄ნ ესნა̈რ ჴალდე̄შა̈რს დარბა̈ზ ჟი ოხუ̂რი̄ღუ̂ახ ზურაბშა
ქორისგა ი ხოყრახ მახან ზა̈ლპ ი ალჲა̈რ, ა̀, ლჷქჩუ მა̈გ ჟ'ოხხუ̂ი̄ტახ.
ჟიქა̄ნჩუ̄ნ ბაქრაძეს, თოფრე ჰერ ერ ხასმა, ქ'ო̄ხსკინა მურყუ̂ამხა̈ნქა, სკელ ქ'ა̄თკუ̂ეშა, მარე ეში̄ ქ'ო̄თთია̄ლა დაბრე ლექუ̂ა̄̈ პილდ ი ქ'ა̄თჩედახ ქუ̂ინ-მეგნე. ამ ლე̄თ ეშხუ ა̈ფიცერ – კუ̂ინიხიძეჲ ქ'ა̄თჩედახ.
ალ ლე̄თ ქ'ა̄̈დზჷგრა̄̈ნ სერ ამჟი̄ნ ი ჲერუ̂ა̄̈ჲ ლჷჲა̈რ ა̈მსედხ, ეჯჲა̈რ ეჯ ლე̄თ ქ'ა̄თჩედახ. მე̄რმა ლადა̈ღ სერ ლჷდგარუ ჲერ ჭალა̈ჲთე ლჷმა̄̈რხ მეშ-დე ი ჲერდ ოთბჷრჯახ საფლა̈უ̂ ი თხუმა̈რ ი ალჲა̈რ სგ'ო̄თკოკუ̂ახ ამ-ხა̄უ̂თე̄სგა. ლახ ამჟი̄ნ ა̈დღალტა̄̈ნ ალ ჯა̈რ, სგა ხებჟინა̄̈ნ მთაუ̂რობს ი ეჩქას ეჩხა̈ნისგა ანჴა̈დ სერ რუსი ჯა̈რ. ჩუ ლეღლა̈ტი მა̄̈ნკუ̂ი̄ ჯა̈რ ლჷმგენ ბე-ჩუ̂ის.
ლახ სგა ხებჟინა̄̈ნ სგა̄უ̂, ეჩქას სერ სემი ნუკუ̂ი ჯა̈რ ანზჷზეხ შუ̂ა̈ნთე: რუსიშ, თუ̂იშიშ ი გურია̄̈შ. ალჲა̈რს სერ ლეჩხუ̂მა̈ თაუ̂ადაზნაურობა მა̈გ სგა ხა̈ნჴრინახ. ამხა̈ნისგა უ̂ოთარშა ლუმსგოჯშუ̂ თუ̂ით მუშუ̂ა̈ნი მა̈გ ადჲეხ ი შუ̂ანე ჯა̈რ ა̈ნნა̈ზო̄რეხ. შუ̂ა̈ნისგა̄̈ პრისდა̈უ̂ ეჩქა უ̂ოთარშა თენგიზ ლა̈სუ̂. შუ̂ანე ჯარა̈ლ ჩუ ლუყუ̂ლუ̄რე ხა̄დხ: მჷლახჷნ ლეჟა̄უ̂ი ჯა̈რ – მჷლახ, იფა̄̈რ, კა̄ლ ი უშგულ – თენგიზს ხაყე̄ნა უ̂ოთარშა. მესტია, ლენჯა̄̈რ ი ლატლი ხაყე̄ნა ცხჷმრიშ უ̂ოთარშა ბექჷრბის. ბეჩუ̂ი, ჲეცერ,
ცხჷმა̈რ – ბეჩუ̂ი̄ ბექჷრბის უ̂ოთარშა, ჩუბეჴეუ̂ ი ლახმჷლდ – მოსოსტრს უ̂ოთარშა.
ამრიგდ, სერ ჴალდე̄შა̈რცახა̈ნ ლჷდე ნაბა̈ნ ჟა̄ბე ჴეუ̂ა̈რს ჩუ ოთკუ̂ა̈შხ ი ღალა̈ტს ჴალდე გარ ა̈თნახა̄̈ნ. სერ სგა̄̈ნქა ქ'ა̄ნჴა̈დ რუსლეშ ი ქართუ̂ელლე ჯა̈რ ლჷნჩჷდე ეჯზუმ, ერე მიჯუ̂რი̄შისგა ჩუ დეშ ხასკჷ̄დახ. ამხა̈ნისგა შუ̂ანე ჯა̈რ უ̂ოთარშა ლათხმუშ მიჯუ̂რი̄შისგა ლა̈სუ̂ ლუზუ̂ერ.
ა̈ნბინა̄̈ნ სერ ლიშჲა̄̈ლ. ჴალდე̄შა̈რ მურყუ̂მა̈რხა̈ნქა ხეშჲა̄̈ლხ,
მიჯუ̂რი̄შხა̈ნისგა ი ლამა̄̈რჲახა̈ნისგა. ლამა̄̈რჲახა̈ნისგა
ლაჯჷრბაზნა ხა̄რახ. სერ სემი თუ̂ე ქ'ა̄ჩა̈დ ი დაბა̈რი ჩუ̂ა̈დჰა̄̈ნხ ი შუშხუნაჲა̈რს ლუმკუ̂არინხ: "ნო̄თაუ̂ ესერ ჟი ა̈ხბჷდდახ დაბა̈რს", მარე ამნოშ დეშ ა̈შიხხ ი ჴალდე̄შა̈რ ალჲარე ლაცა̄დუნად მჷბიდ მაცლანა̈რს ლუმკუ̂არინხ მურყუ̂მა̈ლხა̈ნქა. ლახ ჯარბაზნა̈რს ხატყცინახ, კირჷნქა, დე მურყუ̂მა̈ლს მოშ იმის ხა̈შდინახ ი დე – ქორა̈ლს. ლახე ამჟი̄ნ დოშმა მოშ ოხუ̂ჴერჴეხ ჴალდე̄შა̈რს, ეჩქას ა̈ნგო̄მეხ სერ ი ა̈ნქა̈ჩხ ჟაჴუ̂ა̈რ, ა̈ნსყეხ ლუნჩუ̂რა̈ლ; ამექა თუ̂ეფ დეშ ლჷმსკინუ̂ინ ი ოხუ̂ჩი̄შახ ალა ამჟი̄ნ. სერ აშხუ̂ ლე̄თ ჩუ ოთყუ̂ი̄ლახ ჯა̈რ ჲარუ̂ ნა̈წილდ. ჟი ოთჩი̄შახ ლუნჩუ̂რი საფრა̈ლ ი სგ'ა̄თშჷ̄დახ ჴალდეთე̄სგა ლეჟა̄̈ნ ი ლექუ̂ა̄̈ნ. ჴალდე̄შა̈რ – ჲეშდჲორი მა̄რე – მა̈გ ლუნზო̄რე ლჷმა̄̈რხ ზურაბშა მურყუ̂ამისგა ი ზურაბშა მურყუ̂ამ ტკიცუშ მა̈ნგუ̂ჭე ლჷმა̄̈რ, მარე, უ̂ოდ სგა დო ახშჷ̄დახ, ეჩქად ალჲა̈რს დეშმა ოხუ̂მეჴრახ.
ამრიგდ, ლახე ჯა̈რ სგა ახშჷ̄დხ ი ლიშჲა̄̈ლ მო̄მა ხა̄რხ, სერ უ̂ეშგიმ-პილს ჩუ ოდჩა̈დხ ცხეკთე. მურყუ̂ამისგა ა̈მსედხ გეგი ი ბა̈დრი გასუ̂ია̄ნა̈რ. ალჲა̈რს ხო̄ქუ̂ახ, ერე "ჲაღო, მინ ესერ მინე მურყუ̂ამს დე̄მის ხოქა̄̈ბიხ, დაგრაჲ ესერ ამეჩუ̄ნ ხოცხახ ი სა̈დაი̄".
სერ ჯა̈რდ ოხუ̂ბინე ლირღუ̂ე-ჲ ლილღუმი მურგუ̂ა̈ლ ჴალდე̄ ქორა̈ლს ი მურყუ̂მა̈ლს ი უ̂ეშგიმპილს ჴალდეს "ნაჴჷლდა̄̈შუ̂" გარ ა̈თჟახა̄̈ნ. ბა̈დრი̄შ ი გეგი̄ ქორ ი მურყუ̂ამი̄ ამჟი̄ნ ოთრი̄ღუ̂ახ ი მინი̄ სგა ღალ ა̈თნახა̄̈ნხ. ბეფშუ̂ ი ზურა̄ლ – მა̈გ ქა მეფხჟე ლჷმა̄̈რ – ჲერ ცხეკს ი უ̂ელს, ჲერ – ნა̄̈თჲა̈რისგა ი ღო უ̂ოთარშა თენგიზს ოხნა̈ჭუ̄რა მა̈გ ი ლექუ̂ა ოთხუ̂ია მიჩა ქორთე – ბეჩუ̂ითე, ადო მაშე̄ნა̄მ ჴალდე̄შა̈რ თენგიზს ხადრა̄ლახ ლედგა̈რიდ.
ლახ ჴალდე ჩუ̂ადჴაცეხ, ეჩქა სერ ჯა̈რ სგ'ა̄ტა̈ხ; ქა მეშყდა მა̄რა̄ლე ლირმი სგა ლახბა̈რჲეხ ბეჩუ̂ის მესდა ჯა̈რს ი მთაუ̂რობს. ჯა̈რ ლჷმა̄̈რდ ეშხუ როტა გარ. სერ უ̂ოდ ლიმსუ̂ი დო ა̈ნბინე, ეჩქად ჴალდე̄შა̈რ აშ გარ ლუმშხუნინხ თხუმ ქა̄̈მ ი ჟი და̄̈რმოშ ოხურმახ, ადო მთაუ̂რობ ი თენგიზი ლჷთიშ მა̄რე უ̂იწყუ̂დ აშ გარ ლჷმა̄̈რდხ ჴალდე̄შრე ლა̈რმა̄̈ლს, მარე ჴალდეშა̈რს ხოშა ნდობა ხუღუ̂ა̄̈ნხ გალფხა̄ნშა. ეჯჲა̈რდ ხოხუ̂რა ხაყუ̂ლი̄ნდახ ი სგა̄̈ხმუნდა̄̈ნხ ლაგჷრგა̈ლდ.
უ̂ოთარშე̄რცახა̈ნ გუ̂ეში ლიღუ̂ე̄ნეს ეში̄ მა̈გ ხოცხა̄̈ნხ. გა̄ლფხა̄ნშე̄რემ ალჲა̈რს ჩოთღორუ̂ეხ:
– ჲაღო, მინს, ჴალდე̄შა̈რს ესერ, ალა ქა ხა̄რხ, ა̀, ქორა̈ლ ი მურ-ყუ̂მა̄̈ლ მა̈გ ჩუ ოთრი̄ღუ̂ახ, ხეხუ̂ ი გეზალ გიმდ ესუ̂ფხი̄ჟახ ი სერ ესერ მთაუ̂რობ დე̄მგუ̂აშმა ხა̈ჩოხ.
სერ სგ'ა̄̈დმუნდეხ ქუთა̄̈შთე; ალა ლჷმა̄̈რხ: გალფხა̄ნშა თენგიზ ი უ̂ოთარშა გიგო. ალჲა̈რ ალმა̈ღლინხ, "ჯილდოს ესერ ა̈ნჴდეხ", მარე ეჯაჲ დე̄სმა ოხკი̄დახ ი ჴალდე̄შა̈რ ჲეშდსემი მა̄რე მა̈გ სგ'ო̄თხუ̂ჲახ ქუთა̄̈შთე.
ამეჩუ̄ნ ხუ̂ა̈ჲ ოთრაგუნახ ი ხუ̂ა̈ჲ ა̈მხუ̂ეტხ ნაუ̂ბა̈ჴისგა. ეჩჷნქა, ჲერუ̂ა̄̈ჲ ქ'ა̄ხსედახ, ეჯჲა̈რ ქ'ო̄თზიგუ̂ნახ ციმბილთე. სგა ლეჲ ჴალდე̄შა̈რ ლჷმა̄̈რხ ჲეშდსემი მა̄რე: ჯო̄ხა̄ნ ჯოხაძე, ჩარგაზ ჯოხაძე, ზურაბ ჯოხაძე, მომი ჩეგია̄ნ, გეგი ჩოფლია̄ნ, ბჷღა გასუ̂ია̄ნ, ბექა̈ჲ გასუ̂ია̄ნ, ჩოფე გასუ̂ია̄ნ, ბიტი გასუ̂ია̄ნ, ბჷღა გასუ̂ია̄ნ (მე̄რმე), ზურაბ გასუ̂ია̄ნ, ხეშდე ჩეგია̄ნ (ალა მუთხუ̂მი ლჷმა̄̈რ) ი გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ. ალ{ჲ}ა̈რისგა შუ̂ა̈ნთე ჲორი მა̄რე ეში̄ ქ'ა̄ნტა̈ხხ ციმბილხა̈ნ ეშდოხუ̂იშდ ზაუნღო.
სერ ჴალდე̄ ჩუ ლჷღლატანღო ეჩჟი̄ნ აჩა̈დ სემი ზა̈ჲ, ერე ჴალდე̄ში ზურა̄ლ აშ ხეჴჷ̄რა̄ლ მთაუ̂რობს სგა ლიტეხს ჴალდეთე ი ნა̈ბ დე̄მჟი̄ნ ლახუ̂ე̄მხ. სერ ეჩუნღო̄ნ ჴალდე̄ს ჟახე ჟი ოხუ̂სიპეხ ი "მახე იფრა̄̈ლ" ათჟა̈ხხ – ჴალდე̄ ჟახე ესერ ნო̄სა̄უ̂ ა̈ნჷრშონა̈ნ, დეჲ ფიტკრი ქორლე ლიგემი ნა̈ბ ხუღუ̂ა̄̈ნხ, მარე ჴალდე̄შა̈რ ჩუ̄დ ა̈დზიგა̄̈ნხ ი ლა̈დი̄ ჴალდე ხაჟხა ალ სოფელს.
ხ ა ლ დ ე ს დ ა ქ ც ე ვ ა ("ხ ა ლ დ ე - შ - ო ბ - ა")
ხალდედან დაბარებული იყვნენ ბეჩოში სამი კაცი: გურმაჩ გასვიანი, ჩარგაზ ჯოხაძე და მომი ჩეგიანი, მაგრამ, ქვევით რომ არ ეახლნენ მთავრობას ბეჩოში, ("მაშინ") ჯარი ავიდა ზემოთ, კალაში. შეაგზავნეს კალი{ს} მოხელე-ები ხალდეში და დაარიგეს, რომ "ის სამი კაცი ქვემოთ წამოიყვანეთო" ("ქვე-მოთამც მოიყვანეს"). შევიდნენ ესენი, მაგრამ იმათ თავი გაურიდებიათ და სახლში ვერავინ იპოვეს (დახვდათ ). ("შესულმა") მოხელეებმა ეს პასუხი
მოიტანეს:
– ისინი სახლში არ არიანო.
მაიორს კიდევ შემოუბრუნებია მოხელეები და დავალება მიუცია:
– მაშინ აბა სოფლიდან კომლზე ("მოსახლის რაოდენობაზე") თითო კა-ცი წამოიყვანეთო ("კაციმცა მოიყვანეს") ქვევით.
შევიდნენ, თითო კაცი მოსახლის რაოდენობის მიხედვით ყველა წამოვიდა ("მოვიდნენ") ქვემოთ იარაღიანად.
ამათ უთხრეს:
– სამი კაცი დაგვიჭირეთო ("დაუჭირესმცა") და ქვევით წამოგვიყვა-ნეთო. ამათ(მა) უპასუხეს:
– აბა ისინი ჩვენს ("მათ", თავიანთ") ნათქვამზე არ დადიანო, თორემ ჩვენ ("მათ") ხარები{ს} წამოყვანაც არ გვერჩივნაო ("ერჩივნათ"), მაგრამ არ შეგვეკითხნენ ("შეჰკითხვიან"); (მაგრამ) ჩვენ ("ისინი") არა ვართო ("არიან") იმათი დამჭერი და თუკი დაჭერა გინდათ ("უნდათ"), თქვენ ("მათ") თვითონ დაიჭირეთო ("მათმცა დაიჭირეს").
ეს როგორც კი გაუგია მაიორსო, გაგიჟებულა მთლად:
– მალე დაიჭირეთო ("ხელადმცაო დაიჭირეს") და მომიყვანეთო ("მოუ-ყვანეს"), თორემ მთლად არავის დაგტოვებთო ("დატოვებს") ცოცხალს ("კვალში ჩამდგომად").
ეს ხალდელებს ყურად არ უღიათ ("მოუსმენიათ") და ყველა{ნი} გაჰქცე-ვიან აღმა-დაღმა და სულ არავინ დარჩენილა(ნ) იქ. მიდიან თურმე ხალდე-ლები კალიდან იფარამდე. მაშინ მაიორს უბრძანებია ("უ-კამანდ-ი-ა") თავისი ჯარისთვის ("ჯარ-ად"): "ამათ ზალპი დაარტყითო ("დაარტყესმცაო") და ერთი არ დატოვოთო ("არმცა დატოვეს")", მაგრამ პრისტავს, მაზრის ("უეზდ-ის") უფროსს ("ნაჩალნიკ-ს") და სხვებს არ დაუნებებიათ: "ჩვენ ("თვითონო") მართალ ხალხს არ ამოვწყვეტთო ("წყვეტენ")". მაშინ მაიორს უბრძანებია ("უ-კამანდ-ი-ა") ჯარისთვის ("ჯარ-ად") და გუჯეჯიანთ ათმურზასათვის ("ათმურზა-ს-{ა}დ"), რომ "აბა, გაგვიძეხიო ("უ-ძღ-ოდ-ა-მცა-ო") წინ და წავიდეთო ("წავიდნენმცა") ხალდეში". ათმურზა ოთარაანთ ბექურ-ბიმ გააყოლა ჯარს.
ათმურზას ხალდეში ("ხალდე-ს") შვილი ჰყოლია გაძიძავებული ("სა-ძიძა-ო-ს") და თურმე იქ მიდიოდა ("მინავალა"). მერე ათმურზა გუჯეჯიანი, ბექზა ქოჩქიანი და პრისტავი მიქელაძე გასძღოლიან წინ და შესდგომიან ხალდესკენ. მიდიან და იფრალი{ს} საფიხვნომდე არიან ასეულები; აქ ათ-მურზამ სთხოვა პრისტავ მიქელაძეს, რომ "გამაყოლეთო ("გააყოლესმცაო") ბექზა ქოჩქიანი და იქნებ დაბარებული კაცები გამოვიყვანოთო" ("გამოიყვა-ნესმცა"). პრისტავმა დიდი ("გულ-ად")მადლობა გადაუხადა ("უთხრა"). მო-ბრუნდა აქ, მაიორთან, და უთხრა:
– გავაგზავნოთო ("შე-ა-გზა-ვ-ნ-ეს-მცა-ო") ორი კაცი მოციქულად და გამოიყვანენო ("გა-მო-ი-ჴდ-{ომ}-ეს-ო") ძებნილ კაცებს.
ამაზე მაიორი ისე გაბრაზებულა ("მაიორს ისე უუკადრისებია"), რომ კი-ნაღამ ზეცას შესკდომია.
– ვის გაუგონიაო ("სმენია") ახლა ("უკვე") ჯარი{ს} უკან დაბრუნება, გზაზე ("შუკა-ს") დადგომის მერე?!
ამის შემდეგ ეს კაცები და ჯარი შევიდნენ ყველა{ნი} ხალდეში. იქ, სო-ფელში, ნესგულში, ჯარისკაც{ებ}ი ყველა{ნი} ჩამოსხდნენ და უთვალთვალებ-დნენ კოშკებს ("კოშკებისკენ"). ხალდეში ("ხალდე-ს") ბავშვი და ქალი ყველა გასულია დასამალავად კლდეებში. ვაჟკაცი, ვისაც იარაღის ხმარება შესძლე-ბია, ("ის") ყველა კოშკებში ყოფილა დამალული.
ახლა უკვე გასულა ხანი და საღამო ("საღამოს დრო") დადგა ("მოვიდა"); ამ დროს არის უკვე, აი, საქონელი (რომ) სამწყემსურიდან მოჰყავთ. საქონელი შემოსულია ("არიან") და მწყემსები უკან მიჰყვებიან; ამ დროს ერთი ქალი გამოტყვრა ზემოდან და ჩახტა კოშკებს შუა. ამას აცვია შავი ჩოხა. ეს ეგონათ გურმაჩ გასვიანი.
– აჰა, აბა ეს არისო გურმაჩი, გურმაჩი, გურმაჩი!
ამ დროს მწყემსები მოდიან და იმ ჯარისკაცებს ("სალდათ- ებ-ს"), ე, ქალს რომ გაედევნენ, ძაღლები გამოეკიდნენ და მწყემსები ამათ აშორებენ. ეს ჯარისკაცებს ეგონათ მათზე თავდასხმა ("მათი დამრტყმელი") და დაუ-წყეს ხიშტები{ს} ძგერება. ის მწყემსები იყვნენ ორი ვაჟკაცი: ბექი გასვიანი და გიორგი გასვიანი (ახლო ნათესავები). რახან ესენი ჯარისკაცებმა ("სალდათ-ებ-მა") არ დაზოგეს, მაშინ თვითონაც იშიშვლეს ხანჯლები და ორი გიორგიმ აჩეხა და სამი – ბექიმ. აჩეხეს ხანჯლებით და ეს მწყემსებიც დაფლითეს ხიშტებით ჯარისკაცებმა.
პირველი საწყისი ეს იყო. ამას შეხედეს თუ არა ხალდელებმა, ერთმანე-თი წააქეზეს: "ჰატ, კარგო ვაჟკაცებო, ახლა გვმართებს ("არის") შურისძი-ებაო ("თავი{ს} სისხლება"), აი!"
დაარტყეს კოშკებიდან ზალპი და მაიორიც მოკლეს, მაზრის მეთაურიც მიაწვინეს, პრისტავიც მოკლეს, ექიმიც, ჯარისკაცი მთლად ბევრი. სვანებს ჰქონიათ სვანური კაჟიანი თოფები, მაგრამ ამ დასახოც ხალხს სული თურმე ყველას ედგა ("ს-დგ-მ-ი-ა-თ") და ყველა თურმე სთხოვდა ("ნათხოვან") ათ-მურზას: "არიქა, წყალი დაგვალევინეო!", მაგრამ, რაკი სხვა არაფერი ჰქონდა სასმისი, ნაბდი{ს} ქუდით ასმევდა თურმე წყალს მომაკვდავებს. ამათთვის ("ამეებად") (რომ) შეუტყვია ათმურზას კვდომა ("გაწყვეტა"), მაშინ უთხოვია ხალდელებისთვის ("ხალდე-ის-ებ-{ა}დ"): ცარიელი ქოხი ("სახლუკა") მაინც გექნებათო ("ე-დგ-მ-ებ-ა-თ-") ვინმეს, ის მაინც ათხოვეთო ("ისო მაინცმცა ათხოვეს") ამათ სასიკვდილოდ.
როდესაც სროლა ("თოფ-ობ-ა") დაწყებულა, მაშინ, მაზრი{ს} მეთაურს მდივნად ჰხლებია ბაქრაძე; იმისთვის უტაცნია (ხელი) ათმურზას და შეუყვა-ნია ინუანთ (ჩოფლიანანთ გეგის) სახლში და შეუვედრებია: "ეს კარგად შე-მინახეთო ("ესომცა შეუნახეს")". გეგიმ თურმე ეს სახლში ("სახლს") ვერ და-
აყენა ("ი-ნდ-ო") და აიყვანა ("დააყენა") თავიანთ კოშკში, ეს ცარიელი ჰქო-ნიათ.
მკვდრებისთვის ("და-დგ-რ-ომ-ილ-ი{ს} ჭურჭლ-ად") ხალდელებმა უჩვე-ნეს ზურაბიანთ ქვემოთა სახლი ("მიასწავლეს სახლისკენ"). მაშინ უკვე (ისი-ნი) შეზიდა ზურაბიანთ სახლში, თივა ჩამოაყრევინა და დააწვინა ყველა ამა-ზე. ამათ ხალდე{ს} ვაჟკაცებმა ძლიერი ("ბლომად") ცეცხლი შეუნთეს. ამ დროს ("დროზე") ბაქრაძისგან მოსვლია კაცი:
– აბა, მადლიმც გექნება ("მადლ-ი-მცაო ექნება") ათმურზას და შენს ("მის") უნახავად ნუ მომკლავო ("ნუმცა მოკლა").
ათმურზაც გასულა ბაქრაძესთან და ასულა კოშკში. ეთქვა ათმურზას:
– ჰე, აბა, ახლა თავს უშველეო ("თხემ-ს-მცა უშველა"), ყანები{ს} ბო-ლომდე ("ქვევითა პირ-ად") მიგაცილებ ("გააყენა") და წადიო ("წავიდამცა").
მაშინ ბაქრაძეს უთხოვია:
– აბა მე ("თვითონ") თეთრი ჩოხა მაცვია ("ა-რქ-ვ-ი-ა") და ამას იცნობე-ნო და შენ შავი ჩოხა გაცვია ("გ-ა-რქ-ვ-ი-ა"), გამიცვალეო ("გაუცვალამცა").
შეუხედავს ამ დროს და ათმურზას ჩოხას მკერდზე მასრები ამოჭრილი ჰქონია თოფის ნასროლი(თ). მაშინ შეშინებია ბაქრაძეს და უთქვამს:
– თურმე შენცო ("თვითონაც") არ გზოგავენ განსხვავებულად და თავი დამანებე ("თხემ-ი-მცა დაანება"), აქ მოვკვდებიო ("აქო მოკვდება").
ამ დროს ("დრო-ზე") თურმე ხალდელებს დარბაზი მოურღვევიათ ზურა-ბიანთ სახლში და დაურტყამთ ხელახლა ზალპი და ესენი, აი, დაჭრილები ყველა ამოუწყვეტიათ. ზემოდან ბაქრაძე(ს), თოფები{ს} ხმა რომ გაუგონია, გადმომხტარა ("უ-სკუპ-ი-ა") კოშკიდან, წვივი გადასტყდომია, მაგრამ მაინც გაუღწევია ყანები{ს} ბოლომდე ("ქვედა ნა-პირ-ად") და გაჰქცევიათ ცოცხა-ლი ("სულ-მ-დგ-არ-ი"). ამ ღამეს ერთი ოფიცერი – კვინიხიძეც გაჰქცევიათ.
ეს ღამე (უკვე) ასე დამთავრდა და ვინც ცოცხალი დარჩენილა(ნ), ისინი იმ ღამეს გაჰქცევიათ. მეორე დღეს უკვე მკვდრები ზოგი მდინარეში ("ჭალა-{ს}-კენ") ყოფილან ჩაცვენილი და ზოგისთვის ("ზოგად") გაუთხრიათ საფლა-ვი და თავები და ესენი მოუგროვებიათ ამაში. რახან ასე დაიღუპა ("და-ღალატ-დ-ა") ეს ჯარი, ეცნობა მთავრობას და მაშინ იქიდან მოვიდა უკვე რუსი{ს} ჯარი. გასანადგურებელი ("და-სა-ღალატ-ებ-ელ-ი") პირველი ჯარი მდგარა ბეჩოში ("ბეჩო-ს").
რაკი ეცნობათ ("შიგნით"), მაშინ უკვე სამნაირი ჯარი გამოგზავნეს სვა-ნეთში: რუსის, თუშის(ა) და გურიის(ა). ამათ ("უკვე") ლეჩხუმი(ს) თავადაზ-ნაურობა ყველა ჰხლებიათ. აქედან ოთარიანთ დასტურით ("ბრძანებით") თითო სვანიც ყველა წაიყვანეს და სვანეთი(ს) ჯარი შეკრიბეს. სვანეთში ("სვან-ეთ-ში-{ს}) პრისტავი მაშინ ოთარიანთ თენგიზი იყო. სვანეთი(ს) ჯარები დაყოფილი ჰქონდათ: მულახს ზემოთა ჯარი – მულახი, იფარი, კალა და უშგული – ოთარიანთ თენგიზს ჰყოლია. მესტია, ლენჯერი და ლატალი ჰყოლია ცხუმარის ოთარიანთ ბექურბის. ბეჩო, ეცერი, ცხუმარი – ბეჩოს ოთარიანთ ბექურბის, ჩუბეხევი და ლახამულა – ოთარიანთ მოსოსტრს.
ამრიგად, ხალდელებთან დადებული ფიცი("ნა-ბან-ი") ზემო ხეველებს უკვე გაუტყდათ და ღალატს პირისპირ ხალდეღა შერჩა. მერე შემოვიდა რუ-სებისა და ქართველები{ს} არეული ჯარი იმდენი, რომ მიჯვრიშში ვერც კი ეტეოდა. აქედან სვანეთის ჯარი დადეშქელიანების ("ოთარიანთ") მეთაურო-ბით მიჯვრიშში იყო შეკრებილი.
დაიწყო ბრძოლა. ხალდელები კოშკებიდან ებრძოდნენ, მთავრობა – მი-ჯვრიშიდან და წმინდა მარიამის ეკლესიიდან; წმინდა მარიამის ეკლესიის მხრიდან საზარბაზნე ჰქონიათ. უკვე სამი თვე გავიდა და ყანებიც დამწიფდა და შუშხუნებს ისროდნენ თურმე: "იქნებ ყანებს წაეკიდოსო", მაგრამ ამით ვერ დაწვეს და ხალდელები ამათ სანაცვლოდ თურმე ცეცხლმოკიდებულ მუ-გუზლებს ისროდნენ კოშკებიდან. ზარბაზნებს რომ არტყამდნენ, კირის გარ-და, ვერც კოშკებს დააკლეს რა და ვერც – სახლებს. რახან ასე ვერაფერი მოუხერხეს ხალდელებს, ("მაშინ") მერე მოიფიქრეს ("მო-ი-გონ-ეს") და მოჭ-რეს არყის ხე, გააკეთეს (ამისი) კონები; ამაში თოფი ვერ აღწევდა და აიფა-რეს ეს ასე. ერთ ღამეს გაუყვიათ ჯარი ორ ნაწილად, აუფარებიათ კონების საფარი და შესევიან ხალდეში ზემოთ და ქვემოთ ("აღმოსავლეთით და და-სავლეთით"). ხალდელები – თორმეტი კაცი – ყველა(ნი) შეკრებილი ყოფი-ლან ზურაბიანთ კოშკში და ზურაბიანთ კოშკი მართლაც ყველაზე მაგარი ყოფილა, მაგრამ, სანამ არ შესევიან, მანამდე ამათ ვერაფერი გაუგიათ.
ამრიგად, რადგან ჯარი შეესიათ და ბრძოლა არა აქვთ, უკვე ბოლო ჟამს გაიქცნენ ტყეში. კოშკში დარჩენილან გეგი და ბადრი გასვიანები. ამათ უთ-ქვამთ, რომ "აბა, ჩვენო ("თვითონო") ჩვენს ("მათ") კოშკს არ მივატოვებთო ("გვერდს არ აუვლიან"), სიკვდილიც აქ გვირჩევნია ("ურჩევნიათ") და გადარ-ჩენაცო".
მერე უკვე ჯარმა დაუწყო ნგრევა და აფეთქება მთელი ("მრგვალ-ი") ხალდეს სახლებს(ა) და კოშკებს და ბოლოს ხალდეს "ნახალდევარიღა" და-ერქვა. ბადრის(ა) და გეგის სახლი და კოშკი ასე დაუნგრევიათ ("უ-რღვ-ევ-ი-ა-თ") და თვითონაც შიგ მოჰყოლიან ("ჩასტნევიან") საბრალონი. ბავშვი და ქალი – ყველა გაფანტული ყოფილა – ზოგი ტყეს(ა) და ველში ("ველ-ს"), ზოგი – ნათესავებში და მერე ოთარიანთ თენგიზს შეუკრებია ყველა და ქვე-ვით ჩამოუყვანია თავის სახლში – ბეჩოში, თორემ ყველაზე უფრო ხალდელები თურმე თენგიზს სდარაჯობდნენ მოსაკლავად.
ხალდე რომ დააქციეს, მაშინ უკვე ჯარი უკან გაბრუნდა. გაქცეული ("გავარდნილი") კაცები{ს} დაჭერა დაავალეს ბეჩოში ("ბეჩო-ს") დარჩენილ ჯარს(ა) და მთავრობას. ჯარი ყოფილა მხოლოდ ერთი ასეული ("როტა"). ვიდრე თოვა არ დაიწყო, მანამდე ხალდელები კარგად ინახავდნენ თავს გა-რეთ და ვერავინ დაუჭერიათ, თორემ მთავრობა და თენგიზი{ს} ამორჩეული კაც(ებ)ი მუდმივად მხოლოდ გარეთ ყოფილან ხალდელები{ს} სათვალთვა-ლოდ ("საჭერს"), მაგრამ ხალდელებს მეტი ნდობა ჰქონდათ გარდაფხაძე-ების{ა} ("გალფხან-ანთ"); იმათი ("იმეებად") ნაკლებად ეშინოდათ და მიენ-დვნენ სათათბიროდ ("სალაპარაკოდ").
ოთარიანთან საქმი{ს} ქონას მაინც ყველაფერი ერჩივნათ. გალფხანანმა ესენი ("ამეებს") მოატყუეს:
– აბა, თქვენ ("თვითონ"), ხალდელებსო, ეს გეყოფათ, აი, სახლები და კოშკები ყველა (რომ) დაგინგრიეთო ("და-უ-რღვ-ევ-ი-ა-თ"), ცოლი და შვილი ქვეყანაზე ("მიწად") დაგიბნიეთო ("დაუბნევიათ") და აწი მთავრობა აღარა-ფერს გიზამთო ("უზამენო").
ასე შეიტყუეს ქუთაისში; ესენი ყოფილან გალფხანანთ თენგიზი და ოთარიანთ გიგო. ესენი თურმე მოელოდნენ, "ჯილდოს მივიღებთო ("მი-ი-ჴდ-ომ-ენ")", მაგრამ ისიც არაფერი მიუღიათ (<"ა-უ-კიდ-ებ-ი-ა-თ") და ხალდელები ცამეტი კაცი – ყველა წაუყვანიათ ქუთაისში.
აქ დიდხანს დაუყოვნებიათ და ბევრ(ნ)იც დახოცილან ("ამოწყვეტილან") ციხეში ("ნაუბახტ-{ს}-ში"). გარდა ამისა, ვინც გადარჩენილა{ნ}, ისინი გადა-უსახლებიათ ციმბირში. წაყვანილი ხალდელები ყოფილან ცამეტი კაცი: ჯო-ხან ჯოხაძე, ჩარგაზ ჯოხაძე, ზურაბ ჯოხაძე, მომი ჩეგიანი, გეგი ჩოფლიანი, ბუღა გასვიანი, ბექა გასვიანი, ჩოფე გასვიანი, ბიტი გასვიანი, ბუღა გასვი-ანი (მეორე), ზურაბ გასვიანი, ხეშდე ჩეგიანი (ეს მეთაური ყოფილა) და გურმაჩ გასვიანი. ამათგან ("ამათში") სვანეთში ორი კაცი მაინც დაბრუნდა ("გაბრუნდნენ")ციმბირიდან თხუთმეტი წლის მერე.
ხალდე{ს} დაღუპვის ("და-ღალატ-ებ-ის") შემდეგ ისე გავიდა სამი წელი, რომ ყველა ხალდელი ქალი ევედრებოდა მთავრობას ხალდეში დაბრუნებას და ნება არაფრით მისცეს. მერე უკვე ხალდეს სახელი შეუცვალეს ("აუტრი-ალეს, დაუბრუნეს") და "ახალი იფარლები" დაარქვეს – ხალდე{ს} სახელი არ იხსენიოსო; არც ქვითკირი{ს} სახლები{ს} აშენები{ს} ნება ჰქონდათ, მაგრამ ხალდელები ისევ დასახლდნენ და დღესაც ხალდე ჰქვია ამ სოფელს.
- 3. მ ა̄̈ ნ კ უ̂ ი ჰ ა̈ ი რ ო პ ლ ა̈ ნ შ უ̂ ა̈ ნ ს
აშხუ̂ინ აშხუ̂ სოფელს ღჷნ ხა̄დდა{ხ}. ჩუ ლუზუ̂ერ ლა̈სუ̂ხ მა̈გ ხოშა ი ხოხუ̂რა. ამ ლადა̈ღ ანჴა̈დ მა̄̈ნკუ̂ი შუ̂ა̈ნთეჲსგა ჰა̈იროპლა̈ნ. ალას ხეწა̈დ ეშხუ̂ი მა̄რე:
– ია̄, სგა̈ჲ მა̄რა̄̈ლ, ალა მა̈ჲ ნა̈პო̄ლ ირა̄?!
ეჩქა მე̄რმე̄მ: – ა̄, მა̈ჲ ძღჷდ მირ ლი, ამი̄ ლეღუ̂ს ლეზობდ ხეყე̄ნიმა?!
ეჩქა მეჩი მა̄რე̄მ ა̈თსა̈სტკუ̂ნე: – სუდჷდ! დიდა̈ბ ოთჴა̈დ! ალა ია̈ნა̈ ყერ ლი, გუშგუ̂ეჲ ლიმზჷრ ხაჩა.
ლენჯერი
პ ი რ ვ ე ლ ი თ ვ ი თ მ ფ რ ი ნ ა ვ ი ს ვ ა ნ ე თ შ ი
ერთხელ ერთ სოფელში რელიგიური დღესასწაული ჰქონდათ. შეკრები-ლი იყო ყველა – დიდი და პატარა. ამ დღეს შემოვიდა პირველად სვანეთში თვითმფრინავი ("აეროპლან-ი"). ეს დაინახა ერთმა კაცმა:
– აი, ხალხო ("თქვე კაცებო"), ეს რა ჩიტი იქნება?
მაშინ მეორემ (თქვა):
– აა, რა ვებერთელაა ("რა დიდი რამე არის")?! ამი{ს} ხორცი საჭმელად ივარგებს?!
მაშინ მოხუცი კაცი გაუწყრა ("კაცმა იწყინა < ი-სასტიკ-ა"):
– გაჩუმდით ("სუ-თ")! დიდება ღმერთს ("დიდება მიუვიდა")! ეს იანი{ს} ძალაა, ჩვენი ლოცვა მოეწონება ("მიუვა").
- 4. მ უ შ გ უ̂ რ ი
ეშხუ̂ი მეზგეს (‖აშხუ̂ მეზგა) მუშგუ̂რი ოხუ̂ჴა̈დხ. ალ მეზგა ხორდახ ხოჩა ლაგცია̈ნ ზურა̄ლ. მუშგუ̂რიდ ლიც იშგუ̂მინ:
– ხოჩა ზურა̄ლ, ლიც ჯი̄გხმა̄?
ზურა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂ე:
– ლიც ჩუ ნი̄გ, მარე ყიაჩუ ლიჩედ ხა̈მთქუ̂ა ნიშგუ̂ეჲ ლიცს.
თხე მუყგუ̂რ ს თღ ლუ̄̈ნდ უ̄Чუ̂ -მა̄ქუ̂ად ჟ'ესჭუ̂ე̄ნ ჭჷშხჟი. ზუ-რა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂ე: "ნჷმა აჩე!", მარე მუშგუ̂რიდ ეში̄ მამ ლა̈ჲჰუნრე ი აჩა̈დ; მარე შუკუ̂ს ლიც დე̄მე ხეთხა̄̈ნ ი მიჩა ა̈გიმუყუ̂ ლი̄ზა̄̈ლდ ჩუ უ̂ეთ ა̈დ/ტყიმა̄̈ნ ლიცი მაფუნშუ̂.
შომუ̂ა̈ჲ ქორთე ადჰე, მიჩა ხეხუ̂ს ხა̄̈ქუ̂ე: "ლიც ლამა̄შ!" მიჩა ხეხუ̂დ ლიც ლახა̄̈შ. ეჩქანღო ქ'ო̄ხუმბაუ̂ე ალ მა̄რე̄მ მიჩა ხახუ̂:
– მი ჩუ უ̂ეთ ა̈თუ̂ყიმა̄̈ნ ლა̈დი ლიცი მაფუნშუ̂.
– იმღა, ღო მამაშე̄რთე მა̄მ ადერა? – ლა̈ხჭუ̂ედდა ხეხუ̂.
– ეჯჲა̈რთე სგო̄დე, მარე ზურა̄ლდ მა̄̈ქუ̂ე: "მინე ლიცს ესერ ყიაჩუ
ლიჩედ ხა̈მთქუ̂ა". ეშЧ მღ ლუ̄̈ნდ შუ ლ ღმედ დეშ ოთი̄გნ ეჯჲა̈რმჷყ, ადო ლეზუ̂ები ანმა̄რეხ.
ეჩქა ხეხუ̂დ ხა̄̈ქუ̂ე:
– ჰო̄ჲ, ფისე ისგუ̂ა ნალდე̄უ̂ა! ლიც ჩი̄ს ყიაჩუ ესო̄ზი, ჲაღო იმ ლექუ̂ა ლახჷშ ათხე ლიც?!
ლენჯერი
ერთ ოჯახს სტუმარი მოუვიდა(თ). ამ ოჯახს ჰყავდა(თ) კარგი ხუმარა ქალი. სტუმარმა წყალი ითხოვა:
– კარგო ქალო, წყალი გაქვთ ("გ-ი-დგ-ა-თ")?
ქალმა უთხრა:
– წყალი გვაქვს ("გვ-ი-დგ-ა-ს"), მაგრამ ყელში ჩასვლა ("ჩაქცევა,
ჩაძრომა")იცის ჩვენმა წყალმა.
ახლა სტუმარს შეეშინდა და უსიტყვოდ ("უთქმელ-ულაპარაკოდ") გა-ბრუნდა ("ფეხზე"). ქალმა უთხრა: "არ წახვიდე"-(ო), მაგრამ სტუმარმა მა-ინც არ შეისმინა და წავიდა; ("მაგრამ") გზაზე წყალი არსად შეხვდა და თა-ვის სახლში ("შინ") მისვლამდე კინაღამ დაიხრჩო ("წყლი{ს}") წყურვილით.
როცა სახლში მიაღწია, თავის ცოლს უთხრა: "წყალი დამალევინე"-(ო). ("თავისმა") ცოლმა წყალი დაალევინა. მერე მოუყვა ეს კაცი თავის ცოლს:
– მე კინაღამ დავიხრჩე დღეს ("წყლი{ს}") წყურვილით.
– რატომ მერე, მამისიან(ებ)ში არ წახვედი? – ჰკითხა ცოლმა.
– მათთან შევედი, მაგრამ ქალმა მითხრა: "ჩვენმა წყალმა ყელში ჩაძ-რომა იცის"-ო. მაშინ შემეშინდა დახრჩობის{ა} ("დახრჩობად") და ვერ დავრ-ჩი ("და-ვ-დექ-ი") იმათთან, თორემ საჭმელიც გაამზადეს.
მაშინ ცოლმა უთხრა:
– ოი, ჯანდაბა ("ფის-ი") შენს სიბრიყვეს ("ნა-დევ-{ობ}-ა-ს")! წყალი ყველას ყელში ჩასდის, აბა, როგორ ("რაში") დალიე ახლა წყალი?
- 5. მ ა̈ ნ კ
თუ̂ეთნა (‖თუ̂ეთნე) ღოლჲა̄ქს ხა̈ყდი მულჩხუ̂იმს მჷლტა̈ლ. მულ-ჩხუ̂იმ ლა̈ხჭუ̂ედდა, ერე "მ ა კ ე თ ხომ არ არისო ეს ცხვარი"?
– მ ა̈ ნ კ მა̈ჲ ხემჷნკი, ხოჩა̄მჷნქა?
– არა, კაცო, მე გეკითხები: მ ა კ ე თ ხომ არ არის ეს ცხვარი?
– ჸახ, ხოჩა̄მჷნქა მ ა̈ ნ კ მა̄მგუ̂ეშ: ჲარუ̂ იზა̄̈ლ ზაუ̂ისგა.
მესტია
მ ა ნ კ ი
თეთრ ცხვარს {მი}ჰყიდის ლეჩხუმელს ლატალელი. ლეჩხუმელმა ჰკითხა, "მაკედ ხომ არ არისო ეს ცხვარი"?
– ზნე ("მანკ-ი") რა ექნება ("ეხასიათება"), კარგის გარდა?
– არა, კაცო, მე გეკითხები: მაკედ ხომ არ არის ეს ცხვარი?
– აჰ, კარგის მეტი ზნე ("მანკ-ი") არაფერი: ორჯერ იგებს წელიწადში.
- 6. მ ი ჟ ი ჭ ე ბ დ ა უ
აშხუ̂ სოფელს, შუ̂ა̈ნისგა, მიჟ მა̄დხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს გარ ხაწიდ ი მასა̈რდ მჷცხ
ი ლიზ. აშხუ̂ჟი̄ნ, აშხუ̂ ლადა̈ღ, ესნა̈რ მიჟ ა̈ხწა̈დხ ლაჴუ̂რაისგა:
–ჰი, ლჷკჩე მინე ბედ! ათხ'ე̄სერ ლაჴუ̂რა̄̈ლ ქა̄უ̂ ოთდა̄ლეხ ი ღუ̂'ე̄სერ მიჟ ქორისგ'ა̄̈სდენი!
ამჟი̄ნ ჩუ̂ემინხ ესნა̈რ, მარე მიჟს იმჟი̄ნ ა̈ნჭებდი̄სხ?! ეჯღა ხაყლე მა̈გ ეჯ სოფლა̈რს "მიჟი ჭებდაუ̂ს".
ლენჯერი
მ ზ ი ს მ წ ყ ვ დ ე ვ ი ე ბ ი
ერთ სოფელში, სვანეთში, მზე მხოლოდ ცოტა ("არაბევრ < არა-ხუავ") ხანს ანათებს და ძალიან ცივა. ერთხელ, ერთ დღეს, თურმე მზემ შემოანათა ფანჯარაში:
– ვაჰ, ნეტავ ჩვენს ბედსო ("ნეტარი მათი ბედი")! ახლა ფანჯრები
მივხუროთო ("ახლაო სა-ჴურ-ელ-ებ-ი მიხურესმცა") და მზე სახლში დარჩებაო!
ასეც გააკეთეს თურმე, მაგრამ მზეს როგორ დაამწყვდევდნენ?! ამიტო-მაც ეძახის ყველა იმ სოფლელებს "მზის მწყვდევიებს".
ლენჯერი
- 7. ნ ი ნ ი ლ ი ხ ა̈ ლ ჩ ი გ ა რ ხ ო ჩ ა ლ ი
შუ̂ა̈ნს არდა მომსახუ̂ირდ პართენ; ლუშნუ მა̄მა ხოხალდა. ეჩას ჰარყი ლითრე ხალტჷნდა ი მა̈გ ა̈წიჰდა ქუ̂ერწილთე ი იშგენ ხინთე.
აშხუ̂ინ ქუ̂ერწილისგა ჩუ სგურდახ ი ა̈მზჷრა̄̈ლდახ. პართენსი ა̈მ-ზჷრდახ. პართენს ხეკუ̂ა̈დ, ერე თხუ̂იმ ოხთენე̄ნს ქა ლუშუ̂ნი̄ მოხა̈ლდ ი მაჴუ̂ა̄მს ხატუ̂ი̄ლდა ლუშნუდ: "მახმა̄̈რ ხუ̂ი" (ხეკუ̂ეს ხო̄ქუ̂ე̄ნს: "მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი", მარე "ჴ"-ს დეშ ტუ̂ი̄ლდა. "მახმა̄̈რ" ა̈ნშა̈ნი "ფხიზელს, არამთვრალს").
ტაბგი თხუ̂იმდ ესქიქნე: "პართენ ესერ მახმა̄̈რ ლი ი ჰარა̈ყუ ლახა̄̈შხ!" მეგნა̄̈ლდ ესხერსეხ პართენს ი გესნიგესნ ლახა̄̈შხ ჭიქა̈რ ჰარა̈ყ. ეჯღაჲ მაშდმა̄̈რს ამი̄ ქა̈მა მა̄მა ხეკუ̂ა̈დ ი ნამშდჷმოშ ქა ა̈დკა̄ფ ლასგუ̂რახა̈ნქა.
ე ნ ი{ ს} ც ო დ ნ ა ყ ო ვ ე ლ თ ვ ი ს კ ა რ გ ი ა ("კარგი არის")
სვანეთში მსახურობდა ("იყო მოსამსახურედ") პართენი; სვანური არ იცოდა. იმას არყის დალევა უყვარდა და ყველა პატიჟებდა ქორწილში და სხვა ლხინში.
ერთხელ ქორწილში ისხდნენ და სადღეგრძელოებს ამბობდნენ ("ილოცე-ბოდნენ"). პართენსაც ლოცავდნენ. პართენს უნდოდა, რომ თავი გამოეჩინა სვანურის მცოდნედ და მადლობას ეუბნებოდა სვანურად: "ფხიზელი ვარ" (უნდა ეთქვა: მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი "მადლობელი ვარ", მაგრამ "ჴ"-ს ვერ ამბობდა. მახმა̄̈რ ნიშნავს "ფხიზელს, არამთვრალს").
თამადამ ("ტაბაკ-ი{ს} თავმა") დაუცაცხანა ("და-უ-ქა-ქან-ა"): "პართენი ფხიზელიაო და არაყი დაალევინეთო" ("არაყ-ი-მცა დაალევინეს"). მწდეებმა ({თავზე} "მ-დგ-ომ-ებ-მა") რიგრიგობით დაუსხეს ("უჯერეს") პართენს და ზედიზედ დაალევინეს ჭიქები არაყისა ("არაყი"). ისედაც მთვრალს ამის დამატება არ უნდოდა და სიმთვრალით გადავარდა ("გადაიქცა" < "გა-და-ი-კაფ-ა") სკამიდან.
- 8. ტ ე რ ე ზ ი ა̄̈ ლ ი ღ უ̂ რ ო უ̂ ა̄̈ ლ ი მ ი ჩ ა ჯ გ ჷ რ ა̄̈ გ
აშხუ̂ ზაუ̂ ანკუ̂ა̈ჰ, ერე ტერეზიას ესერ ლილთარუ̂ ოთბინა. ტერეზია მჷლტა̈ლ ზურა̄ლ ლა̈სუ̂, ბექა̈ი ხეხუ̂ ხუ̂ინთელა̄ნშე̄რ. მი ფა̈რს ხუ̂არდ ეჩქას ბაპდ.
ერხის ჩუ ხეჯრაუ̂ა̄̈ნხ, მარე მი ლა̄ცუ̂დ გარ ა̈ხუ̂იკდ ი ხუ̂აყლა̈ს:
– ნიკალოზდჷჯ ა̈ჯღორუ̂ეხ ძეგიარეშ, ეჯჟი̄ნ ჯიღუ̂რეუ̂იხ ტერეზია̄ჲ.
აშხუნღო ანკუ̂ა̈ჰ, ერე ქრისტე ლადა̈ღ ესერ მიჩა ნათაუ̂ ა̈ნგლეზს ესერ ჴიდე ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა ლატლის. მი ხუ̂ე̄ქარ ფარა̈რს, ერე "ერუ̂ა̄̈ჲჷჯ ეჩხა̄უ̂ ადრინედ, ეჯასჷჯ ლიბაპხა̈ნქა ქა ჯა̈რცხა̈უ̂ი", მარე ერხი ეჯღა̈ჲ ლეჟა ა̈მჩა̈დხ ლატლითე.
ესნა̈რ უ̂ა̈სილა̈ ბეფშუ̂ ოთქუ̂ითა, ქაუ̂ზა̈ჲშე̄რ (ლატლის). ეჯა ოხჴი̄და ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა, ხა̈ლხდ ჟი გუ̂ეში ლჷმა̄̈რ: ერ უ̂არჩხილს ხაჰუ̂დინა ბეფშუ̂ს, ერ – იმ. ტერეზიას ხო̄ქუ̂ა:
– ათხ'ე̄სერ ჩუ თუ̂ეფნი ბეფშუ̂, ეჯღ'ე̄სერ, ერე ნაცოდ მა̄რა ხა̈წდა ლა̄̈დი.
ალა ჩი̄ ჩ'ოთჯჷრუ̂ა ი ყჷლახ მა̈გ, ერე "ტკიცდ ესერ ა̈ნგლეზ ოხჴი̄და ტერეზიას".
მი ხუ̂აყლა̈ს ჩი̄:
– უ̂არჩხლი მები̄შდ ა̈ნგლეზჷჯ იმნა̈რ ჯაჯრაუ̂ახ, ჯეღროუ̂ა̄̈ლხჷჯ ქა̈ჯ ზურა̄ლ ი უ̂არჩხილს ჯაღუ̂რეუ̂იხ.
ალას ჩუ ლუმკუ̂იჰინხ ჩი̄ ტერეზია ი მიჩა ჭა̈შ ი მიჭრახ:
– მ'ე̄სერ თანაფ ლადა̈ღ ბა̈ჩდ მა̈სპეხ, ეჯღ'ე̄სერ ჩუ̄უ̂ ოთი̄გნ!
მ'ოთჭირ:
– ჩუ̄ჯ ემსიპედ ბაჩუ̂დ ი ეჩქა̄სჷჯ სერ ისგუ̂ეჲ მა̈გ ჩუ ლეჯრა̈უ̂ი ი̄რა. ეჩქადჷჯ ხა̈ლხს ნო̄მ ხეღუ̂როუ̂ა̄̈ლდ.
უ̂ა̈სილ ღალ ხათხე̄ლინა ბეფშუ̂ს, მარე ტერეზია ლჷმყჷლე̄ნ (ლუმ-ტუ̄ლინ), ერე "ეჯ ესერ ლჷრდ ხეტხე̄ნი სგა ზაუნღო", მარე ჩუ ღალ ათ-დაგრა ბეფშუ̂ ტერეზიას.
ამჟი ლაღელისგა თანაფი̄ ანჴა̈დ. ფარა̈რ და̄̈რშა̄ლ ოფუ ლატლითე:
– ჩიქე̄ჯ მიშგუ ბა̈ჩდ ლისპე ა̈ხსგიდნედ ლაჴუ̂ა̈მისგა ი ღო̄ჯ ლე̄ჟ'ა̄დრიდ!
გაცხა̈ჲდ ხა̈ლხ ჟ'ა̈ნნაზო̄რა̄̈ნ ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა; მი წირ ჩოჩუ̂ემნ ი ბა̈ჩდ ჲა̈რ ემსიპნა?! ხა̈ლხს მასა̈რდ ათჩო̄ნხ მიშგუ ბა̈ჩდ ნაუ̂სიპი ი ლა̈ხჲადა̄ლ აჩუ̂მინხ. მი ხუ̂აყლა̈ს:
– ტერეზია̄ჯ ჯეღუ̂როუ̂ა̄̈ლხ ი ნო̄რდჷჯ ოთჯჷრუ̂ად!
ერხი ეჯ ლადა̈ღ ლეჟ'ა̄ჩა̈დხ ლატლითე.
ნა̈ბოზს ანკუ̂ა̈ჰ, ერე "ტერეზიას ესერ გაცხა̈ჲდ ოხჴი̄და ა̈ნგლეზ ი მა̈გ ესერ ეჩეჩუ̄ნ ა̈რი". მი ხუ̂აყლა̈ს, ერე "ესუ̂ა̄ლე̄მი ბეფშუ̂სჷჯ ა̈ნჴდა ლე-წუ̂ე̄ნად ი ეჯა̄ჯ ი̄რა", მარე და̄̈რდ ა̈მჯჷრუ̂ე ი ეჯღა̄ჲ აჩა̈დხ.
მე̄რმა ლადა̈ღ მი ლენჯა̄̈რთე ლე̄ზი მა̄დ, მიშგუ̂ა ქო̄რთე. ოთა̄სდ ბეჩუ̂ი̄ ბაპს. ეჩეჩუ̄ნ ყჷლახ, ერე "ლე̄თ'ე̄სერ, ისგლე̄თი ონაქა, ოხუ̂ჴი̄და ტე-რეზიას ა̈ნგლეზ, ყა̈რლა̈რ ესერ ხა̄გხ ათხე ჟი ი მა̈გ ესერ ეჩეჩუ̄ნ ა̈რი". მი იმჟი̄ნ ა̈თუ̂ჯჷრუ̂ი̄ს ალას?! ოდერ ლეჟა – ა̈გითე, ხუ̂ინთელა̄ნშე̄რმჷყ გაცხა̈ჲდ ხუ̂ა̈ჲ მა̄რე არდა ლუზუ̂ერ. მი ჟი მა̄დ ოდერ შუკუ̂ხა̈ნჟი̄ნ. ანჴა̈დ მიშგუ̂ათეჩუ̄ნ მა̈მჷრზა მიქლა̈ჲშა ი მა̈ქუ̂:
– ჟ'ე̄სერ იმღა დო̄მ ღური, მი მარე? მიჩა ბეფშუ̂ზუმ ესერ ხოსგუ̂ჯი ლაფრაჟი̄ნ ბეფშუ̂.
– მი̄ჯ მა̄მ ღური ლა̈ფჷრცქეუ̂ლა̄ლთე ი სი̄ჯი მაუ̂ხა̈ლ, ერე ამჟი ბაჟ ა̈ჯკა̈დ, ერე ბეფშუ̂ს ა̈ნგლეზდ დო ხოსგდი. სი̄ჯ ხეჴჷ̄რა̄ლდა̈ს მა̈ზუმ ჯე-კუ̂ეს, ეჯზუმს;
უ̂ეშგმა̄უ̂ მა̄დ ესუ̂სგი ი ოდერ ლეჟა. ჲა̈ნა̈ ლა̈მზჷრს ბლაღოჩინ ი მიჩა აფხნეგა̈რ ლამხუ̂ი̄დხ. ბლაღოჩინდ ჟ'ემჭო̄ნნე: "ჩუ̂ე̄სერ ოთგაცხდიდ, იშა ბეფშუ̂ ხეყე̄ნი". მი ამხი̄დჷნ, ლახე მუმურჯი მარე მეთხა̄̈ნ ი ჟ'ესუ̂ჭონ.
ოჩა̈დდ სგა კალუ̂თე̄სგა; ამჩუ̄ნ ლაჭშხა̈შ ჟი ხოჭა̄ნჭახ, ბეფშუ̂ ლ -ფრაჟი̄ნ სგურ ჟი ლჷმა̄რე აბრეშუმი ლერქუ̂არშუ̂ ი ლაჩაქუ̂შ. ლოხუ̂სგი ჭჷშხა̈რს ი ჰაგა̈რ ხა̄დ, ეჩჟი ჩუ ლუბჭკუ̄რე, ერე ჩა̄̈ჟი ჩორშა̄ლ.
აშხუ̂ დუ̂რეუნღო ანჴა̈დ ბექა̈ჲ ი რა̄̈ქუ̂:
– მიჩ ესერ მა̄მგუ̂ეშ ხომჴე̄რა, მა̈ჲდო ლიზ, ამჷნქა̄̀, ხეხუ̂ ხა̄რა ღანაუ̂
ი ალ ა̈ნგლეზ ოხუ̂თაუ̂ა.
ეჩქანღო ლ ფრათეჟი̄ნ ჟ'აჩა̈დ ბლაღოჩინ, თენგიზ ოთარშა ი აჯაღ მე̄რმა̄̈ლ. მი მა̄დ ა̈მხინ, ადო ქა ხუ̂აკუ̂ა̄ნა̈ს ლ ფრახა̈ნქა ბეფშუ̂ს. ბლა-ღოჩინ ლა̈ხჭუ̂ედდა:
– ჲა̈რ ესერ ლი ჯა? მა̄დეჲ ემმა გუ̂ეშ ხა̈მჲე̄და, ამეჩუ̄ნ სასწაულუ ჩუ̂ემინ. მიჩა გეზალ ესერ გერმანიახა̈ნ ქა̄უ̂ ოხტიხ.
ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂: – ჯ'ე̄სერ მა̄რე ლი.
– ჲაღუ̂'ე̄სერ, მა̄რე ჰე̄ ლი, ჯგჷრა̄̈გს ესერ იმნა̈რ ხაყლე თხუმ?
– ეჯ'ე̄სერ, ჯა ღერთა̈რს ოხურდახ, ადო აშ ესერ მა̄მ ლი ჯგჷრა̄̈გ.
ეჩქანღო თენგიზ ლა̈ხჭუ̂ედდა: – ჲაღუ̂'ე̄სერ ჯა ჟი̄უ̂ ანჰა̈დუ̂რე.
ეჩქას ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂: – ხოლა̄მ ესერი ყჷლე ი ხოჩაჲ ხაკუჩ ა̀?
– აჰა̄̀, დიდა̈ბი ლეჴედ, მაგუ̂ა̈რდ ესერ ხო̄ქუ̂ა.
სერ ერხი ლატლა̈რს ათხა̄დხ:
– ეჩჟი ლიტხ'ე̄სერ ნაკუ ნა̈ჲ, ესუ̂ა̄̈ჲ მო̄მ ნაჯრაუ̂'ე̄რე ლაკო̄დუშუ̂ ესღურდე̄დდ.
თოფა̈რ სგა̄̈ნქა ქა ხოქუ̂ჭა̄̈ნხ. ერხიდ ლიფხეჟ ლა̈ხუ̂ბინედ.
– ჲაღო̄ჯ სგა̈ჲ ხოტუ̄სად იშგნა̈ ბეფშუ̂ს ნატუ̄სუნს ი ლაღუ̂როუ̂-ა̄ლდჷჯ ხეყა̄̈დდ იმუ̂ა̄ლე̄სგი ყა̈ხბა ზურა̄ლს.
ლი̄ზი ლა̈ხუ̂ბინ ქა̄მაუ̂. ყო̄რჟი̄ნ ძღუ̂იდიშ უ̂ა̈სილ არდა ქაუ̂ზა̈ჲშა.
ეჩნე̄მ ლახტუ̂ი̄ლ ბექა̈ჲს:
– ალ ბეფშუ̂ ესერ მიჩა ფუსდსუ ლახტიხ, ადო ლა̈დ'ე̄სერ ზისხი ტო̄მბს ა̈გნე ამეჩუ̄ნ.
ლიზურიე̄ლ ლა̈ჲბინე უ̂ა̈სილდ ღალ, მარე მი ქ'ო̄დერ მიჩეშთექა ი სგალა̈მზაუ̂ა̄̈ნ.
ერხი სერ ლეჟა ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე, ნიშგუ̄რა მა̈გ მი მე̄ცუდახ, იმღ'ე̄სერ მო̄დ მაჯრაუ̂ა ტერეზია̄̈ ჯგჷრა̄̈გ, მარე ლა̄ცუ̂დ მინ ასა̈დხ უ̂ეშგინპილს.
ბეფშუ̂ სუ̂იბიშა ბაძუ̄ლ ლჷმა̄̈რლიზ ი მა̈გ გუდ აჴა̈დ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნუნღო.
ლატალი
ტერეზიას მოტყუება და მისი წ მ ი ნ დ ა გ ი ო რ გი
ერთ წელს ხმა გავარდა, რომ ტერეზიას მკითხაობა დაუწყიაო. ტერეზია ლატალელი ქალი იყო, ხვინთელანთ ბექას ცოლი. მე ფარში ("ფარ-ს") ვიყავი მაშინ მღვდლად.
ზოგს ეჯერა(თ), მაგრამ მე სასაცილოდღა ავიგდე ("ავიღე") და ვეუბნე-ბოდი:
– ნიკოლოზმა (რომ) მოგატყუათ ძეგიანები("ძეგი-ებ-ის-{ა}"), ისე გა-ტყუებთ ტერეზიაც-მეთქი.
ბოლოს და ბოლოს შევიტყვეთ (მოვიდა ამბავი), რომ ქრისტეშობის ("ქრისტე-{ს}")დღეს თავის ნაშობ ანგელოზს მოიყვანს ეკლესიაში ლატალ-შიო ("ლატალ-ს"). მე ვუთხარი ფარელებს, რომ "ვინც იქ წახვალთ, იმას მრევლიდან ("მღვდლობიდან") გაგრიცხავთ-მეთქი", მაგრამ ზოგი მაინც გა-მექცა ლატალში.
თურმე ქავზაიანთ ვასილი{ს} ბავშვი მოუპარავს ლატალში. ის მოუყვანია ეკლესიაში, ხალხით ("ხალხ-ად") სავსე ყოფილა. ზოგი ფულს ("ვერცხლ-ს") აძლევდა თურმე ბავშვს, ზოგი(ც) – რას. ტერეზიას უთქვამს:
– ახლა დაიკარგება ბავშვი, იმიტომ, რომ ცოდვილი კაცი დავინახეო ("დაუნახავს") დღეს.
ეს ყველას დაუჯერებია და ამბობდნენ ყველა(ნი), რომ "მართლა ანგე-ლოზი მოუყვანიაო ტერეზიას".
მე ვეუბნებოდი ყველას:
– ფულის ("ვერცხლ-ი{ს}") ამღები ("გამომრთმევი") ანგელოზი რატომ გწამთ ("გ-ჯერ-ა-თ"), გატყუებთ (ძვ. ქ. "გ-ა-ღორ-ებ-თ < გ-ე-ღორ-ებ-ა-თ")-მეთქი ქაჯი ქალი და ფულს გტყუებთ-მეთქი.
ამას ყველაფერს იგებდნენ თურმე ტერეზია და მისი ქმარი და მითვლიდ-ნენ:
– შენო ("მეო") აღდგომა დღეს ქვად გაქცევთ ("მაქცევენ"), ამიტომ ("იმიტომ") გაჩერდიო ("გავჩერდიმცა < ქემცა და-ვ-დექ-ი")!
მე შევუთვალე:
– გადამაქციეთ-მეთქი ქვად და მაშინ უკვე თქვენი ყველაფერი დასაჯერებელი იქნება. მანამდე-მეთქი ხალხს ნუ ატყუებთ.
საბრალო ვასილი ეძებდა თურმე ("ნაძებნავა") ბავშვს, მაგრამ ტერეზია ამბობდა თურმე, რომ "ისო გაზრდილი დაუბრუნდება წლის მერე", მაგრამ მოჰკვდომია საწყალი ბავშვი ტერეზიას.
ასე ლოდინში აღდგომაც მოვიდა. ფარელები თითქმის არავინ ("არა-ვინსავით") გავუშვი ლატალში:
– ჯერ ჩემი ქვად ქცევა იხილეთ ეკლესიაში და მერე წახვალთ-მეთქი!
მართლაც ხალხი შეგროვდა ეკლესიაში. მე წირვა გადავიხადე და ქვად ვინ მაქცევდა?! ხალხს ძალიან გაუხარდა ჩემი ქვად უქცევლობა და ლხინი გა-დაიხადეს ("ქმნ-ეს"). მე ვეუბნებოდი:
– ტერეზია გატყუებთ და არავინ დაუჯეროთ-მეთქი!
ზოგი იმ დღეს ავიდა ("ავიდნენ") ლატალში.
საღამოს ამბავი მოვიდა, რომ "ტერეზიას მართლა ("ცხად-ად") მოუყვა-ნია ანგელოზი და ყველა იქ არისო". მე ვეუბნებოდი, რომ "ვიღაცის ბავშვს მოიყვანდა-მეთქი საჩვენებლად და ის იქნება-მეთქი", მაგრამ არავინ დამიჯე-რა და მაინც წავიდნენ.
მეორე დღეს მე ლენჯერში უნდა წავსულიყავი ("მქონდა წასასვლელი"), ჩემს სახლში. (გზად) გადავეყარე ბეჩო{ს} მღვდელს. იქ ამბობდნენ, რომ "წუ-ხელო, შუაღამისას, მოუყვანიაო ტერეზიას ანგელოზი, ყარაულები ადგანა-ნო ახლა და ყველა იქ არისო". მე როგორ დავიჯერებდი ამას?! ავედი ზევით – სახლში, ხვინთელანისანთან მართლაც ბევრი (< "ხუ̂ავ-ი") კაცი იყო შეგ-როვილი; მე გზიდან ("შუკ-იდან-ზე") არ ავედი. მოვიდა ჩემთან მიქელაანთ მამურზა და მითხრა:
– რატომ არ ამოდიხარო ("ადიხარო"), შე ("მე") კაცო? ჩემი ბავშვისხე-ლა დაუბრძანებიაო საშრობში ("საშრობზე")20 ბავშვი?
– მე-მეთქი არ წავალ საფარისევლოდ და შენც უვიცი მგონიხარ ("მეუ-ვიცები"), რომ ისე ("ასე") დაკარგე ("გამოგეღო") გონება, რომ ბავშვს ანგე-ლოზად ხედავ. შენ ევედრე-მეთქი რამდენიც გინდოდეს, იმდენს;
უკან არ მოვხედე და ავედი ზევით. იანის (ეკლესიის) სალოცავზე მღვდე-ლი ("ბლაღოჩინი") და მისი ამხანაგები შემხვდნენ. ბლაღოჩინმა მომაბრუნა: "გამოვააშკარავებთ ("გა-ვ-ა-ცხად-ებ-თ"), ვისი ბავშვი ეყოლებაო". მე გამი-ხარდა, რაკი დამხმარე ("მო-მ-მარჯვ-ებ-ელ-ი") ადამიანი ("კაცი") ვიშოვე ("მე-შოვა") და მოვტრიალდი.
შევედით ეზოში ("კალო-ში"); აქ ფერხული აქვთ გაბმული, ბავშვი საშ-რობში ("საშრობზე") ზის გაპრანჭული ("გამზადებული") აბრეშუმის ტან-საცმლ(ებ)ით და თავსაფრით ("ლეჩაქ-ით"). შევხედე ფეხებზე ("ფეხებს") და შიშველი ჰქონდა, ისე დახეთქილი, რომ ცხენი{ს} ფუნასავით.
ერთი ხნის მერე მოვიდა ბექა და თქვა:
– მე ("მას") არაფერი გამიგია ("გაუგია"), თუ რა არის, გარდა იმისა ("ამისა"), აი, რომ ცოლი მყოლია ("ჰყოლია") ფეხმძიმე და ეს ანგელოზი გა-უჩენია.
მერე საშრობე ავიდა ბლაღოჩინი, ოთარიანთ თენგიზი და კიდევ სხვები. მე არ ამიშვეს, თორემ გადმოვაგდებდი საშრობიდან ბავშვს. ბლაღოჩინმა ჰკითხა:
– ვინ ხარო შენ ("არისო თვითონ")? ანდა, თუ რამე შეგიძლია ("შეუძ-
ლია"), აქ სასწაული მოახდინეო ("სა-სწა-ულ-ი-მცა ქნა"), ჩემი ("მისი") შვილი გერმანიიდან დამიბრუნეო ("გამოუბრუნამცა").
ბავშვმა უთხრა: მე კაცი ვარო ("თვითონ კაცი არის").
– აბა, კაცი თუ ხარ ("არის"), წმინდა გიორგის რატომ ეძახი ("აძახებს, ეუბნება") თავსო?
– ისო, მე ("თვითონ") ღმერთებს გავუზრდივარ ("გაუზრდია"), თორემ ისე ("ასე")არ ვარო ("არისო") წმინდა გიორგი.
მერე თენგიზმა ჰკითხა:
– აბა, მე გამომაჯანმრთელეო ("აბაო, თვითონ გაამთელამცა").
მაშინ ბავშვმა უთხრა:
– ცუდსაც ამბობ და კარგიც გინდაო ("უნდა")?
– აჰა, აი, დიდების მისასვლელი, როგორ თქვაო!
მაშინ ზოგიერთ ლატალელ(ებ)ს წამოსცდა(თ):
– ისე უნდა დაგვაბრუნო ("დაბრუნება გვინდა") ჩვენ, ვისაც არ გვჯერა, რომ წასაღები ვიყოთ ("წამოკიდებით მივდიოდეთ").
თოფები შიგნიდან ჰქონდათ გამოყოფილი. ზოგმა დაშლა დავიწყეთ.
– აბა, თქვენ უკმიეთ სხვი{ს} ბავშვს საკმეველი და მოსატყუებლად (ძვ.
ქ. "მო-სა-ღორ-ებ-ლ-ად") ეყოლეთ ვიღაც კახპა ქალს-მეთქი.
გარეთ გამოვწიე ("გამოსვლა დავიწყე"). ზღუდის კარზე ("კარზე ზღუ-დის") ვასილი იყო ქავზაიანთი. იმან დაუძახა ბექას:
– ეს ბავშვიო თავის პატრონს დაუბრუნე ("პატრონსმცა დაუბრუნა"), თორემ დღეს სისხლი{ს} ტბას დავდგამ ("და-დგ-ამ-ს") აქაო.
გაწევა დაიწყო საბრალო ვასილმა, მაგრამ მე მივედი მასთან და დავამ-შვიდე ("და-მ-ზავ-დ-ა").
ზოგი ამოვედით სახლში, ჩვენები ყველა მე დამცინოდნენ, "რატომ არ გჯერაო ("მ-ჯერ-ა") ტერეზია{ს} წმინდა გიორგი", მაგრამ სასაცილო(დ) თვი-თონ დარჩნენ ბოლოს.
ბავშვი სვიბიანთ ბაძული ყოფილა და ყველა მიხვდა ("ძვ.ქ. გულ-ად მო-ჴდ-ა") დიდი ხნის შემდეგ.
- 9. ქ უ თ ა̄̈ შ ხ ა̄̈ ნ ა̈ გ ი დ ლ ი ჴ ე დ
1905 ზაუ̂ჟი̄ნ ქრისდე̄ში თუ̂ე იშდე̄ხურა̄ლ, მა̄̈ნკუ̂ი̄ ერთობა ლა̈სუ̂ ეჩქას. მიშგუ̂ა მუს გუნა̈ბ მჷრე̄ს ახა̄დ მიშგუ. მი ქუთა̄̈შ ხუ̂ითუ̂ერდა̈ს ი ანზჷზე მიშგუ̂ათე გირგოლ ნიშგუ̂ეჲ ი სამსონ; ალჲარე ლიწედ მასა̈რდ ამხი̄დჷნ. ეჩე აჯაღ არდა ნიშგუ̂ეჲმჷყიშ გაბრიე̄ლ გისაშა. ლოხუ̂ჴერდად სგ
ა ნა̈ჲ ოხუ̂იშდ უშხუ̂ა̄რ ი ა̈ხუ̂ბინედ ჭჷშხშუ̂ ლიჴედ ქუთა̄̈შხა̄ნქა.
შუკუ̂ჟი̄ნ ლეჩხუ̂მა̈რი ლა̈ნფხანგა̄̈ნხ, მარე ეჩჟი ჲენასდ ქ'ე̄სღჷრდახ, ერე მა̄მ ხა̄დ შუ̂იმ. მ'ონღუ̂ე̄ლდა̈ს, ერე ალჲა̈რჷჯ ნა̈ბოზდ სგა̄დრიხ ლეჩხუმთე̄სგა, მარე ამჟი მა̄დ ლჷმა̄̈რ გუ̂ეშ; ესნა̈რ ლეჩხუ̂მა̈რს წა̈მჟი ლი̄ზი ხა̈მთქუ̂ე̄ნახ ი შიშდ ჟი ხა̈ფშა̈ნნახ. მ'ალა მა̄მ მიხალდა ი გირგოლდ მა̄̈ქუ̂
ნიშგუ̂ეჲ:
– ლეჩხუ̂მა̈რ ესერ მეჩი შდაუ̂ლა̈რშა̄ლ იფჷრთხა̈ნჲე̄ლხ ი ბა̄ზ'ე̄სერ ღუ̂ირიში ძირთეჲ დეშ ადრინეხ.
გაცხა̈ჲდ ამჟი ლა̈სუ̂.
მიჟ მასა̈რდ არდა, ეჩქას ოთა̄სდდ ღუ̂ირიში დუქნა̈რს ი ამჩუ ჟი ხახჷრშილახ ლეჩხუ̂მა̈რ; ბრიკი ლიგემ დე̄მთე ხემჲე̄და̄̈ნხ საბლუს. აშხუ̂ე̄მ რა̄̈ქუ̂:
– ნა̈ტჲალუ ესერ ნა̄ქუ̂ა შუ̂ანა̈რს, მა̈ჲ ესერ ეზერ ლინგზა̄რ{უ̂}ა̈ლ ნი-ხალ, მინს ესერ ლი̄ზი დე̄მთე ხა̈მჲე̄დახ ი ნა̈ჲ ესერ ცაგე̄რთე სგ'ო̄თჰე̄სგიდ ბა̄ზი.
ეჯჲა̈რ ჩ{უ̂}ოცუ̂ირდ ეჩეჩუ̄ნ ი ნა̈ჲ ეჯ ლე̄თ ჩხჷტა̈ლდთე ონჴუ̂ა̈დდ, ნიშგუ̂ეჲ წა̈მჲა̄დუ იზგეხ ეჩე – სუ̂ანიძა̄̈ლ –, ეჯჲა̈რთე̄სგა. მე̄რმა ლადა̈ღ ხოფირთე̄სგა გარ ონჴუ̂ა̈დდ. მე̄რმა ლადა̈ღ ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ქა ი ეჯ ლე̄თ კა-რუ̂ა̈რთე ლიჴედ ნეკუ̂ა̈დ ეში̄ეში̄.
ჩო̄ლრი აშა̈რს ონღურდად. საყდა̈რთე̄სგა მა̄დხუ̂ა̈ჲ გარ ნიკა̈ლდა, ეჩეჩუ̄ნ, ცხეკისგა ლითოფ ნასჷმდა. ოჩა̈დდ ეჩხა̄უ̂თექა ი ლელტხა̄̈ლ ითოფდახ ნიშა̈ნთე. ნა̈ჲ ლახ ნეწა̈დხ, ლითოფ ჩუ̂აქუ̂იცხ ი ლა̈ნჭუ̂ედდახ:
– იმსგიშ ესერ ხუ̂იშდ?
ნა̈ჲ ქა ხუ̂ა̄̈ქუ̂დ, ჲერუ̂ა̄̈ჲ ხუ̂ა̈სუ̂დ. ეჩქას ნა̄̈ქუ̂ხ:
– ჲაღუ̂'ე̄სერ ჟიუ̂ ესუ̂ჭუ̂ე̄ნდ ლექუ̂სირთე ი ჩუ̄უ̂ ა̈თუ̂ნაბნა̄̈ნდ ერთო-ბა̄̈ ნა̈ჲრთგულაჟი̄ნ.
გირგოლს ი სამსონს ჩო̄ლირ ნაჰოდ ბილთა̈რ ხუღუ̂ა̄̈ნხ ლინბანა̄ლეშ, მარე ეში̄ დე̄მ იჯრა̈უ̂დახ ლელტხა̄̈ლ. ნა̈ჲ დე̄მჟი ხონჴერდად უდგა̈რინუ̂დ. ჲარუ̂ ლიუ̂ერა̈რ ნუღუ̂ა̄̈ნდახ ი მე̄სმა̄მ – ლაღლატა̄̈რ. ნიშგუ̂ეჲ იღბა̈ლდ, მი პრაკლამაცია̄̈ლ მუღუ̂ა̄̈ნდახ ქუთა̄̈შხა̈ნ. ხუ̂ე̄ქარ, ერე "მი̄ჯ პა̈რტია̄̈ ხუ̂
იმ ხუ̂ი. ალჲა̈რჷჯ ამბა̈რჲეხ შუ̂ა̈ნთე ი სგა̈ჲჷჯ ხამა მიბდა̈უ̂იდ ალა-მა̈გს?!" გაცხა̈ჲდ ჩუ̂ა̈დჯჷრუ̂ეხ ლელტხა̄̈ლდ.
სერ ქ' ნუ ყუ̂დხ, მС დო ლა̈სუ̂ ეв ლე̄თ, მუბუ̈რСი̄ნ, სგ'ო̄ჩა̈დდ ზექრა̄̈ლთე̄სგა, მარე ამგუ̂ა̈რ ამახუ̂ს! – ყა̄̈რი მჷქაფდ მუსშუ̂ გარ ლა̈სუ̂ ლჷლფარე. ოხუ̂ა̄შუ̂ედ ლემესგ, მარე მუსი ნა̈ჰინ მა̈გ ჟი ნაბჷ̄დენდა. სერ ღალ მა̈ჲუ ჩუ̂ემინდ! – აშხუ̂თე, მჷცხუშ ხუ̂იდგა̈რიდ, მე̄რმათე – ნა̈ჲდ, მარე დია̈რ ჟი ლუკუ̂რა̈მე ლი ი მა̄მ ხაყა ლეზობდ. მი ძაფანა̈ჲ{შ} კიჩხა̈რ მუღუ̂ა̄̈ნხ ი ეჯჲა̈რ ლოხუ̂ე̄მდ თჷმოშ; სგო̄თსგურდად უშხუ̂ა̄რ, ლა̈ხუ̂ბინედ ლიღრა̄̈ლ ი ლიტუ̂ი̄ლიე̄ლ ი მა̄დხუ̂ა̈ჲ შეღაუ̂ა̈თდ ა̈ნჴა̈დ.
მჟ
ი დო ლა̈სუ̂, ჩუ̂ა̈დრჷჰა̄̈ნ. ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ჟი... ჩჲა̄̈გ შდუუ̂ე, ქჷსე̄მი ბურღუ̂ან ჩუ ლჷგ. ნა̈ჲ ესღ/ხუ̂რიდ... ამჟი̄ნ ზუმშუ̂ თე̄მი ლა̈ფხრა ლიზ. ჲეს ჲა̈რ ხუ̂აჭბიდ, ჲეს – ჲა̈რ. კილო̄თა̈რჟი̄ნ ღალ გაბრიელს ღულა̈ჲ ოთხუ̂ა̈რ, უ̂ედნილდ გარ ანჴა̈დ ზაგა̈რთეჟი̄ნ. ზაგა̈რჟი ჟ'ა̈ხუ̂შუ̂ემდ.
ოხუ̄გა̄̈ნდ ჟი... სგუ̂ებინ გირგოლ ლა̈სუ̂; ჩუ̄ჲ ლახა̄გა̄̈ნ ზაგა̈რხა̈ნჩუ̄ნ, რიფი ა̈ნკიდ ჟა̈ჰდ. მი ღა̈რთს ოხუ̂ფხიჭ სგა ი ჟიბა̄უ̂ ლა̄̈ხუ̂იცუ̂რ. ჟა̈ჰ ლაყუ̄ლუშ ჩუ̂აჩა̈დ ჩუბა̄უ̂. მასა̈რდ ანყალუ̂ი̄ნდა, მარე იმ ხუ̂იჩომდად?!
ლა̈ხუ̂ბინედ ჩუბა̄უ̂ ლიჴედ. იმჟი დო ლა̈სუ̂, ნა̈ბოზს კა̄ლთე̄სგა ონჴუ̂ა̈დდ. ბა̄ზი შუშხუ̂ა̈მ ლიზ. კა̄ლს ისლამ მითრო̄ნდა, ხა̈ზუშა, შუ̂ენდბა̄უ̂ ხა̄რ! ეჯ ლე̄თ გუნ ეზერ პა̈ტიუ̂ ნაყერ, მარე ქორისგა ეჯღა̄ი დეშ ლანგუ̂ა̄უ̂ე; ამჟი ხა̄რახ ჩუ̂ეულობ. მე̄რმე ქორ ხა̈გნე̄ნა, ეჩეჩუ̄ნ ანა̄შუ̂ე ლემესგ ი ეჩხა̄უ̂ ანია̄ლე.
მე̄რმა ლადა̈ღ დო̄სგ ოხუ̄გა̄̈ნდ ეჩეჩუ̄ნ; ლაყა̄რას ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე. ქაშუ̂ე̄თი სუ̂ უ სგ г რა̈ღ ლ ნა̄̈ყხ მუბუ̈რСი̄ნ С'ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე.
ა̈გის ეჩქა ზომხა აშხუდ ნა̄დ ნა̈ჲ სამხუბს; მასა̈რდ ათხი̄დჷნხ ნიშგუ̂ეჲ ლიჴედ, თოფა̈რი აშიდხ ლა̈ხჲადა̄ლდ ეჯ ლე̄თ ი გუნ ხოჩა ლე̄თ ანსყე̄ხ.
ქ უ თ ა ი ს ი დ ა ნ ს ა ხ ლ შ ი მ ო ს ვ ლ ა
1905 წელს, ქრისტეშობისთვე (რომ) მთავრდებოდა, პირველი ერთობა იყო მაშინ. მამაჩემს ალბათ დარდი ("გონ-ებ-ა") შეექმნა ჩემი. მე ქუთაისში ვსწავლობდი და გამოაგზავნა ჩემთან გრიგოლი (ჩვენი) და სამსონი. ამათი ნახვა ძალიან გამიხარდა. იქ იყო კიდევ ჩვენებური გაბრიელი, გისაანთი. გავ-ყევით ჩვენ ხუთივე ერთმანეთს და დავიწყეთ ფეხით სვლა ქუთაისიდან.
გზაზე ლეჩხუმლებიც შემოგვიამხანაგდნენ, მაგრამ ისე სწრაფად მიდი-ოდნენ, რომ მეტი არ შეიძლებოდა. მე ვფიქრობდი ("მოველოდი"), რომ ესენი საღამომდე შევიდოდნენ ლეჩხუმში, მაგრამ ასე არ ყოფილა საქმე. თურმე ლეჩხუმლებს წამიერად სწრაფად წასვლა სჩვევიათ, მაგრამ სწრაფადვე ("ხელად") იღლებიან. მე ეს არ ვიცოდი და გრიგოლმა მითხრა, ჩვენმა:
– ლეჩხუმლები ბებერი მერცხლებივით ფართხალებენ და ამაღამ ღვირიში{ს} ძირამდეც ვერ მიაღწევენო.
მართლაც ასე იყო.
მზე (რომ) კარგად ანათებდა ("იყო"), მაშინ გავუარეთ ღვირიში{ს} დუქ-ნებს და აქ შეკრებილი ("ახროვილი" < ა-ხოროშ-ებ-ულ-ი") არიან ლეჩხუმ-ლები; ნაბიჯი{ს} გადადგმაც კი არ შეეძლოთ საბრალოებს. ერთმა თქვა:
– ნეტავიმც თქვენ ("ნეტარებამცო გვფენია") სვანებსო, რა კარგი მგზავრობა იცითო ("ვიცით"), ჩვენ ("მათ") წასვლა არსად შეგვიძლიაო ("შეუძლიათ") და თქვენ ("ჩვენ") კი ცაგერშიც შეაღწევთო ("შევაღწევთ") ამაღამ.
ისინი დავტოვეთ იქ და ჩვენ იმ ღამეს ჩხუტელში მოვედით, ჩვენი თვის-ტომები ცხოვრობენ იქ – სვანიძეები –, იმათთან. მეორე დღეს ხოფურში მოვედით მხოლოდ. მეორე დღეს გამოვუდექით გზას და იმ ღამეს კარვებში მოსვლა გვინდოდა აუცილებლად.
ჩოლური{ს} აშარში ("აშარ-ს") მოვდიოდით. საყდრამდე ცოტა ("არაბევ-რი < არა-ხუ̂ავ-ი")ღა გვიკლდა; იქ, ტყეში, თოფის სროლის ხმა გავიგონეთ. მივედით იქამდე და ლენტეხლები ისროდნენ ნიშანში. ჩვენ რომ დაგვინახეს, სროლა შეწყვიტეს და გვკითხეს:
– სადაურები ხართო;
ჩვენ ვუთხარით, ვინც ვიყავით. მაშინ გვითხრეს:
– აბა, დაბრუნდითო ("ავბრუნდეთმცა") ლექსურაში და დაიფიცეთო ("დავიფიცოთ"<გან-ვ-ი-ბან-ე-თ-მცა") ერთობის ერთგულებაზე.
გრიგოლს(ა) და სამსონს ჩოლურში მიცემული ბილეთები ჰქონდათ და-ფიცების(ა), მაგრამ მაინც არ იჯერებდნენ ლენტეხლები. ჩვენ არ ("არა-ფრით") მივყვებოდით ცოცხალი თავით ("უსიკვდილოდ"). ორს რევოლ-ვერ(ებ)ი გვქონდა და მესამეს – დასაღალატებელი21. ჩვენდა ბედად ("იღბლ-ად"), მე პროკლამაციები მქონდა ("მქონდნენ") ქუთაისიდან. ვუთხარი, რომ "მე პარტიის მეთაური ვარ-მეთქი. ესენი ლენტეხლებმა გამატანეს ("მო-მ-ა-ბარ-ეს") სვანეთში და თქვენ როგორ მიბედავთ-თქო ამდენს ("ამას ყველა-ფერს")?" მართლაც დაიჯერეს ლენტეხლებმა.
მერე გაგვიშვეს, როგორც იქნა, და იმ ღამეს, სიბნელეში ("და-ბურ-ულ-ზე"), მივაღწიეთ ძელურებამდე, მაგრამ ("ასეთი") მტრისას! ყავრის მაგივრად მხოლოდ თოვლით იყო დაფარული. დავანთეთ ცეცხლი, მაგრამ თოვლის ნადნობი ყველაფერი ზედ გვესხმებოდა.
მეტი რაღა უნდა გვექნა საწყლებს! ერთი მხრივ სიცივისგან ვკვდებით, მეორე მხრივ – გვშია. ("მაგრამ") პური გაყინულია და არ ვარგა საჭმელად. მე პილპილის პარკები მქონდა ("მქონდნენ") და ისინი ვჭამეთ სიმწრით; მი-ვუსხედით ერთმანეთს, დავიწყეთ სიმღერა და ძახილი და ცოტათი შეღავათი მოგვეცა ("შეღავათ-ად მოგვივიდა < ძვ. ქ. "მო-გუ-ი-ჴდ-ა").
როგორც იქნა, გათენდა. გამოვუდექით (გზას)... ყველგან თოვს, თოვლის ნამქერი{ს} ბურუსი ("ბუღ-ი") დგას. ჩვენ მივდივართ... ასე ოდნავ არის თვალის გახელის ("სა-ფახ-ულ-ებ-ელ-ი") შესაძლებლობა. ხან ვინ ვკვალავთ (გზას), ხანაც – ვინ. წვეტიან კლდეებზე საწყალ გაბრიელს ძალა წაერთვა ("მუხლი მოეკვეთა"), ძლივსღა ამოვიდა ზეგანზე. ქედზე შევისვენეთ.
ავდექით... წინ გრიგოლი იყო; როგორც კი დაიწყო სვლა ქედიდან, გრუ-ხუნიც გაადინა ("გაიღო") ზვავმა. მე ნაბადს ვსტაცე ხელი და ("ზევით") შევირჩინე. ზვავი ხმაურით ("ღრიალით") ჩავიდა დაბლა. ძალიან შეგვეშინ-და, მაგრამ რას ვიზამდით?!
დავიწყეთ ქვემოთკენ სვლა. როგორც იქნა, საღამოს კალაში შემოვედით. ამაღამ ახალი წლის წინა ღამეა. კალაში ("კალას") ისლამს ვიცნობდი ხა-ზუანთ, შენდობა ექნეს ("შენდობამც აქვს")! იმ ღამეს ძალიან კარგი პატივი გვცა, მაგრამ სახლში მაინც ვერ გაგვაჩერა ("დაგვაყენა") – ასეთი ჰქონიათ ჩვეულება; მეორე სახლი ჰქონია ("ს-დგ-მ-ი-ა"), იქ დაანთო ცეცხლი და იქ დაგვაწვინა.
მეორე დღეს ადრე ავდექით იქ; საყავრის გავლით ("საყავრეს") წამოვე-დით შინ. ქაშუეთის (ეკლესიის) ეზოში არაყი დაგვალევინეს და დაბნელე-ბულზე ამოვედით სახლში.
სახლში მაშინ ახალ წელს ერთად ვხვდებოდით ჩვენ, საძმო ("ახალი წელი ერთად გვქონდა ჩვენ, საძმოს"); ძალიან გაუხარდათ ჩვენი მოსვლა. თოფებიც გაისროლეს სიხარულის ნიშნად ("სა-ლხინ-ო-დ") იმ ღამეს და ძალიან ("გულ-ად") კარგი საღამო მოაწყვეს ("ღამე გააკეთეს").
-
10. ჭ ი შ ხ ი მ ჟ ი̄ ნ ა̈ მ კ უ̂ ა̈ შ
მე̄შთხუ̂ა̄მ კლასს მია̈ჲ ოდერ ბაგრატი
ხუ̂
აგა̄თუ̂ა̈ს, ეჩქას აშხუ̂ ლადა̈ღ, მიშგუ̂ა მისა̈ნდ, ლაჴუ̂მი ნამრიღუ̂თეჟი̄ნ – ქუთა̄̈შ ზაგა̈რჟი̄ნ ლჷგ.
ეჩხა̄უ̂თეჟი̄ნ მა̈გ ესღჷრდახ ბოფშა̈რ, ლა̄ზ კიჩხი გუუ̂ა̈რდ ხა̄დ ბაჩა̈რჟი̄ნ. ბოფშა̈რ აფა̈შუ̂დდახ: "ეზერ ესერ ლარდა ლიზ ეჩეჟი̄ნ". სერ მი̄ ლა̈მ-ხუზნა̄̈ნ გუ̂ი ი ჟ'ოდერ, მარე თხუმთეჟი̄ნ ერ ოდერ, ეჩქას სგა ლაგუ̂დირ ბა̈ჩი ქ'ა̄̈ხტყა̈ც ი ჭიშხ მი̄გა̈ნ, ეჯა̄ჲ.
ქ'ა̄̈ნშყუ̂დ, მარე ალა ჟი ლა̈ხუ̂სკუ̂ე̄რ, ერე ჭჷშხა̈რჷჯ ერქჷდა ქა ჯეკუ̂შუ̄რიხ ი ეშხუ̄ჯ ეში̄ ჟი ლა̈ხჷნთხილ. ლერსგუ̂ან ჭიშხს ჩუ ლაშყა̈დჟი სგა ხუ̂იფხჭ ი ლერთანშუ̂ გარ ხუ̂ეჲხ ჟი. ჟი ხუ̂ეჲხ, ეჩქას ღალ ბაჟ ქ'ა̄̈მჩა̄̈დ კუ̂ეტო̄ლ ხა̈ნს; სგა ლა̈მტა̈ხ, ეჩქას ა̈მპუ̂რ ჟი, მარე ჟი ღალ ხუ̂ეჲხ
გიმჟი̄ნ. ლოხუ̂სგი ჭიშხს ი გა̈ნთე მეთხფე მა̄რ. ლა̈ფჩინ მა̄სდა̈ნ, ეჯა შიშდ ჩუ̂აბა̈ჭკუ̂.
ლა̈ხუ̂ბინ ღალ ლიკი̄ლი; ანჴა̈დხ მიშგუ აფხნეგა̈რ, ა̈მკო̄დეხ ჟი ი ჩუ̂ა̈მთირნეხ ბა̈ლნი̄ცათე. ეჩეჩუ̄ნ ფერშა̈ლ არდა, ჲორი აფხნეგა̈რ ჟ'ამყურდახ ჟიქა̄ნ. ფერშა̈ლდ ქ'ა̄̈მრუწუ̂ნე ჭიშხ, ჟ'ა̈მკჷრფხნე ი ჩუ̂ამყუ̂ი-ნე. ჭიშხ ჩუ̂ა̈დმეშხა̄̈ნ ჰა̈დურდ ქუთუ̄ლთეჟი̄ნ. მე̄რმა ლადა̈ღ მა̄̈ქუ̂:
– ხირურგს ესერ ჴიდე.
მი ხოჩა მირ მიხალდა, ხუ̂ე̄ქარ:
– ა̄დუ̄ჯ ხოჩა.
ანჴა̈დ ექიმ – ხერხილდა̈რ, ასლა̄და̈რ ი იშგენ ბარგა̈რ/ლ ხუღუ̂ა̄̈ნდა. რა̄̈ქუ̂:
– ჭიშხ ესერ ქა ლექუ̂ცე მა̄რ, ადო ჩუ̂'ესერ ხუ̂იდგა̈რი.
მი ლიკი̄ლი ლა̈ხუ̂ბინ:
– ჭიშხი ლიქუ̂ცესჷჯ დაგრა მიცხა!
ხირურგ ქ'ა̄̈მყა̈ჩ. ეჩქანღო ბა̈ლნი̄ცაჲსგა დე̄მჟი̄ნ ოთი̄გნ, მაყუ̂ლი̄ნდა. მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რდ მიშგუ̂ა ბინათე ამჲეხ ი ეჩეჩუ̄ნ ჟაგრალა̈რს ხუ̂იცუ̂მენდა̈ს.
ჲარუ̂ თუ̂ეუნღო მიშგუ მუ ღალი ანჴა̈დ, ეჩნე̄მ ქ'ა̄̈მჴერნე ა̈გითე. ამეჩუ̄ნ მა̈ჲ მელე̄ნიუ̂შ ხუ̂ისეტდა̈ს, მა̈ჲ – იმნოშ, მა̈ჲ – იმნოშ ი ქ'ა̄̈მჟაგ ჭიშხ. ათხე დე̄სამაგუ̂ეშ მათჷმ.
რ ო გ ო რ მ ო მ ტ ყ დ ა ფ ე ხ ი
მეოთხე კლასს (რომ) ვამთავრებდი, მაშინ ერთ დღეს, ეშმაკად ("ჩემს მისნ-ად"), მეც ავედი ბაგრატის ტაძრის ნანგრევებზე – ქუთაისში ქედზე ("ზეგან-ზე") დგას. იმაზე ყველა{ნი} ადიოდნენ ბავშვები, ასასვლელი კიბის მსგავსად ("გვარ-ად") ჰქონდა ქვებზე. ბავშვები აქებდნენ: "კარგი ადგილიაო ("სამყოფიაო") იქ"; მეც მომინდა ("ამიცუნდრუკდა გული") და ავედი, მაგრამ თავამდე რომ ავედი, მაშინ ხელის მოსაკიდი ქვაც ჩამოიშალა ("ჩამოტყდა") და ფეხი (რომ) მედგა, ისიც.
გადმოვვარდი, მაგრამ ის კი მოვიფიქრე, რომ "ფეხები ორივე მომტყდება ("მოგტყდებიან") და ერთი მაინც დავიცვა ("დაიცავი")-მეთქი". ჩამოვარდნი-სას მარჯვენა ფეხზე ვიტაცე (ხელი) და მარცხენათიღა დავეცი. (რომ) დავე-ცი, მაშინ, საწყალმა, გონება დავკარგე ("წამივიდა") ცოტა ხანს. რომ დამი-ბრუნდა, მაშინ წამოვხტი, მაგრამ, საცოდავი, (ისევ) დავეცი მიწაზე. შევხედე ფეხს და გვერდზე ("განზე") მაქვს გადაკიდებული. ფეხსაცმელი ("სა-ჩაფ-ულ-ე") რომ მეცვა, ის უცბად ("ხელად") გასკდა.
საბრალომ დავიწყე კივილი. ამოვიდნენ ჩემი ამხანაგები, ამიკიდეს და ჩა-მათრიეს საავადმყოფოში ("ბალნიცა-ში"). იქ ფერშალი იყო. ორი ამხა-ნაგ(ებ)ი დამაწვნენ ზემოდან. ფერშალმა გამიჭიმა ფეხი, არტაშანი დამადო და დამაწვინა. ფეხი გაშავდა მთლიანად მუხლამდე. მეორე დღეს მითხრა:
– ქირურგს მოვიყვანო ("მოიყვანსო", შდრ. ძვ. ქ. "ჴდ-ომ-ა").
მე კარგი რამ მეგონა, ვუთხარი:
– კი სჯობია-მეთქი.
მოვიდა ექიმი – ხერხები, პინცეტები ("სატეხები") და სხვა იარაღები ("სა-ბარგ-ებ-ი") ჰქონდა. თქვა:
– ფეხი მოსაჭრელი გაქვსო ("მაქვს"), თორემ მოკვდებიო ("მოვკვდებიო").
მე კივილი დავიწყე:
– ფეხის მოჭრას სიკვდილი მირჩევნია-მეთქი.
ქირურგმა თავი დამანება. მერე საავადმყოფოში ("ბალნიცა-ში") არა-ფრით გავჩერდი ("და-ვ-დექ-ი"), მეშინოდა. ჩემმა ამხანაგებმა ჩემს ბინაში წა-მიყვანეს და იქ წამლებს ვისვამდი.
ორი თვის შემდეგ საწყალი მამაჩემიც მოვიდა. იმან წამიყვანა სახლში. აქ ხან "ლაშქარათი" (ნაღრძობის მომრჩენი ბალახი) ვმკურნალობდი ("ვიწებებდი"), ხან – რით, ხან – რით და მომირჩა ფეხი. ახლა არაფერი ("არარა საქმე") მჭირს.
- 11. ს ა̈ უ̂ თ ე ლ ი̄ ზ ი
ლეჰნა̄̈ იუ̂ლისისგა მიშგუ̄რა ესღჷრდახ სა̈უ̂თე. მი დე̄სა მი̄ზნა̄̈ნ ი მეკუ̂ა̈დ ლი̄ზი. ლეზიზ ჟ'ოხუ̂მა̄რუ̂ინ ი ხურჯნა̈რთ'ე̄სუ̂იდ. აჯაღ კუ̂ეტო̄ლ ლეღუ̂ჭა̈რილა̈რ მუღუ̂ა̄̈ნხ: ბარდნა̈რ/ლ, აბურშუ̂ემი ლა̈ჩა̈ქ ი ნეცუ̂ნი̄რ ბარგა̈რ/ლ. მი ჰილუ̂ს ოხუ̂სგურდ. მიშგუ აფხნეგა̈რ მა̈გ ჭჷშხშუ̂ ლა̈სუ̂ხ.
ა̈თუ̂ბინედ ლი̄ზი. ეჯ ლე̄თ შიხრას ოსა̈დდ ლაჴუ̂მი ნა̈მრიღუ̂ისგა. ლემესგ ოხუ̂ა̄შუ̂ედ, ჩუ̂'ა̈თუ̂ა̈ხშმა̄̈ნდ. მე̄რმა ლადა̈ღ, ლირჰა̄̈ლთე, ოთა̄გა̄̈ნდ შუკუ̂ს. შდუგუ̂რაქა ჰილუ̂ს ნესტორ ახსგურდა გიეშა ი მი მე̄რმა̄̈ლცახა̈ნ ჭოკა̈რქ'ო̄დერ. ამჟი̄ნ ოჩა̈დდ ქუ̂იშდ. ამეჩუ̄ აჯაღ ენხუ̂ი̄დხ ნიშგუ̄რა. ჟ'ა̈ხუ̂შუ̂ემდ, ყჷრჷნდა̄̈ ლალდე̄სგა̄ლთეჟი̄ნ ჟ'ოჩა̈დდ, ეჩქას ჩაფლა̈რ ქ'ა̄̈ხუ̂-ცა̄და̄ლედ, წერქუ̂ა̈ლ მახად ა̈ხუ̂ნახჷ̄რედ ი ეჩჟი̄ნ ოთა̄გა̄̈ნდ;
კოჯ ქ'ო̄შდიხდ, ეჩქას შიშდ ბღე{ჰ} ენხუ̂ი̄დ ჩუ მებჭკუ̂ე. ჰილუ̂ს ესუ̂ქჷფჷ̄რე ქა ბღე̄მი პილჟი̄ნ ი სგა შყედენდა ლჷბარგდ, ჰა̄უ̂ ნესტორ გიეშა ი მა̈მჷრზა მიქლა̈ჲშა დო. ეჯჲა̈რდ უ̂ედნილდ გარ ა̈დგიჭხ ჩუ ჰა̈ღუ̂ირშუ̂ ი ჰაკუ̂ა̈დშუ̂. სერ ჰჷნგირ ჩ'ოხუ̂კიდდ; ჟი ლა̈ჲცუ̂ეხ მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რდ ი ეჩეჟი̄ნ ჟიბა̄უ̂ ლაჴჩჷნოშუ̂ ოჩა̈დდ, ეჩჟი ლჷმჯერე ლა̈სუ̂.
ლა̈შდუ̂ებთე ჟ'ოჩა̈დდ, ეჩქას გარ ლა̄̈ხუ̂იკუ̂შ, ერე მასა̈რდ ამყა-ლუ̂ი̄ნდა.
– ჲა̄ღუ̂'ე̄სერ ქათლა̈ გუგუფჩუ̄ნ ჰა̈დურდ ხოლა შუკუ̂ ლიზ, ეჩე-ლექუ̂'ე̄სერ ჰა̈დურდ დეშ ოდუ̂რინე მი გარ, მარე ნომა̄უ̂ ესერ მაყლუ̄ნი.
ჟ'ოჩა̈დდ ზაგა̈რთეჟი̄ნ, ლოხუ̂ა̄გა̈ნდ ჩუ ქათლა̈ გუგუფს ი ეჩჟი წაფხ ლა̈სუ̂ ჩუბა̄უ̂, ერე ტკიცოშ ქათლა̈ გუჰშა̄ლ. ეჩელექუ̂ა ნესტორ გიეშა სგა მიგუ̂დირდა ი ეჩჟი̄ნ ოჩა̈დდ. ეჩჟი̄ნ ჩუ ლჷბჭკუ̄რე ლა̈სუ̂ხ ბღეჰა̈რ (‖ბღა̄̈რ), ერე ქა უ̂ედნილდ გარ ხუ̂ითიშდად შუკუ̂ს. მე̄რმა̄̈ლს ხოხუ̂რა ხა-ყუ̂ლი̄ნდახ ი მი მასა̈რდ მაყალ ა̈მშყა̈დ გუთე, ჭჷშხა̈რ ეშ მიფჷრღჷნახ.
იმჟი დო ლა̈სუ̂, ჩ'ოჩა̈დდ ჭიბე̄რთე ი ეჩეჩუ̄ნ ქ'ა̄̈თუ̂ბარა̄ლა̄̈ნდ, ჩუ̂'ა̈თუ̂დი̄რა̄̈ნდ, ღო ჩუ̂'ა̈თუ̄ჟდა̄დ ი ეჩქანღო გარ ოთა̄გა̄̈ნდ ჩუბაუ̂. ეჩე-ლექუ̂ა ლახუ̂ა̈რ ი ცხეკ ჩ'ოშდიხდ, ეჩქას ა̈ნჴა̈დჷ̄ნ ყა̈რუ̂ლარე ლარდათე-ჩუ̄ნ, ეჩხა̈ნქა – თეგენეკთე.
ეჩეჩუ̄ნ სა̈უ̂ჲა̄̈რ არდახ, მარე ლურ{უ}სუ და̄̈ს ხოხალდახ, ლუსუ მი მა̄მა მიხალდა. უ̂ეშგიმპილს ანჴა̈დ ეშხუ მჷსა̈უ̂, ეჯა ხეჩხო̄რკა̄ლ ლურ{უ}სუს. ხუ̂ი̄მბუ̂ა̄ლდ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს; ეჩქას მი ი ნესტორ გიეშა სგა̄ნიე მიჩა ქორთე. მე̄რმა̄̈ლდ იშგნა̈გ ითხეხ ლარდა. ეჯ ლე̄თ ეზერ პა̈ტიუ̂ ნაყერ ეჯ მჷსა̈უ̂დ, ლუსუ ორა̄̈ში ლამა̄̈შ.
მე̄რმა ლადა̈ღ ლახუ̂ბინედ ეჩექა ი მე̄რმა სოფლა̈რქა ლიღუ̂ჭარ. ნიშ-გუ̄რას ნა̄̈შყი, ლუბჴუ̂ელე ი იცხრა ხუღუ̂ა̄̈ნდახ, ეჯჲა̈რს მასა̈რდ იყიდდახ მა̈ტყღა. ჲარუ̂ ღეთ ა̈დგილს ლიც ხუ̂აშგუ̂ემნ ლეთრად ი ლიცი მჷქაფ მარწუ̂ენ ა̈მჴიდხ. ლუსუდ "ა̈ჲრან" ხაჟხა მარწუ̂ენს. ეზერ ლეთრე ლი. ლუშნუ მარწუ̂ენდ ხოჩა ხა̄რ მა̄რა ი მასა̈რდ მჷხიმ ლიზ.
ამჟი̄ნ ბახსანმუყუ̂ ოჩა̈დდ. ეჩეჩუ̄ნ სოფელხა̈ნქა ამბა̈უ̂ მუღუ̂ა̄̈ნდა ბახსნა̈რთე. მე̄რმა ლადეღ ჩუ̂ა̈დნა̈ზო̄რა̄̈ნხ ბახსნა̈რ. უშხუ̂ა̄რ ოხუ̂სყედ, მა̈ჲ გუ̂ეშ ნეჭკჷ̄რა̄̈ნ, ეჩე̄სგა. ჲორი ლე̄თ ოთარშე̄რ ჯა̈ნსუხიშმჷყ ანა̄დდა. ნიშგუ̄რად ლიღუ̂ჭარ ქ'ა̄დსურლეხ, ეჩქას ქ'ო̄ხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ბახსანხა̈ნქა. ეჯ ლე̄თ თეგენეკთე̄სგ'ო̄ნჴუ̂ა̈დდ. მი ბეჩუ̂ი̄ თანა̈ღს დე̄მჟი̄ნ ოღუ̂ერ ი ჩუბე-ჴეუ̂ი თანა̈ღს ლიჴედ ა̈ხუ̂ცხე̄ნ.
მიშგუ̂აცახა̈ნ გიეშა ნესტორ, ნიშგუ̂ეჲ არსენა ი ილიოზ ადჷ̄გა̄̈ნხ. მე̄რმა ლადა̈ღ ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ქა. ნიშგუ̂ეჲ არსენას ეშხუ ხოშა ბოთლიკ ნათხუმ ჰარა̈ყ ხუღუ̂ა̄̈ნდა. ყა̈რლუ̂არე ლარდამჷყ ლემესგუ̂ ოხუ̂ა̄შუ̂ედ, ბა̈ჩა̈რ ოთქჷნთრინედ ი ეჩექა მი ქ'ა̄ხურბიე̄ლა̄̈ნ. ილიოზს ხეკუ̂ა̈დ ლირბი-ე̄ლ, მარე მახე̄რა ხა̄დ ი ეჩი̄ ნა̈რბია̄ლუ̂ მა̄დ ნეკუ̂ა̈დ.
ეჯ ლე̄თ ცხეკი თხუმ ხუ̂არდად. ისგლე̄თქა სა̈უ̂ჲა̈რ ანჴა̈დხ, ჩა̄ჟა̈რ ხეყა̈დხ ნა̈ქუ̂თა̈რ. ლანჭარჟეხ ლეყდიდ. მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რს ჩუ ხეკუ̂ა̈დხ, მარე მი მა̄დ ჩუ̂ემ. ეჯჲა̈რს ჰარა̈ყ ლოხუ̂ა̄̈შდ ი აჩა̈დხ. ნა̈ჲ ნაბდა̈რს ლა̈ხუ̂ჭო̄ნა̄̈ნდ სგა ი მე̄რმა ლა̈დღი რჷჰი გარ ა̈ხუ̂ბა̈ჟდ.
ქ'ო̄ნჴუ̂ა̈დდ ჩუბეჴეუ̂ი თანა̈ღს, ტუ̂იბ ხაჟხა, ეჩხა̄უ̂თეჩუ̄ნი ეჩეჩუ ქ'ა̈თუ̂სტუღუ̂ნა̄̈ნდ, ნა̈ბოზს ჩუბეჴეუ̂ს ხუ̂არდად. მი სგუ̂ებინ ოთქა̄ბ აფხნეგა̈რს ფა̈რთე – ლეზიზ ლამა̄რათე. ლეზი ჩუ მეშთხე ნა̄დ. შუკუ̂ჟი̄ნ ფარა̈ლს ლა̈ჰუ̂იდ. ეჯჲა̈რს ჰარა̈ყი ხუღუ̂ა̄̈ნხ გა̈ნჭუ̂ა̈შ, ი ჭაგუ̂ა̈ ლჷჩი̄დ კუ̂ა̄̈შია̈რი. ჰარა̈ყი ლამა̄̈შხ მასა̈რდ ი დია̈რი მა̄მნეხ.
ეჯ ლე̄თ ღეშდერ მიშგუ̂ა ქრისდეშე̄რთე̄სგა ოდერ. ეჯჲა̈რს ნადა̈რ ხორდახ ზურალარეშ ი ქუთუ̂ა̈რდ გუ̂ეში ხა̄დხ მა̈გ.
ნაუ̂ახშმობენ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს ხოღე̄ლდა̈ს აფხნეგა̈რს, მარე დე̄ს'ა̄ნჴა̈დხ. მი ეჯ ლე̄თ ლა̈ფრაჟი̄ნ ოთყურდ. ჰამს მიშგუ აფხნეგა̈რი ანჴა̈დხ. ლა̈ხჭუ̂ედ:
– იმღა̄ჯ ა̈ჯქა̈ხხ ამჟი̄ნ?
– იმღ'ე̄სერ ი ჩუ̂ათბურე̄ნახ ი შუკუ̂ს დეშ ხახო̄ლნახ ი სერ ესერ ჩუ̂ა̈მსედე̄ლიხ ცხეკისგა მჷტმად.
მი დია̈რ ოხოჴდ ეჩხა̄უ̂თექა ი ჩუ̂'ა̈დდი̄რა̄̈ნხ. ა̈ხუ̂ბინედ ლიჴედ ეჩხა̈ნქა ი ეჯ ლე̄თ ა̈გიდ ონჴუ̂ა̈დდ.
"ს ა ვ ე თ შ ი"22
შარშან(ის) ივლისში ჩვენებურები მიდიოდნენ ჩრდილო კავკასიაში ("სავ-ეთ-ში"). მე არ ვიყავი ნამყოფი ("ნავალი") და მინდოდა წასვლა. საგზა-ლი გავამზადებინე და ხურჯინებში ჩავადებინე. ცოტაოდენი გასაყიდებიც ("სა-ვაჭრ-ო-ებ-ი-ც") მქონდა: ნაჭრები ("ფართლ-ებ-ი"), აბრეშუმი{ს} თავსა-ფარი ("ლეჩაქ-ი") და წვრილ-წვრილი ნივთები ("ბარგ-ებ-ი"). მე ჯორზე ("ჯორს") შევჯექი და ჩემი ამხანაგები ყველა{ნი} იყვნენ ფეხით.
დავიწყეთ სვლა. იმ ღამეს შიხრაში ("შიხრა-ს") დავრჩით ეკლესიი{ს} ნანგრევებში ("ნა-რღვ-ევ-ებ-ში"). ცეცხლი დავანთეთ. ვივახშმეთ. მეორე დღეს, გამთენიისას, გავუდექით გზას ("შუკა-ს"); შდუგვრის გზაზე ჯორზე ("ჯორს") ნესტორი შეჯდა, გიეანთი, და მე სხვებთან ("მე-ორ-ე-ებ-თან") ერთად საცალფეხო ხიდზე ("ჭოკ-ებ-ზე") გადავედი. ასე წავედით ქვიშამდე ("ქვიშ-ად"). აქაც დაგვხვდნენ ჩვენებურები. შევისვენეთ. "ყირინდა(ს) ფეხთ-
ჩასაცმელამდე" (ტოპ.) (რომ) ავედით, მაშინ ფეხსაცმელები გამოვიცვალეთ. თომი ("წერექო-ებ-ი") ხელახლა{დ} ამოვიფინეთ და ისე გავუდექით.
კლდე (რომ) გავლიეთ, მაშინვე ("ხელად") მყინვარის ნაპრალი დაგვხვდა ("გამსკდარი"). ჯორი ("ჯორს") დაცურდა ("დაუცურდა, გამოეშალა") მყინ-ვარის ნაპრალი{ს} პირას და ჩავარდებოდა შიგ ბარგიანად, რომ არა გიეანთ ნესტორი და მიქელაანთ მამურზა; იმათ ძლივძლივობით დაიჭირეს მხოლოდ აღვირით(ა) და კუდით. მერე უკვე უნაგირი ჩამოვუღეთ; წამოიკიდეს ("წამოი-ცვ-ეს") ჩემმა ამხანაგებმა და ("იმაზე") ზევით (გზის) კაწვრა-კაწვრით წავედით, ისე გაყინული იყო (თოვლი).
სამშვიდობოს ("სა-მშვიდ-ობ-ო-{ს}-კენ") რომ ავედით, მაშინღა გამოვ-ტყდი, რომ მეტისმეტად შემეშინდა.
– აბაო, "ქათმი{ს} მკერდზე" (ტოპ.) მთლად უარესი გზაა ("შუკა არის"). იქ მთლად ვერ ჩახვალო ("ჩავალ მე")მარტო, მაგრამ ნუ გეშინიაო ("მეშინია").
ავედით ზეგანზე, დავადექით ქვემოთ "ქათმის მკერდს" და ისეთი ციცაბო ("წარაფ-ი") იყო ("ქვემოთ"), მართლაც ქათმის მკერდივით. იქით გიეანთ ნესტორს ხელი ეკიდა (ჩემთვის]) და ისე ჩავედით. ისე იყო ("იყვნენ") დამსკდარი მყინვარის ნაპრალები, რომ ძლივსღა ვირჩევდით გზას. სხვებს ნაკლებად ("პატარა") ეშინოდათ და მე ნამეტანი შიში ჩამივარდა გულში, ფეხები მიკანკალებდა.
როგორც იქნა, ჩავედით ჭიბერში და იქ დავიბანეთ, დავპურდით, შემდეგ დავიძინეთ და იმის მერეღა დავადექით (გზას) ქვემოთ. იქ მთები და ტყეები რომ გავლიეთ, მაშინ მივედით სადარაჯომდე ("ყარაულ-ებ-ი{ს} სამყოფამ-დე"), იქიდან – თეგენეკამდე.
იქ "სავები" იყვნენ, მაგრამ რუსული არ იცოდა ("იცოდნენ") არც ერთმა, "სავური" მე არ ვიცოდი. ბოლოს მოვიდა ერთი "სავი", ის ეწვალებოდა ("ე-ჩხორკ-ებ-ოდ-ა") რუსულს. ვსაუბრობდით დიდხანს; მერე ("მაშინ") მე და გიეანთ ნესტორი შეგვიყვანა თავის სახლში. სხვებმა სხვაგან იშოვეს ბინა ("სამყოფი"). იმ ღამეს კარგი პატივი გვცა იმ "სავმა". "სავური" ბუზალაყიც (არყის ნახადი) დამალევინა.
მეორე დღეს დავიწყეთ იქ და სხვა სოფლებში ვაჭრობა. ჩვენებურებს ნა-ძვის კევი, ჩირი და მსხალი ჰქონდათ, იმათ კარგად ("ნამეტნავად") ყიდუ-ლობდნენ მატყლზე. ორიოდე ადგილას წყალი ვთხოვე დასალევად და წყლი{ს} მაგივრად მაწონი მომიტანეს. "სავურად" აირანი ჰქვია მაწონს. კარ-გი დასალევია. სვანურ მაწონზე უფრო უხდება ("კარგი აქვს") კაცს და მე-ტად მჟავეა.
ასე წავედით ბახსანამდე. იქ სოფლიდან ამბავი {მი}მქონდა ბახსანლებ-თან. მეორე დღეს შეიკრიბნენ ბახსანლები. ერთმანეთს კარგად შევეწყვეთ, 223
რა საქმეც გვაწუხებდა, იმაში. ორი ღამე ოთარიანთ ჯანსუღთან დავყავით. ჩვენებურებმა ვაჭრობა (რომ) დაამთავრეს, მაშინ გამოვუდექით ბახსანიდან (გზას). იმ ღამეს თეგენეკში მოვედით. მე ბეჩოს უღელტეხილზე არაფრით არ წამოვედი და ჩუბეხევი{ს} უღელტეხილით ("უღელტეხილს") {წა}მოსვლა ვარჩიე.
ჩემთან გიეანთ ნესტორი, ჩვენი არსენა და ილიოზი დარჩნენ. მეორე დღეს გამოვუდექით (გზას). ჩვენს არსენას ერთი დიდი ბოთლი მაგარი ("ნათავედი") არაყი ჰქონდა. ყარაულები{ს} სამყოფთან ცეცხლი დავანთეთ, ქვები გავახურეთ და მე იმაზე პურები გამოვაცხვე. ელიოზს უნდოდა პურის გამოცხობა, მაგრამ მუნი სჭირდა და მისი ნახაბაზები არ გვინდოდა.
იმ ღამეს ტყის თავში ("თხემ-ს") ვიყავით. შუაღამისას "სავები" მოვიდ-ნენ, ცხენები ჰყავდათ ნაქურდალი. შემოგვთავაზეს საყიდლად. ჩემს ამხანა-გებს უნდოდათ, მაგრამ მე არ დავანებე ("ვქენი"). იმათ არაყი დავალევინეთ და წავიდნენ. ჩვენ ნაბადში გავეხვიეთ და დილასღა გაგვეღვიძა ("მეორე დღი{ს} სინათლეღა გავიგეთ").
გადმოვედით ჩუბეხევი{ს} უღელტეხილზე, ხეობა ჰქვია, იქამდე და იქ და-ვიბანეთ, საღამოს კი ჩუბეხევში ("ჩუბე-ხევ-ს") ვიყავით. მე ("წინ") გავასწა-რი ("გავერიდე") ამხანაგებს ფარში, საგზლის გასამზადებლად. საგზალი გა-მოლეული გვქონდა. გზაზე ("შუკა-ზე") ფარელებს დავეწიე. იმათ ანწლი{ს} არაყიც ჰქონდათ და ჭლაკვჩართული მჭადებიც. არაყიც ბლომად და-მალევინეს და პურიც მაჭამეს.
იმ ღამეს ღეშდერში ("ღეშდერ") ჩემს ნათლიაანთან შევედი. იმათ ქა-
ლების ნად(ებ)ი ჰყავდათ და ხაჭაპურებით ("ხაჭაპურებად") ჰქონდათ სავსე ყველაფერი.
ნავახშმევს დიდ("ბევრ")ხანს ველოდე ამხანაგებს, მაგრამ არ მოვიდნენ.
მე იმ ღამეს საშრობზე დავწექი. დილას ჩემი ამხანაგებიც მოვიდნენ. ვკითხე:
– რატომ დაგაგვიანდათ ასე-მეთქი?
– რატომ და დაგვიღამდა (და-ჰ-ბურ-ებ-ი-ა-თ"), გზას ("შუკა-ს") ვერ ვაგნებდითო ("გაუგნიათ") და მერე უკვე დავრჩითო ("დარჩენილან") ტყეში უჭმელად.
მე პური გამოვუტანე (იქ) და დაპურდნენ. დავიწყეთ სვლა იქიდან და იმ ღამეს სახლამდე ("ა-დგ-ილ-ად") მოვედით.
- 1. კ ო ლ ე ფ
ლჷმზჷრე̄უ̂ ხი ი ა̈რი ხეხუ̂-ჭა̈შ.
ლა̄̈სუ̂ხ ეშხუ ხეხუ̂-ჭა̈შ. ალჲა̈რს ხორდახ ეშხუ ბეფშუ̂. აშხუ̂ინ ლჷცთე ადზჷზეხ ბეფშუ̂. ალა შუკუ̂ს ა̈თქად ი სგა ლა̈ხჴა̈დჷ̄ნ ცხეკთე̄სგა.
ცხეკისგა ჩუ სგურდა ხოყ და̄̈უ̂. ბეუყუ̂ს თღ ლუ̄̈ნდ С'ესთხო̈პ, მა-
რე და̄̈უ̂დ ლ ხტუ̄̈ლ:
– ნომა̄უ̂ ესერ ხაყლუ̄ნი, ქა̄უ̂ ესერ ანჴა̈დ ამხა̄უ̂, სგა̄უ̂ ესერ აჩა̈დ ქუ̂ა̈ბთე ი სტოლჟი ესერ კოლეფ ა̈რი, ეჯა ესერ ქა̄უ̂ ოხჴიდ.
ბეფშუ̂ სგ'ა̄ჩა̈დ ქუ̂ა̈ბთე, ჟა̈ნკიდ კოლეფ ი სგ'ე̄სგე ჴუ̂ენაჟუ̂თე, ქ'ე̄სთხო̈პ ქა ლაჴა̈დდ, მარე ყო̄რ ჩუ̂ა̈დმჷდე̄ნა̄̈ნ... ჩუ̂ა̈დლაფრა̄̈ნ. ბეფშუ̂ სგ ლა̈ხსა̈დ მუბუ̈რ სგ . მნემ ლ გუ̂ნ'ა̈დბინე, – ქა ლა̄ზ დე̄მთე ხა̄დ. შიშდ ჴურუ̄ლ ესწუ̂ე̄ნე ი ქ'ა̄̈თცჷყე̄რა̄̈ნ, ქ'ა̄̈თცჷყე̄რა̄̈ნ ი სგ'ა̄შყა̈დ ძუ-ქუ̂ თე̄სგ . ცუქუ̂ სგ ლ ჩდ ლ უ̂რე̄ნდ ნა̄̈ლ თბუ̈ნნე. მშ ЧЧ Р რ ხოთ ანჴა̈დ, ეჩხა̈ნქა ჩუ̂ესწუ̂ე̄ნეხ მეუ̂რე̄ნდინა̄̈ლ: "ამე̄სგა ესერ კალმახ ა̈რი". ანკუ̂ა̄̈რხ ბა̈დ, ჟ'ა̈ნჷრმეხ ი ჟ'ა̈დი̄ყეხ – კალმახ მა̄დე ლა̈სუ̂, ბეფშუ̂ ლა̈სუ̂. ქ'ა̄დჲეხ სტანციათე. ეჩეჩუ̄ნ მა̈გ იღე̄შგა̄ლდახ ბეფშუ̂ს. მეპრახოთე ყჷლა: "ბეფშუ̂ ესერ მიჩ ხაკუ", ა̈ფიცარ ყჷლა: "მიჩ ესერ ხაკუ"; ღუ̂ეშგინპილს ხა̈დურდ სგა ლახა̄̈შდჷ̄ნხ ი ჩუ̂აცუ̂ირხ სტანციაჟი.
ანჷგა̄̈ნ ბეფშუ̂ ი სგ'ა̄ჩა̈დ ღა̈რიბ მედუქნი ბალკონ ჩუქუ̂ა̄ნთე. ამეჩუ ჩუ̂ა̈თუ̄ჟდა.
ისგლე̄თი ონაქა მჷცხ'ახა̄დ ი ლიკუ̂ეც ა̈დბინე. ალა ქა ხასჷმდა მედუქა̈ნს. ჟ'ანჷ̄გა̄̈ნ ი სგ'ა̄დჲე ბეფშუ̂ ქორთე. კოტო̄ლ დი̄რი ნა̈კუ̂იშ ლახუ̂ე̄მ ი ლეტუ̂რე ოხტუ̂არე. ხა̄̈ქუ̂:
– ჩუ̂'ესერ ლახ ა̈დდი̄რე̄ნს, ლეტუ̂რე ესერ ჩუ̄უ̂ ადიგ.
მედუქა̈ნ ჩუ̂ადყურდა. იდიარა̄̈ლ ალა, ბეფშუ̂, ლა̈ჲბუგუ̂ნე ჴუ̂ენეჟ ი კოლეფ სგა̄̈ნჩუ ხო̄გა̄̈ნ. ჟ'ა̈ნკიდ კოლეფ, ჩუ̂ადკარე ი სემი სანთელ არდა სგა̄̈ნჩუ. ალა მე̄უ̂არ ათხი̄დჷნ ბეფშუ̂ს:
– ამის ესერ ჟ'ანტუ̂ა̈რნე ი მედუქნი სანთელ ესერ მა̄მა ა̈დხარჯუ̂ი.
ჟ'ანტუ̂არე სანთელ, ესფა/ედგა̄̈ნხ ამჩუ სემი ზურა̄ლ, სემი ქესა თეთრ ოჴიდხ; ეჩჟი ლიღრა̄̈ლ ქა რა̄̈ქუ̂ხ, ერე შუ̂იმ მა̄მ ხა̄დ. უ̂ოშუ̂ა̄̈ჲდინ ჩუ დიგა (ღო ჟი̄დ ატუ̂რა), ეჩშელდ თუ̂ით ქესა თეთრს ხოჴდახ ი ლიღრა̄̈ლს ყჷლახ. ეჯ ლე̄თ ჲეშდინ ანტუ̂არე.
მე̄რმა ლადეღ ჟ'ანჷ̄გა̄̈ნ. ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂ მედუქა̈ნს:
– ხოჩა̄მ დუქა̈ნს ესერ იმღა დო̄მ იგემ?
მედუქა̈ნდ ხა̄̈ქუ̂:
– ქა̈რ ბ ესერ ლ , ს ბრ , თეთრ ესერ მ მ ხუქუ̂ე ნა̈გმუ̄̈რ.
ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂:
– თეთრს ესერ ჯა ლაჰო̈დნე.
– ჯა ესერ იმხა̈ნ ლაჰო̈დნე, მიჩოშდ ესერ ღა̈რიბ ლი; ლე̄თ'ესერ მჷჟირ ხაკუ̂ა̄რე̄ნა მიჩა ბალკონ ჩუქუ̂ა̄ნ.
ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂:
– ეჩი̄ ღედ ესერ ნუმა̄უ̂ ხა̄რ.
ჟ'ა̈ნკიდ თეთრ ი ლახუ̂ემ მედუქა̈ნს უსგუ̂ა ქესა.
მედუქა̈ნდ ძღჷდ დუქნა̈რ ადგე, ჩუ̂ა̈დჷნბეცა̄̈ნ, ჩუ̂ა̈დკუპცა̄̈ნ.
აშხუ̂ინ ბეფშუ̂ ხელწიფი ბაღთე აჩა̈დ. ეჩე ხუ̂ა̈ინ ანტუ̂არა̄ლე სანთლა̈რ. უ̂ოშუ̂ა̄̈ლდინ ატუ̂რა სანთლა̈რს, ეჩშელდინ ჴედენხ სემი ზუ-რა̄ლ, სამ ქესა თეთრს ხოჴდახ ი ლიღრა̄̈ლსი ყჷლახ.
ეჯ ლადეღ მებაღე მე̄რმა ნუკუ̂ი ხილა̈რს ალჯჷ̄რა. ანჴა̈დ ამხა̄უ̂ ხელ-წიფი დი̄ნა ი ლა̈ხჭუ̂ედდა მებაღეს:
– იმ ესერ იჩო? ათხად ესერ დე̄სა ხა̄რა ამჟი, ლა̈დ'ესერ ძღჷდს იმა̄-რა̄̈ლ.
მებაღედ ხა̄̈ქუ̂:
– იმღა ესერ დო̄მ იმა̄რა̄ლუ̂ნი? ლა̈დ'ესერ ეშხუ ამსუ̂ა̄ლდ ა̈მჴედ, ს ნთლა̈რს ესერ ლ მტუ̂ რ ლუ̈ნ; სემ შურ ლ ესერ ლ მხა̈დუ̈ნხ, თუ̂ თ Чეს თეთრს ხა̈ხდ ნ ხ ლ ქრა̄̈ლს ლ მღ ლო̄̈ნხ. ელმა̄̈შ ეყხუ Чეს მ -ჩა̈შუ̂დი ქა ლოჰოდა, მინს ესერ მანა̈თი და̄̈ს ხოჰუ̂დახ.
დი̄ნად ესჭკუ̄რე, ერე "ამის ესერ ქა̄უ̂ იმჟი ახღორუ̂ეხ სანთლა̈რ ი კო-ლეფ". ალჲა̈რდ ხა̄̈ქუ̂ხ ჭყინტს, ერე "ჟი̄უ̂ ესერ ესჩი̄ჟა̄̈ნ ხელწიფს". ჭყინტდ ჩუ ჩუ̂ემინ. აშხუ̂ ლე̄თ მუგუ̂და̈ ქუ̂ერწილ ხა̄დხ, ეჩჟი სგ'ა̄̈წჰეხ, ჩუ̂ა-დშდჷმეხ, კოლეფ ქ'ო̄თქუ̂ითხ ი ჯა ქ'ა̄დჲეხ ჯუ̂ე̄დია მინდუ̂ერთე ი ეჩეჩუ ესდეხ.
მე̄რმა ლადეღ ჟ'ანჲა̈ცხ ბეფშუ̂ ი აჩა̈დ მედუქა̈ნთე; ლა̈ჲბუგუ̂ნე კო-ლეფ ი დე̄სა ხუღუ̂ა̄̈ნ; ხა̄̈ქუ̂ მედუქა̈ნს:
– მიჩა ლირდე ესერ მა̄მა ლი სერ, ხეკუ̂ეს ესერ ლჷცთე̄სგა ადსკინას.
მედუქა̄̈ნდ ხა̄̈ქუ̂:
– ლჷცთე ესერ ჰამა ადსკინი, ალა ესერ მა̈გ მიჩა ლი, მა̈ჲ ესერ მიჩ ხუღუ̂ე. ჩუუ̂ ესერ ესგურდა ი ლალე̄მუ.
ბეფშუ̂ ეში̄ აჩა̈დ ჭალა̈ჲთე ი სგა ლისკნეს ყჷლა, მარე ხამჭირჷნდაჲ ა̄დუ̂. ჩუ სგურ ლჷცე პილს ი ჩუ̂ესუ̄ჟდა. ქ'ა̄ნჴა̈დ კალმახ, ჩუ̂ადურტყუ̂ე ბეფშუ̂, სგ'ა̄ჩა̈დ ძუღუ̂ათე̄სგა ი მე̄რმა პილთე ქ'ა̄დკუ̂ა̈რ.
ლაჲსჷნჯუ̂ა̄ლე ბეფშუ̂დ ი მინდო̈რისგა ჩუ ლჷგ ხოშა ლარდა. ამის ქა ხაცხიპხ გირკიდ არა̈ბი მა̄რა̄̈ლ. ალჲა̈რ მა̈გ თხუ̂იმს ხონკუ̂ეხ ბეფშუ̂ს. ბეფშუ̂ სგ'ა̄̈დჰერხ ლარდათე; ეჩეჩუ სგურ ლჷფკე̄ლ. ლჷფკე̄ლდ ხა̄̈ქუ̂:
– მიჩ ესერ თეთრს ხაზზინა ი ზურლა̄̈რს ხა̈ბრა̈ჲნა, ეჯ'ე̄სერ ჯა ლჷმა̄̈რ. მიჩ ესერ კოლეფ ი სანთლა̈რ ხაღუ̂ე̄ნა, ეჯ'ე̄სერ და̄̈უ̂ს ოთქუ̂ითა
მიჩოშდ. ეჩუნღო ესერ ჲერუ̂ეშდ ზა̈ჲ ლი; ჯ'ე̄სერ ლჷდგა̈რ ლჷმა̄̈რ ჲე-რუ̂ეშდ ზაუ̂ისგა. ეჯ'ე̄სერ ამსუ̂ა̄ლდს ოთკუ̂ა̄რა შჷნთე̄სგა, ეჩქ'ე̄სერ ჟ'ალსე̄ლუ̂ე̄ლი. მიჩ ესერ ხო̄ქუ̂ა, ერე "ერუ̂ა̄̈ჲ ესერ კოლეფს სგა̄̈დკუ̂ა̄ნნე შჷნთე̄სგა, ჯ'ე̄სერ ეჩი̄ ხეხუ̂უ ლა̈სუ̂" ი ლა̈დ'ესერ ჯ'ე̄სერ ჭა̈შუ ლა̄̈სუ̂ ი ჯ'ე̄სერ ხეხუ̂ ი̄რა.
ალჲა̈რ ჩუ̂ა̈დხეხუ̂ჭაშა̄̈ნხ.
ხელწიფი დი̄ნად (ხედუ̂ა̄̈ჲდ ალ ჭყინტს კოლეფ ოთქუ̂ით) ესჭკუ̄რე: "ეჩის ესერ ხა̈ჴდინახ თეთრს ი მიჩი ესერ ოხჴიდეხ". ანტუ̂არა̄ლე ჟი ბა-ღისგა სანთლა̈რ. ესფა/ედგა̄̈ნხ ამჩუ უსგუ̂ა̄̈შდ არა̈ბი მა̄რე. ერუ̂ა̄̈ჲ ხა̈ლხ ჩუ̂არდა, ჩი̄ ხოლა̄მდ ლა̈ხხელა̄̈ნხ.
მე̄რმა ლადეღ ხელწიფი ჭყინტდ ანტუ̂არე: "მიჩ ესერ ეში̄ დეშ ხა̈ჩოხ ამჟი", მარე ესფადგა̄̈ნხ ამჩუ უსგუ̂ა̄̈შდ არა̈ბი მა̄რე, ხელწიფი ჭყინტს ლა-ყა̈რს მა̈გ ქა̄თგუ̂ეუ̂ხ, სანთლა̈რი ქო̄თღეხ ი ადჲეხ ლჷფკე̄ლთე.
ლჷფკე̄ლდ ი ჭყინტდ ხოჩა ლირდე̄-ლიზგე ადჲეხ ი ლჷმზჷრე̄უ̂ ხი!
მულახი
კ ო ლ ო ფ ი
დალოცვილი იყავი ("დალოცვილიმც ხარ") და არის ცოლ-ქმარი.
იყვნენ ერთი ცოლ-ქმარი. ამათ ჰყავდათ ერთი ბავშვი. ერთხელ წყალზე გააგზავნეს ბავშვი. ის გზას ასცდა და მოხვდა ("უნებურად მივიდა") ტყეში.
ტყეში იჯდა დიდი დევი. ბავშვს შეეშინდა და მოტრიალდა, მაგრამ დევმა დაუძახა:
– ნუ გეშინიაო ("ნუმცაო ეშინია"); გამოდიო ("გამოვიდამცაო") აქეთ, შედი{ო} ("შევიდამცაო") გამოქვაბულში ("ქუაბ-{ს}-კენ") და მაგიდაზე ("სტოლ-{ს}-ზე-ო") არის კოლოფი, ის გამომიტანეო ("გამოუტანამცაო").
ბავშვი შევიდა გამოქვაბულში, აიღო კოლოფი და ჩაიდო ("ჩა-დგ-ა") უბეში; მოტრიალდა წამოსასვლელად, მაგრამ კარი "დაიმასქნა"... დაიხურა ("და-ი-ფარ-ა"). ბავშვი ჩარჩა სიბნელეში ("ბურ-ს-ში"). ამან ტირილი დაიწყო – წასასვლელი ("გასასვლელი") არსად ჰქონდა. უცებ ("ხელად") ხვრელი შე-ნიშნა და გაძვრა. გაძვრა და ჩავარდა ზღვაში. ზღვაში წყალმა ტივტივი დააწყებინა.
ამ დროს გემი ("პარახოთ"-ი) მოვიდა. იქიდან დაინახეს მოტივტივე – "ამაში თევზი ("კალმახ-ი") არისო". გადმოისროლეს ბადე, დაიჭირეს და ზევით აიყვანეს – თევზი (კი) არ იყო, ბავშვი იყო. წაიყვანეს სადგურში ("სტანცია-ში"), იქ ყველანი (ერთმანეთს) ეცილებოდნენ ("ცილაობდნენ") ბავშვს. მეორთქლმავლე ("მე-პარახოთ-ე") ამბობდა: "ბავშვი მე მინდაო" ("მას უნდა"). ოფიცერი ამბობდა: "მე მინდაო", ბოლოს სულაც გადაავიწყდათ და დატოვეს სადგურზე ("სტანცია-ს-ზე").
ადგა ბავშვი და შევიდა ღარიბი მედუქნის აივნის("ბალკონ") ქვეშ. აქ ჩა-ეძინა.
შუაღამისას ("შუაღამის დროზე") შესცივდა და კვნესა დაიწყო. ეს მოესმა მედუქნეს. ადგა და შეიყვანა სახლში. პატარა პურის ნატეხი მისცა და სანთელი აუნთო. უთხრა: "საჭმელს რომ შეჭამ ("დაიპურებს"), სანთელი ჩააქრეო ("ჩააქრომცაო").
მედუქნე დაწვა. ჭამს ("იპურება") ეს, ბავშვი. მოისინჯა უბე და კოლოფი შიგნით ედო ("ე-დგ-ა"). აიღო კოლოფი, გახსნა და სამი სანთელი იყო შიგ. ეს ძალიან გაუხარდა ბავშვს: "ამას ავანთებო ("აანთებს") და მედუქნი{ს} სან-თელი არ დაიხარჯებაო".
აანთო სანთელი და გაჩნდა ("გაჩნდნენ") აქ სამი ქალი, სამი ქისა ფული ("თეთრ-ი") მოუტანეს. იმისთანა სიმღერა თქვეს, უკეთესი რომ არ შეიძლე-ბოდა ("საზღვარი არ აქვს"). რამდენჯერ(აც) ჩააქრობდა (მერე ისევ აანთებ-და), იმდენ თითო ქისა ფულს მოუტანდნენ და სიმღერას ამბობდნენ. იმ ღა-მეს ათჯერ აანთო (სანთელი).
მეორე დღეს ადგა მედუქნე და ბავშვიც ადგა. ბავშვმა უთხრა მედუქნეს:
– კარგ დუქანს რატომ არ იდგამო ("ი-დგ-ამ-ს")?
მედუქნემ უთხრა:
– ღარიბი ვარო ("არის"), საბრალო, ფული არა მაქვსო ("აქვს") დასად-გმელად...
ბავშვმა უთხრა:
– ფულს მე ("თვითონ") მოგცემო ("მისცემს").
– შენ საიდან მომცემო ("მისცემს"), შენთვის ("შენისად") ღარიბი ხარო ("არის"); წუხელ სველი გდებულხარ ("გდებულა") ჩემი ("მისი") აივნის ("ბალკონ") ქვემოთო.
ბავშვმა უთხრა:
– იმი{ს} დარდი ნუ გექნებაო ("ნუმცა აქვსო").
აიღო ფული და მისცა მედუქნეს ექვსი ქისა. მედუქნემ დიდი დუქნები ააშენა ("ა-ა-გ-ო"). შეძლებული შეიქმნა, ვაჭარი ("კუპეც-ი") გახდა.
ერთხელ ბავშვი ხელმწიფი{ს} ბაღში წავიდა. იქ ბევრჯერ აანთო სან-თლები. რამდენჯერაც აანთებდა სანთლებს, იმდენჯერ მოვიდოდა ("მო-ჴდ-ებ-ოდ-ენ") სამი ქალი, სამ ქისა ფულს მოუტანდნენ და სიმღერასაც ამბობდნენ.
იმ დღეს მებაღე სხვადასხვა სახეობის ("მე-ორ-ე-ნაირ") ხილ(ებ)ს რგავ-და. მოვიდა აქ ხელმწიფი{ს} ქალიშვილი და ჰკითხა მებაღეს:
– რას შვრებიო ("ი-ქმ-ს")? აქამდე ("ახლად") ასე არ აკეთებდიო ("ჰქონია")! დღეს ძალიან ემზადებიო ("ემზადებაო").
მებაღემ უთხრა:
– რატომაც არ მოვემზადებიო ("მოემზადება")? დღეს ერთი ადამიანი მოვიდაო, სანთლებს ანთებდა ("ნანთება"). სამი ქალი მოდიოდა ("მონავალან < ,მო-ნა-ჴდ-ომ-ან"), თითო ქისა ფულს მოუტანდნენ და უმღეროდნენო
("სიმღერას ნათქვამან"). მიდიოდა ("მინავალა") და ერთი ქისა ჩემთვისაც მოუცია ("მისთვისაც მოუცია"), თქვენ ("მათ") მანეთიც არავის მოგიციათო ("მოუციათ").
გოგომ გაიფიქრა, რომ ამას როგორმე გამოვტყუოთო ("მო-ა-ღორ-ეს-მცა") სანთლები და კოლოფი.
ამათ უთხრეს ბიჭს, რომ "ჩაესიძეო ("და-ეს-სიძ-ა-მცა-ო") ხელმწიფეს".
ბიჭი დასთანხმდა ("ბიჭმა გააკეთა"). ერთ ღამეს ვითომ ქორწილი ჰქონდათ, ისე შეიპატიჟეს, დაათვრეს, კოლოფი მოჰპარეს და თვითონ გაიტანეს შორს ("შორეულ") მინდორში და იქ დადეს.
მეორე დღეს გაიღვიძა ბავშვმა და წავიდა მედუქნესთან. მოისინჯა კოლოფი და არ ჰქონდა; უთხრა მედუქნეს:
– ჩემი ("მისი") ცხოვრება აწი ა{ღა}რ ღირსო ("არის"), წყალში უნდა ჩავხტეო ("ი-სკუპ-ო-ს").
მედუქნემ უთხრა:
– როგორ თუ წყალში ჩახტები ("ი-სკუპ-ებ-ს")? ეს ყველაფერი შენია ("მისია"), მე ("მას") რაც მაქვსო ("აქვს"). დაჯექი ("დაჯდამცაო") და ჭამეო ("ჭამამცა").
ბავშვი მაინც ჩავიდა მდინარეზე ("ჭალა-{ს}-კენ") და ჩახტომას ფიქრობ-და ("ამბობდა"), მაგრამ ეზარებოდა კიდეც.
ზის წყლი{ს} პირას და ფიქრობს. გამოვიდა თევზი ("კალმახ-ი"), ჩაყ-ლაპა ბავშვი, შევიდა ზღვაში და მეორე ნაპირისკენ გადააგდო.
მიმოიხედა ("მი-მო-სინჯ-ა") ბავშვმა და მინდორში დგას დიდი სახლი ("სამყოფი"). ამას ირგვლივ არტყია(ნ) არაბი კაცები. ესენი ყველა(ნი) თავს უხრიან ბავშვს. ბავშვი იხმეს სახლში; იქ ზის ბანოვანი.
ბანოვანმა უთხრა:
– შენ ("მას") რომ ფულს გიგზავნიდი ("ნა-გზ-ავ-ნ-ა") და ვატანდი, ის მე ("თვითონ") ვიყავიო ("ყოფილა"). ("თვითონ მას") კოლოფი და სანთლები
(რომ) მქონდა, ის დევმა მომპარაო მე ("დევს მოუპარავს მის{ა}დ"). მას შემ-დეგ ოცი წელი გავიდა ("არის"). მე ("თვითონ") მკვდარი ვიყავი ოცი წლის განმავლობაში ("წელში"). ის (რომ) ადამიანს ჩაუგდია ხელში, მერე გავ-229
ცოცხლდიო ("მოსულიერებულა"). მე ("მას") ვთქვიო ("უთქვამს"), რომ "ვინც კოლოფს ჩაიგდებს ხელში, მე ("თვითონ") იმი{ს}ი ცოლი ვიქნებიო ("ცო-ლიმცა იყო")" და დღეს შენ ("თვითონ") ქმარი იყავი ("ქმარიმცა იყო") და მე ("თვითონ") ცოლი ვიქნებიო ("იქნება").
ესენი დაქორწინდნენ ("დაცოლქმარდნენ").
ხელმწიფის ქალიშვილმა (რომელმაც ამ ბიჭს კოლოფი მოჰპარა), იფიქ-რა: "იმისთვის მოჰქონდათ ("მონატანან") ფული და მეც ("მასაც") მომიტა-ნენო ("მოუტანეს")". აანთო ბაღში სანთლები. მყისვე გაჩნდა ("გაჩნდნენ") აქ სამოცი არაბი (კაცი); ვინც ხალხი იყო, ყველას ცუდად მოექცნენ.
მეორე დღეს ხელმწიფის ბიჭმა აანთო (სანთელი): "მე ("მას") მაინც ვერ მიზამენო ("უზამენ") ასე," მაგრამ გაჩნდა აქ სამოცი არაბი (კაცი), ხელმწი-ფის ვაჟს ("ბიჭს") საშინლად სცემეს ("ცემით ყველაფერი დაუფქვეს"), სანთ-ლებიც წაართვეს და წაიყვანეს ბანოვანთან.
ბანოვანმა და ბიჭმა კარგი ყოფა-ცხოვრება განვლეს და დალოცვილი იყავი ("დალოცვილიმც ხარ")!
- 2. ს ო ს რ უ ყ უ̂
ამ'ა̄̈რი ლჷმზჷრე სოსრუყუ̂. ეჯა ქ'ა̄ლთენე̄ლი, ეჩქა სოლომთე ოთხუ̂ია მიჩა მუს. ეჩეჩუ ჟ'ოხფჷრახ ი ჩია̄̈გ ჟ'ალფჷრე̄ლი, მარე ქუთუ̄ლა̈რისგა დე̄მჟი ალფჷრე̄ლი. ეჯ'ა̄თხჷ̄რე̄ნახ ნართა̈ლს. ახჩჷ̄დახ ლიშია̄̈ლ სოსრუყუ̂ს ი ნართა̈ლს. ნა̈რთს ხო̄ქუ̂ა:
– თხუ̂იმუ ესერ ლოხუ̂ხელ სოსრუყუ̂დ!
სოსრუყუ̂ს თხუ̂იმ ლოხუ̂ხელა, ეჩქას ნართა̈ლს ში̄რა ხოყრახ. სოსრუყუ̂ს (თხუმ) მა̄მგუ̂ეშ ხეყა̈რ. ეჩქას სოსრუყუ̂დ ლახტიხ ში̄რა ნართა̈ლს ი ხუ̂ა̈ჲ ანხუ̂იტ. ეჩქანღო ხა̄̈ქუ̂ხ ნართა̈ლდ სოსრუყუ̂ს:
– ათხ'ე̄სერ ბარჯუ ლოხუ̂ხელ!
ეჩქას სოსრუყუ̂დ ბარჯ ლოხუ̂ხელ, მარე ნართა̈ლდ დეშმაგუ̂ეშ ხაყერხ; ათხე სოსრუყუ̂დ ლახტიხ ი ეჩხაუ̂ ხუ̂ა̈ჲ ადგა̈რ.
– ათხ'ე̄სერ ჲაღო ლესგუ ლოხუ̂ხელ!
სოსრუყუ̂დ ლესგ ლოხუ̂ხელ, ახფიშუ̂დხ ში̄რა ი დეშმა ხაყერხ. ათხე ღუ̂ეშგდიდ ლახტიხ სოსრუყუ̂დ ი ხუ̂ა̈ჲჷდ ანხუ̂იტ.
– ათხ'ე̄სერ ფოყუ ლოხუ̂ხელ!
მარე ეჯისი დეშმა ხაყერხ. ღუ̂ეშგიმპილს
– ქუთუ̄ლა̈რ ესერუ ლოხუ̂ხელ!
ათხე სოსრუყუ̂დ რა̄̈ქუ̂:
– აჰა, ჯა საბრალ ესერ ი ჯა ლეჟრი! ათხ'ე̄სერ გუდ ახჴედახ, ერე ქუთუ̄ლა̈რქა ფჷრი მა̄მ ლიზ ი ცოდუ̂ ესერ ხა̄რ სოლომს, ერე ქა მა̄დ ოხუ̂ფჷრა!
ახფიშუ̂დხ ში̄რა ი ქუთუ̄ლა̈რ ქ'ა̄თჭკუ̂ერხ სოსრუყუ̂ს. ამის ოხუ̂ჩა̈დ ზისხ; ამექ'ა̄ნჴა̈დ თხე̄რე. სოსრუყუ̂დ ხა̄̈ქუ̂:
– თხე̄რე, მიჩა̄უ̂ მა̈ზიგ ლახჴედა, ლაი̄შუ ესერ ზისხ!
– აჰ, ღერთემუ ესერ ხაქდის, ჯ'ე̄სერ დე̄მ ითრე მიჩა ზისხს!
– ჲაღუ̂'ე̄სერ ჰე დო̄მ ითრე მიჩა ზისხს, მიჩა ჰე̄ჭა̄̈ გაუ̂ა̄უ̂ ესერ ხუღუ̂ე მიჩა კინჩხს!
ი ეჯღა ლი თხე̄რემი კინჩხ ლჷჴმა̈შ.
ათხე ანჴა̈დ ღუ̂ემა̈ლ. სოსრუყუ̂დ ხა̄̈ქუ̂:
– ღუ̂ემა̈ლ, ლაი̄შუ ესერ მიჩა ზისხ!
– აჰ, ხეტკლები ესერ, ადო, ჰა̈ჲ-ჰა̈ჲ, ესერ სური̄!
– მა̄მ'ე̄სერ ლიტკლე̄ბე.
ჩუ ლაი̄შ ღუ̂ემა̈ლდ.
– ესბიზე̄ნ'ე̄სერ მო̄?
– ადუ̂'ესერ.
– ჲაღუ̂'ე̄სერ მიჩა შჷყშუ̂ ლეკუ̂შე̄უ̂ ხა̄რ მიჩა წინწლა̈რ!
ეჩქანღო ეშდჲარუ̂ თანა̈ღსუ ესერ ხა̄რ ლე̄ტუ̂, ადო ჩუ̄უ̂ ესერ აცლჷ̄რეხ მიჩა წინწლა̈რ.
– ათხ'ა̄ნჴა̈დ შყა̈ჟუ̂.
– ლაი̄შუ ესერ, შყა̈ჟუ̂, მიჩა ზისხ!
– ღერთემუ ესერ ხაქდის, ერე მიჩა ზისხ დო ლაი̄შ მიჯ/ჩნე̄მ!
– ჲაღუ̂'ე̄სერ ჯა ლახ პერენდე̄დს, ეჩჟი ბჷ̄ლუ ხოღნა მიჩა ღალა̄̈რს, ერე ჩი̄ ჩუ̂აყა̄ლუ̂ე̄დს!
ი სერ ჩუ̄ჲ ადგან სოსრუყუ̂.
მესტია-ლენჯერი
აქ არის დალოცვილი სოსრუყვი. ის (რომ) დაბადებულა ("გაჩენილა"), მაშინ სოლომთან წაუყვანია მამამისს. იქ გა(მო)უხმიათ და ყველგან გამ-ხმარა, მაგრამ მუხლებში ვერაფრით გამხმარა. ის სწყენიათ ნართებს. დაუ-წყიათ ("მოსვლიათ") ომი სოსრუყვს(ა) და ნართებს. ნართს უთქვამს:
– თავი მომიშვიროსო ("თავიმც მიაწოდა, მიაგება") სოსრუყვმა.
სოსრუყვს თავი (რომ) მიუშვერია, მაშინ ნართებს დოლაბი დაურტყამთ. სოსრუყვს ("თავს") არაფერი დაემართა. მაშინ სოსრუყვმა დაუბრუნა დო-ლაბი ნართებს და ბევრი ამოწყვიტა. მერე უთხრეს ნართებმა სოსრუყვს:
– ახლა მხარი მოგვიშვირეო ("მხარიმც მიუშვირა").
მაშინ სოსრუყვმა მხარი მიუშვირა, მაგრამ ნართებმა ვერაფერი ("ვერა საქმე") უყვეს. ახლა სოსრუყვმა უპასუხა ("დაუბრუნა") და იქით ბევრი მოკლა.
– ახლა გვერდი მოგვიშვირეო ("გვერდიმც მიუშვირა").
სოსრუყვმა გვერდი მიუშვირა. ესროლეს დოლაბი და ვერაფერი უყვეს. ახლა ისევ უკან დაუბრუნა სოსრუყვმა და კიდევ ბევრი ამოწყვიტა.
– ახლა თეძო მოგვიშვირეო ("თეძომც მიუშვირა").
მაგრამ იმასაც ვერაფერი უყვეს. ბოლოს
– მუხლები მოგვიშვირეო ("მუხლებიმც მიუშვირა").
ახლა სოსრუყვმა თქვა:
– აჰა, მე ("თვითონ") საბრალო და მე ("თვითონ") საცოდავი! ახლა მიმი-ხვდნენო ("გულ-ად მი-ჴდ-ომ-ი-ა-თ"), რომ მუხლებში გამხმარი არ ვარო ("არის") და ცოდვა ექნეს ("ცოდვამცაო ჰქონია") სოლომს (სვე-ბედის მომნი-ჭებელი კაც-ღვთაება), რომ არ გამახმოო.
ესროლეს დოლაბი და მუხლები გადაუჭრეს სოსრუყვს. ამას წამოუვიდა სისხლი; აქ გამოიარა მგელმა ("გამოვიდა მგელი"). სოსრუყვმა უთხრა:
– მგელო, შენი ჭირიმე, ("იმისიმც ტკივილი მომსვლია") დალიეო ("და-ლიამცაო") სისხლი!
– აჰ, ღმერთმამც მაშოროს ("აშოროს"), მე ("თვითონ") არ დავლევო შენს ("მის") სისხლს!
– აბა, თუ არ სვამო ("სვამს") ჩემს ("მის") სისხლს, ჩემი ("მისი") მაჯი{ს} ძალა ჰქონდეს ("ძალამცაო აქვს") შენს ("მის") კისერს!
და იმიტომ არის მგლის კისერი ძლიერი.
ახლა მოვიდა ყვავი. სოსრუყვმა უთხრა:
– ყვავო, დალიეო ("დალიამცაო") ჩემი ("მისი") სისხლი!
– აჰ, {და}გენანებაო, თორემ, ჰაი-ჰაი, სიამოვნებითო!
– არ მენანებაო ("არაო დანანება")
დალია ყვავმა.
– მისძღომიხარო ("მისძღომიაო")?
და
– კიო!
– აბა შენი ("მისი") ზურგით გამოჩეკე ("გასატეხიმც გაქვს") შენი წი-წილები! მერე თორმეტ მთასამც ხარ გასაქცევი ("აქვს სა-ლტ-ოლ-ელ-ი"), თორემ დაგგლეჯენმცაო ("დაგლეჯენმცაო") შენი ("თავისი") წიწილები!
ახლა მოვიდა მწყერი.
– დალიეო ("დალიამცაო"), მწყერო, ჩემი ("მისი") სისხლი!
– ღმერთმამცაო მაშოროს ("აშოროს"), რომ მე ("თვითონ მან") შენი ("მისი") სისხლი დავლიო ("დალიოს")!
– აბაო, შენ ("თვითონ") თუ აფრინდები ("ფრინდებოდეს"), ისე მოგექ-ნიოს ფრთები ("ისეთი ხმამც გაუდენია მის ფრთებს"), რომ ყველა შეეშინე-ბინოს ("შეაშინებდეს")!
და მოკვდა კიდეც სოსრუყვი.
- 3. ჟ ი ნ ღ ჷ ლ დ ი მ ა̄ ლ ჷ ლ დ
ამ'ა̄̈რი, ლჷმზჷრე̄უ̂ ლიშდ, ჟინღჷლდ ი მა̄ლჷლდ; ა̈დმუხუ̂ბა̄̈ნხ. და̈ბ ხუღუ̂ეხ ეშხუ̂ი. მა̄ლჷლდდ ხა̄̈ქუ̂ ჟინღჷლდს:
– ქა სი აჴან ი ჟი მ'ა̈ხუ̂ლა̄̈შნე.
ქ'ა̄ჴა̈ნ ჟინღჷლდდ. ათხე მა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂:
– ჟი ს'ა̈ხლა̄შ ი ჟი მ'ა̈ხუ̂თი̄ნე.
ქ'ა̄ლა̄̈შ ჟინღჷლდდ ი აჯაღ ხა̄̈ქუ̂:
– ჟი ს'ა̈ხით ი ჩუ მ'ო̄თკალუ̂ი.
ჟინღჷლდდ ჟ'ა̈ნთე. მა̄ლჷლდდ აჯაღ ხა̄̈ქუ̂:
– ჩუ ს'ათკალა̈უ̂ ი ჩუ მ'ოთბა̄̈ბნე.
ჩუ̂ადკალუ̂ე ჟინღჷლდდ ი ათხე მა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂:
ჩუ ს'ათბა̄̈ბ ი ითქს ი უ̂ეჴს მ'ოთხუ̂ინე დარბა̈ზთე.
ამჟი ლაღროუ̂ა̄ლუშ სგ'ა̄თხჲა̄̈სგუ̂ნე მა̄ლჷლდდ ჟინღჷლდს მა̈გ დარ-ბა̈ზთე.
უ̂ეშგიმპილს მა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂ ჟინღჷლდს:
– ათხე ქ'ა̄ლსკინა̄ლად ი იმუ̂ა̄̈ჲჟი ჲა̈რ ელბეთქნედ, ეჯას ეჯა გუ̂ე̄რა.
ადსკინე მა̄ლდ ი უ̂ეჴჟი̄ნ ესბეთქ; ადსკინე ჟინღჷლდდ ი ითქჟი̄ნ ესბეთქ. ითქ ჟინღჷლდს ხა̄დ ი უ̂ეჴ – მა̄ლს.
ანჴა̈დ მა̄ლ,ლოხუ̂ბინე ლიფხრიჭუ̂ი ი სემი ითქილდ ახხუ̂ი̄დ. სგ'ე̄სდე გუდრათე ჩიქე შიხ, ღო ჟიქა̄ნქა ითქა̈რ ესშიდ ი აჩა̈დ აშხუ̂ მეზგათე. სგა ლა̈ხმუშგუ̂რა̄̈ნ ალ მეზგა ი ხა̄̈ქუ̂:
– ჰაგა̄̈მისგა გუდრ'ე̄სერ ხო̄გ, ეჯა ითქშუ̂ ესერ გუ̂ეში ხა̄რ ი, მა̈დილუ ხე̄რიხ, ნო̄სამაუ̂ ა̈თყა̈რ!
ისგლე̄თი ონაქა ანჷ̄გა̄̈ნ ჟი მა̄ლ ი ითქილდა̈რ ქ'ა̄შიდ გუდრახა̈ნქა ი ჩუ̂
ადყურდა. მე̄რმა ლადა̈ღ ანჷ̄გა̄̈ნ ჟი, ა̈ნწუ̂ე̄ნე გუდრა ი შიხშუ̂ გუ̂ეში ახხუ̂ი̄დ. ლა̈ჲბინე ლიგუ̂ნი:
– უ̄ჲ, მიჩა ცოდ, შიხ ესერ ერე̄ს ლოხუ̂ცა̄და ითქღა!
ალ მეზგე̄მ ჟ'ოხგუ̂ა̈შლე გუდრა ითქშუ̂, ლა̈ჲცუ̂ე მა̄ლდ ჟი ითქ ი აჩა̈დ კე̄სა̈რშე̄რთე. ალჲა̈რს ხა̄̈ქუ̂:
– ოქრშუ̂ გუ̂ეში გუდრ'ე̄სერ ხუღუ̂ე, მა̈დილუ ხე̄რიხ ი ჟი̄უ̂ ოხუნთხილეხ, ადო ხეხუ̂ი ფა̈სჲა̄ქ ესერ ხა̄რ!
ისგლე̄თი ონაქა მა̄ლდ ითქ ქ'ა̄დჰარე ლჷცთე ი ჰა̈რი გუდრა ჰაგა̄̈მისგა ჩუ̂ადკუ̂ა̈რ. მე̄რმა ლადა̈ღ, ჰა̈რი გუდრას ლახ ხეწა̈დ მა̄ლ, ლა̈ჲბინე ლიტფუ̄რა̄̈ლ:
– უ̄ჲ, მიჩა ცოდ, ხეხუ̂ი ფა̈ს ესერ ხა̄რა მიჩ ოქუ̂რ, ათხ'ე̄სერ მა̈ჲ ხეშდე̄ნი?
ანჴა̈დხ კე̄სა̈რშა ი დი̄ნა ლახუ̂ე̄მხ მა̄ლს. ა̈ნცუ̂ე ჟი მა̄ლდ გუდროუ̂შ დი̄ნა ი აჩა̈დ.
ჰამს ბაპს ლა̈ხმუშგუ̂რა̄̈ნ. ბაპ გუდ აჴა̈დ, ერე მა̄ლს დი̄ნა ესყა̄̈დდა. დი̄ნა ჟ'ა̈ნტიხ გუდრახა̈ნჟი ი ეჩი̄ მჷქაფდ ჯუუ̂ა ესგენე გუდრათე̄სგა.
მა̄ლ აჩა̈დ ბაპხა̈ნქა ი მინდუ̂ერთ'ე̄რ ქ'ა̄ჩა̈დ. ეჩქას ოხჴა̈დ დი̄ნა̄̈ საუდ. ჩუ̂ესგე გუდრა, თხუ̂იმ ჟ'ოხფჷშგჷ̄რე ი ლიყხა̄̈ლ ლახკაფუ̂ნე დი̄ნას, მარე დი̄ნა̄̈ მჷქაფდ ჯუად ანსკინე გუდრახა̈ნჟი̄ნ, ახფხიჭე სგა მა̄ლს, ხია̄̈რ ჩუ უ̂ეთ ადცჷლჷ̄რე ი უ̂ედნილდ გარ ოთჩა̈დ.
ლჷმზჷრე̄უ̂ ლიშდ!
ბ ა ტ კ ა ნ ი დ ა მ ე ლ ა
აქ არიან ("არის"), დალოცვილი ვიყოთ ("დალოცვილიმც ვართ"), ბატკა-ნი და მელა; დაძმობილდნენ. ყანა აქვთ ერთი. მელამ უთხრა ბატკანს:
– შენ მოხანი და მე დავთესავ.
მოხნა ბატკანმა. ახლა მელამ უთხრა:
– შენ დათესე და მე მოვიმკი.
დათესა ბატკანმა და კიდევ უთხრა (მელამ):
– შენ მო{ი}მკე და მე გავლეწავ.
ბატკანმა მომკა. მელამ კიდევ უთხრა:
– შენ გალეწე და მე გავფანტავ.
გალეწა ბატკანმა და ახლა მელამ უთხრა:
– შენ გაფანტე და მარცვალს(ა) და ბზეს მე ავიტან საბძელში{ო} ("დარბაზ-{ს}-კენ").
ასე მოტყუებით შეატანინა მელამ ბატკანს ყველაფერი საბძელში.
ბოლოს მელამ უთხრა ბატკანს:
– ახლა გადავხტეთ და ვინც როგორ დავახტებით ("და-ვ-ე-ბეთქ-ებ-ი-თ"), იმას ის გვექნება.
გადახტა მელა ("ი-სკუპ-ა მელამ") და ბზეს ("ბზეზე") დაახტა ("და-ე-ბეთქ-ა") ; გადახტა ბატკანი და მარცვალს ("მარცვალზე") დაახტა. მარცვალი ბატკანს ერგო ("ჰქონდა") და ბზე – მელას.
მოვიდა მელა, დაუწყო ქექვა ("ფხოჭნ-ა") და სამი მარცვალი იპოვა ("შე-ხვ-დ-ა"). ჩადო გუდაში ჯერ ნახშირი, მერე ზემოდან მარცვლები დააყარა და წავიდა ერთ მოსახლესთან. ესტუმრა ამ ოჯახს და უთხრა:
– ეზოში ("კარ-მიდამოში") გუდა მიდგასო ("უ-დგ-ა-ს"), ის მარცვლით მაქვსო ("აქვს") სავსე და, მადლიმც გექნებათ ("ექნებათ"), არაფერი მოუვიდესო ("არაფერიმც დაემართა").
შუაღამისას ("შუაღამის დროზე") ადგა მელა, მარცვლები გადაყარა გუდიდან ("გუდ-ურ-ა-დან") და დაწვა. მეორე დღეს ადგა, გასინჯა გუდა და ნახშირით სავსე დახვდა. დაიწყო ტირილი:
– უი, ჩემი ("მისი") ცოდვა, ვიღაცას ნახშირი გაუცვლიაო მარცვალზე!
ამ ოჯახმა გაუვსო გუდა მარცვლით, წამოიკიდა მელამ მარცვალი და წავიდა კეისრის ოჯახში ("კეისრ-ის-ან-თან"). ამათ უთხრა:
– ოქროთი სავსე გუდა მაქვსო ("აქვს"); მადლიმც გექნებათ და გაუფრთხილდითო ("გა-უ-ფრთხ-ილ-დ-ნენ"), თორემ ცოლის საფასურად ("ფას-ად") მინდაო ("აქვსო").
შუაღამისას ("შუაღამის დროზე") მელამ მარცვალი გადაყარა წყალში და ცარიელი გუდა ეზოში ("კარ-მიდამოში") ჩააგდო.
მეორე დღეს, ცარიელი გუდა რომ დაინახა მელამ, დაიწყო მოთქმა ("პირისახის ხოკვა"):
– უი, ჩემი ცოდვა, ცოლის საფასურად ("ფას-ი") მქონდაო ("ჰქონია") მე ("თვითონ მას") ოქრო, ახლა რა მეშველებაო ("ეშველება")?
მოვიდნენ კეისრისა{ნი} და ქალიშვილი მისცეს მელას. წამოიკიდა ("წა-მო-ი-ცვ-ა") მელამ გუდით ქალიშვილი და წავიდა.
დილას მღვდელს ესტუმრა. მღვდელი მიხვდა ("გულ-ად მო-ჴდ-ა"), რომ მელას გუდით გოგო მიჰყავდა. ქალიშვილი ამოიყვანა გუდიდან და იმი{ს} მაგივრად ("მუქაფა-დ") ძუ ძაღლი ჩაუსვა გუდაში.
მელა წავიდა მღვდლისგან და მინდორში გავიდა. მაშინ მოენატრა ("მო-უ-ჴდ-ა სევდა") გოგო, დადგა გუდა, თავი მოუხსნა და კოცნა მოუნდომა გოგოს, მაგრამ ქალიშვილი{ს} ნაცვლად ძუ ძაღლი ამოხტა გუდიდან, სტაცა მელას (პირი), კინაღამ დაფლითა და ძლივსღა გაექცა.
დალოცვილი ვიყოთ ("დალოცვილიმც ვართ")!
II – xalxuri poezia
ისგუ̂ამ დიდა̈ბინ გოშია, დიდება თარინგლეზერის! ა̈ლჴჷ̄რა̄ლედ ლიშედს გუშგუ̂ეჲ, ლიმზირ-დიდა̈ბ ლუჯუ̂ა̈რუ გუ̂ა̄რ!
ძღუ̂იდილდ ჯეცხა̈პდა ოქუ̂რა̈ში ოქუ̂რა სამჴა̈რინ გოშია ლალგენა ისგუ ჴანარე, მუჭუ̂ა̈რ ხაგა̈ნდახ ოქუ̂რა̈ში, იბირღუ̂იე̄ლხ ზაგნიზაგა̈რ, სუ̂იფილდ მეტყუფე ხეროლეხ; ლალგენა ისგუ გიცრარე, მუჭუ̂ა̈რ ხა̄გა̈ნდახ ყორყოჯა̈ჲ,
იკუ̂ა̈ჩხჲალეხ ზაგნი ზაგა̈რ. დიდა̈ბ ოთჴა̈დ ყერის ისგუ̂ა! ისგუ̂ა დიდა̈ბდ მამგუ̂ეშ ნიცხა; ლიშედ ნიშგუ̂ეჲ სი ჯიცხა̈ნდედს, აშ ლერსგუ̂ანთე გირი მურგუ̂ალდ
თ ა მ ა რ
ო, ხიადულ, თამარ დედფა̈ლ, ჩინ მაჩენე თამარ დედფა̈ლ! ფა̈თუ̂ა̈რ ჯაგა̈ნდა ყუ̂ა̈რყუ̂ლაი, თერა̈ლ ჯისგურდა გიშრიშე, შდჷქა̈რ ჯადდა მარგლიტიშე; სგაშხან ჯაქუდა ატლასე, ქა̈მშხან ჯაქუდა აბჯარე, ჭჷშხას ჯასდანდა, ო, ჩექმარე, თხუმას ჯაგა̈ნდა ზურჩია;
შენი დიდებით სავსეა, დიდება მთავარანგელოზს! შევევედროთ ჩვენს შეწევნას წირვა ("ლოცვა < ძვ.ქ. ზორ-ვ-ა")--დიდება23 гვრიანი გვქონდეს! ზღუდე გერტყა ოქროსი, ოქროს სამკაულით სავსეა შენი შესაწირი ხარები, რქები ჰქონდათ ("ე-დგ-ა-თ") ოქროსი, დაბუღრაობენ ქედ-ქედ, მოედანი გადატყაული ექნებათ; შენი შესაწირი ვერძები, რქები ჰქონდათ ("ე-დგ-ა-თ")
დაგრეხილი, დახტოდნენ ქედ-ქედ.
დიდება მოსვლოდეს შენს ძალას! შენს დიდებას არაფერი გვირჩევნია; ჩვენი შეწევნა შენ გერჩიოს, ასე მარჯვნივ ირგვლივ!
ლენჯერი
დ ე დ ფ ა̈ ლ
ო, სიხარულო, თამარ დედოფალო, ყველაზე უკეთესო თამარ დედოფალო! თმები გქონდა ("გ-ე-დგ-ა") ხუჭუჭი, თვალები გქონდა ("გეჯდა") გიშრისა, კბილები გქონდა მარგალიტისა; შიგნით გეცვა ატლასი, გარეთ გეცვა აბჯარი, ფეხზე გეცვა, ო, ჩექმები, თავზე გედგა ზუჩი;
ჩაჟილდ ჯეყად ქუ̂იშმიშ ფერიშ, ჰჷნგრილ ჯიგანდა, ოჲ, ლჷშკა̈დი, ჰა̈ღუ̂ირ ჯისდანდა ლუნცროუ̂ე, მადრა̈ჴ ჯუღუ̂ა̈ნდა ოქუ̂რა̈ში, თამარ დედფა̈ლ, თაჲამარა̈ლსი, ჩიდ მაჩენე თაჲამარა̈ლსი!
ცხენი გყავდა ქვიშისფერის(ა), უნაგირი გედგა, ოჲ, მოჭედილი, აღვირი გედვა მოვერცხლილი, მათრახი გქონდა ოქროსი, თამარ დედოფალო, თამარს, ყველაზე ("ყველად")უკეთეს თამარს!
მულახი
ყანსაუ̂ ყიფჲანე, ყანსაუ̂ ყიფჲანე, უმჩა-უდგარა, უმჩა-უდგარა!
ყანსავ ყიფიანი, ყანსავ ყიფიანი, უბერებელ-უკვდავი, უბერებელ-უკვდავი!
ჟი ინზორალეხ: | შეიკრიბებიან: |
სოლა-ლენჯარე, | სოლა-ლენჯერი, |
მესტია-სეტარე, | მესტია-სეტელები, |
მჷლახ-მჷჟალე, | მულახ-მუჟალი, |
წუ̂ირმი-იფარე, | წვირმი-იფარი, |
კალა-უშგულა... | კალა-უშგული... |
ხოჩა ღუ̂აჟარე | კარგი ვაჟკაცები |
ბაჴას იშჲალეხ; | ბახში ("ბაჴა-ს") ომობენ; |
ბარჯას ხასდა̈ნდახ | მხარზე ("მხარს") ედვათ |
ნამცა თოფარე, | ნამცა თოფები, |
დჷთხელ პილარე... | თხელ პირიანები... |
ხოლა ღუ̂აჟარე | ცუდი კაცები |
ტუბას ზჷსდა̈ნდახ, | ხეში ("ტბ-ორ-ს") ეყარნენ ("იდვნენ"), |
ბარჯას ხასდა̈ნდახ | მხარზე ("მხარს") ედვათ |
ჯიჰრა̈ ტყენარე. | მუხი{ს} კეტები. |
ლენჯერი
III – andazebi
ბეფშუ̂ს ესერ მიჩა მუგუ̂ა̄ნე ხალა̈ტ.
ბავშვს თავისი ამტირებელი უყვარსო.
ერხის შია̈რქა ზეთ ესერ ოხო̄ზი ი ჲერხის – ლიცი მა̄მა.
ზოგს ხელებიდან ზეთი სდის და ზოგს – წყალიც არაო.
ერხიცახა̈ნ ლირდეს ესერ ბა̈ჩა̈ ლიქფი ხოჩა.
ზოგთან ყოფნას ქვის ზიდვა სჯობსო.
კეთლი გუმა̄რუშ ესერ გუ̂ი და̈ს ხა̈ხპა.
ქონების ("კეთ-ილ-ი{ს}") სურვილით გული არავის გასკდომიაო.
მალატ ი მა̈სისგ ჟი და̄̈სმოშ ხოწნა.
სიყვარული და სიძულვილი ვერავის აუწონია.
ხოლა̄მ ამბაუ̂შუ̂ ესერ ფირუ̂ და̄̈სმოშ ოხო̄შგა.
ცუდი სიტყვით ("ამბ-ით")ძროხა ("ფურ-ი")ვერავის მოუწველიაო.
ხოჩა̄მ ამბაუ̂შუ̂ ესერ ლა̈ჩუ̂ი ჩუ ალჷ̄შგე̄ლი.
კარგი სიტყვით ("ამბ-ით")შველიც ჩამოწველილაო.
ხოჩა̄მ მუშგუ̂რი̄ ლიჴედ ესერ კა-კერა̈ჲსი ხა̈ხჲად.
კარგი სტუმრი{ს} მოსვლა კერასაც უხარიაო.
ისგუ უსპა̄უ̂ ესერ ჯიცხა მე̄რმე̄მი ქუთს.
შენი ქერის პური გერჩიოს სხვი{ს} ("მე-ორ-ი{ს}") ხაჭაპურსო.
იღბა̈ლ მე̄რშა̄ლ ესერ ლი, მა̈ჲ თუ̂ის ხეგნი, მა̈ჲ – ჰა̈ნწს.
იღბალი ბუზივითაა, ხან თაფლს დააჯდება ("ე-დგ-მ-ებ-ა"), ხან – ნეხვსო.
ბეფშურ ქორ ყუ̂რიუ̂ ესერ ლი.
უბავშვო ოჯახი ყრუაო.
ა̈გი̄ ნამა̄̈ტუ̂ ქა̄̈მს ესერ და̄̈რ ლჷკთილე̄ლი.
სახლიდან გაქცეული ("ნა-ლტ-ოლ-ვ-ი") გარეთ არავინ აშენებულაო ("გა-კეთ-ილ-ებ-ულ-ა-ო").
ამახუ̂ს ჩიჲშუ̂ ამახუ̂ ესერი̄ დეშ ისრე.
ყველაფრისთვის ("ყველაფრით")მტერი მტერსაც ვერ იმეტებსო.
ამსუ̂ა̄ლდ ლიმა̄რსუ ლუზორისგ'ესერ ითუ̂რი.
ადამიანი კაცობას თავყრილობაზე ისწავლისო.
ამსუ̂ა̄ლდა̈ ჟაგა̈რ ამსუ̂ა̄ლდ ესერ ლი.
ადამიანი{ს} წამალი ადამიანიაო.
მა̄რე მიჟჩიქდ მეზუ̂ბელს ესერ ხეწდენი.
კაცი მზეზე ადრე ("მზედრომდე") მეზობელს დაინახავსო.
მა̄რე̄მი ღე̄რბეთ მა̄რ'ე̄სერ ლი.
კაცი{ს} ღმერთი კაციაო.
მიჟ ჯუ̂ე̄დიას ა̈რი, მარე ა̈ტბიდე.
მზე შორსაა, მაგრამ ათბობსო.
მახალს მაღუ̂ე̄ნა̄ჲ ესერ ახღუ̂ა.
ცოდნას ქონებაც მოაქვსო.
მახუ̂შიურ ქორისგა მა̈გ ესერ მახუ̂ში ლი.
უუფროსო სახლში ყველა უფროსიაო.
სარჩევი
მოკლე გრამატიკული მიმოხილვა (§§ 1–107)
24
ფორმაუცვლელი და დამხმარე სიტყვები
მოკლე ცნობები დიალექტთა შესახებ
ნ ა კ ვ ე თ ი II
სასაუბრო მასალები, საუბრები და მათი თარგმანები (§1–§21) .......................................................................
ნ ა კ ვ ე თ ი III
ტექსტები (პროზა, ხალხური პოეზ
ანდაზები და მათი თარგმანები)
ცხადია, იგულისხმება მონაცემები 1965 წლამდე (ი. ჩ.).
კოდორის ხეობის სვანური სახელმძღვანელოში არ განიხილება (ი. ჩ.)
ბუნებრივია, სხვა პუბლიკაციები დასახელებული არაა,რადგანაც ყოველი მათგანი გამოვიდა 1965 წლის შემდეგ (ი. ჩ.).
გრძელი ხმოვნების შემცველი ფორმების სეგმენტაცია ყველგან პირობითია (ი. ჩ.)
რუ̈ს ფორმა ვარლამ თოფურიას ვარსკვლავით აქვს წარმოდგენილი (ვ.
თოფურია, შრომები, II, 2002, გვ.172). ჩვენ ის მოვხსენით, რადგანაც შესაბამისი ძირი, ოღონდ ნათესაობითი (და არა სახელობითი) ბრუნვის ფორმით გვხვდება როგორც "სვანური პროზაული ტექსტების" პირველ ტომში (რუ̈ს-იშ – 5,2 ‖‖ რუ̈ს-ი – 4,36; 5,1,3,6,7,– კალა; 22,36 – მულახი, რუს-ი –3,30,32 – კალა
"რუს{ეთ}ის"), ისე "სვანურ პოეზიაში" (რუ̂ის-ი – 64,3,20 – ლენჯერი). იგივე
ვითარებაა თანამედროვე ცოცხალ მეტყველებაშიც. (შდრ. ბზ. რუ̂ის, მურ{უ̂}ის; ბქ. მურუსი; ქს. მურუს – "რუსი" – ვ. თოფურია, მ. ქალდანი, "სვანური ლექსიკონი", 2000) – ი. ჩ.
თანამედროვე სვანებს წილობითის ორგანული წარმოება ეუცხოებათ. ის არც პუბლიკაციებში ჩანს, გარდა სვანური ანდაზებისა, რომლებიც ჩაწერილია ალექსი (ალი) დავითიანის მიერ ბალსქვემოური დიალექტის ლახამულურ კილოკავზე (ნა̈-ხნისგ-უ̂ ესერ მა̈ წუ̂ა, ნა-უ̂ოშთხ-ულ მა̈ წუ̂ანდეს – ნანახევრალი რა ჩანს, ნაოთხა-ლი რა ჩანდესო – ალ. დავითიანი, სვანური ანდაზები, 1973, გვ.116; ლეჟრი ესერ ნა-ოშთხ-ულ-იშ მჷნა̈თი, ოდო მჷხნისგის მოდმაჷდ ესერ ხოჭირ – საწყალი ნაოთხა-ლის მონაწილე, თორემ მენახევრეს მაინც არა უჭირსო – იქვე, გვ. 55) – ი. ჩ.
ვარლამ თოფურია, ჩვეულებრივ, კ ო ნ ი უ ნ ქ ტ ი ვ ს იყენებდა, თუმცა ტექსტში ზოგჯერ დღეს გავრცელებული ტერმინიც (კ ა ვ შ ი რ ე ბ ი თ ი) გვხვდება (მაგალითად იხ. §51) არა მხოლოდ კილოს აღსანიშნავად (ი. ჩ.).
გვეჩვენება, რომ რამდენადმე უხერხული ელფერი დაჰკრავს გამოთქმას სრული სახის ნამყო უსრული (ი. ჩ.).
Чიქრობთ, მხოლოდ ხმოვნის მომდევნო პოზიციაში (ი. ჩ.).
დეიქტური ნაწილაკები მახვილიანია, ამიტომაც ხმოვნის მომდევნო პოზიციაში ჩვენ მათ ასე აღვნიშნავთ: ა̄̀, ე̄̀ (ი. ჩ.); იხ. აქვე §105.
სვანური პოეზია", I, თბილისი, 1939, გვ. 220, 224.
ვარლამ თოფურია თავის დედანში ყველგან "შემადგენლობა"-ს (და არა "შედგენი-ლობა"-ს) ხმარობს, მაგრამ, რაკი "სვანურის მოკლე გრამატიკულ მიმოხილვაში" (რომლის მხოლოდ პუბლიკაცია გვქონდა ხელთ), როგორც ჩანს, პროფესორ გურამ თოფურიას მიერაა ჩასწორებული აღნიშნული ტერმინი, ამიტომ ჩვენც მივსდიეთ მის კვალს (ი. ჩ.).
ზოგჯერ ასედაც ისმის.
ი̄ ხშირად არაგრძლად ისმის: ხუ̂ირი, ხუ̂ირა...
ზოგს ურჩევნია სახელი რიცხვით სახელთან მრავლობითში იხმაროს: უ̂ოხუ̂იშდ გიგა̄ლა̈რ, უსგუ̂ა ბუბა̄ლა̈რ, მით უფრო მაშინ, როცა წინამავალი ზმნა მრავლობით-შია. ს ე მ ი და ჩ ხ ა რ ა'სთან "ძ მ ა", ჩვეულებრივ, მრავლობითშია: სემი ლახუ̂ბა, ჩხარა ლახუ̂ბა, ჩხარა ლაჯმილა.
ამგვარი სეგმენტაცია პირობითია, რადგანაც ლარდა̄̈ლ < ,ლა-რდ-ა-ალ-ე (ი. ჩ.).
ტექსტი და შესაბამისი სასაუბრო მასალა მთლიანად ჩამატებულია ჩვენ მიერ ეთ-ნოგრაფიული პუბლიკაციების მიხედვით. "სვანური ენის სახელმძღვანელოს" დამთავ-რება რომ მოესწრო მის ავტორს, რაღა თქმა უნდა, ყველაფერი უკეთ გაკეთდებოდა (ი. ჩ.).
ძვ. სტილით 14 აგვისტო; მიჩნეული იყო ახალი წლის დასაწყისად (ქართ. ფერხობა).
სვანურ აუსლაუტში, ჩვეულებრი, არ გვხვდება გრЮელი ხმოანი, მაგრამ აქ ღთის საგალობელთან გვაქვს საქმე.
სანური სახლის თაღია უმოაгირო აიანი, რომელედაც ახმობენ მარცლეულს ან აშრობენ მატყლს (შდრ. იმერ. "ლა-ფარ-ე" და გურ., ლეჩხ. "ლა-ფარ-ო").
მტრის გზაზე დასაგები მოწყობილობა (სასხლეტზე თოკგამობმული თოფი; თოკზე ფეხის გამოდებისას ტყვია სამიზნეს ხვდებოდა).
"ოსებს" სვანები უწოდებენ მთის გადაღმა მცხოვრებ თურქულად მოლაპარაკე ჩრდილოკავკასიელ ტომებს: ჟეგმელებს, მალყარლებსა და ყარაჩაელებს. გაუგებრო-ბის თავიდან ასაცილებლად (რომ მკითხველმა არ აურიოს ეს "ოსები" იმ ოსებთან, რომლებსაც ჩვენ საზოგადოდ ამ სახელით ვიცნობთ) ვარჩიეთ თარგმანში სვანური ძირი ქართულად გაგვეფორმებინა: "სავები" (სვანურად სა̈უ̂ჲა̈რ), "სავეთი" (სვა-
ნურად სა̈უ̂).
"სვანურ პოეზიაში" ამ სტრიქონის თარგმანი შეცდომითაა (იხ. გვ. 313).