თავგადასავლები

• 1. თ ა თ რ ა რ ე ლ ი ჴ ე დ შ უ̂ ა̈ ნ თ ე

აშხუ̂ჟი̄ნ თათრა̈რ ა̈მჴედე̄ლიხ შუ̂ა̈ნთე ლაჴუ̂მა̈რ ლატფუ̄რათე. ჭუბე̄რთე სგ'ა̄̈მჴედხ. ეჩეჩუ̄ნ ესხუ̂იე̄ნახ შუ̂ანა̈რ ი ხუ̂ა̈ჲ ოხხუ̂ი̄ტახ: ეჯჲარე ზისხუ̂შუ̂ გიმ ჩუ̂ალწჷრნე̄ლი. ათხე̄ჲ ლიხ აშხუ̂ ა̈გის ბა̈ჩა̈რ ლჷწრანე. ეჯ ა̈დგილს თურქუ̂რე ნა̈ხუ̂იტს ხაყლეხ. ეჩხა̈ნ ლეჟ'ა̄̈მჴედხ, ლახმჷლდდ, ი ხუ̂ა̈ჲ ლაჴუ̂ა̈მ ოთტუფუ̄რახ.

ლახმჷლდს ესნა̈რ მჷმჟა̄̈ლუ̂ თა̈თაუ̂ ბუტიშ'ა̄̈რი; ხეწა̈დ თათრა̈რს, ანჴა̈დ ლეჟა, მჷლახთე, ი სოფელ ჩუ̂ადბა̈ჟნე, მჷლახდ ლეჟ'ა̄ნჴა̈დხ თათრა̈რ ი უღუ̂ირზაგა̈რ ჩუ̂ა̈დსადგუ̂მა̄̈ნხ: ა̈ხცხა̈პხ ესნა̈რ ქა მჷლხა̈რ ი ხუ̂ა̈ჲ ანხუ̂იტხ; მინე მათხუ̂მი ხუ̂ანთქარ ჩუ̂ადგა̈რხ. ეჩი̄ ფაყუ̂ ათხე̄ჲ ჩუ̂ა̈რი ჭო̄ლში ბარბალისგა. ფაყუ̂ ძღჷდ ლი წუ̂ი̄მიშ.

ალ ლა̈შჲა̄ლჟი̄ნ ესნა̈რ ლა̈ხჴუ̂ა̈სგ თა̈თაუ̂ ბუტიშა ი ეშხუ ძაძრა ხატა̈რ ჟ'ოხკიდ თათრა̈რს. ეჩე̄სგა ლჷმა̄̈რდ აშირ ი უსგუ̂ა̄̈შდიუსგუ̂ა ხა̈ტ. ეჯჲა̈რ მჷჟა̄ლუ̂ა̈ მაცხუ̂ა̄̈რთე ადჲე ი ათხე̄ჲ ჩუ̂'ა̈რიხ.

მჷლხა̈რდ ესნა̈რ თათრა̈რ ქ'ა̄დრა̈/ეკლეხ ი ხუ̂ა̈ჲ ჟ'ანხუ̂იტხ. ეჩქას ლიშჲა̄̈ლ ცხუ̂ი-ცჴემა̈დშუ̂ ლჷმა̄̈რ.

ლენჯერი

თ ა თ რ ე ბ ი {ს} მ ო ს ვ ლ ა ს ვ ა ნ ე თ შ ი

ერთხელ თათრები მოსულან სვანეთში ეკლესიებ{ის} გასაძარცვად. ჭუ-ბერში შემოსულან. იქ დახვედრიან სვანები და ბევრი გაუწყვეტიათ: იმათი სისხლით მიწა გაწითლებულა. ახლაცაა ("ახლაც არიან") ერთ ადგილას ქვე-ბი გაწითლებული. იმ ადგილს თურქები{ს} ამონაწყვეტს ეძახიან. იქიდან წა-მოსულან ზემოთ, ლახამულამდე და ბევრი ეკლესია გაუძარცვავთ ("გაუტყა-ვებიათ").

ლახამულაში ("ლახამულას") არის თურმე მუჟალელი ბუტიანთ თათავი; დაინახა თათრები ("შეხედა თათრებს"), ამოვიდა ზემოთ, მულახში, და სო-ფელს აცნობა ("სოფელი გააფრთხილა"). მულახამდე ("მულახად") ამოვიდ-ნენ თათრები და უღვირ{ის} ზეგანზე დაბანაკდნენ ("და-ი-სა-დგ-ურ-ეს"), შე-მოარტყეს თურმე ალყა მულახლებმა ("შემოერტყნენ მულახლები") და ბევ-რი ამოწყვიტეს; მათი მეთაური ხონთქარი მოკლეს. იმი{სი} ქუდი ახლაც არის ჭოლაში{ს} წმინდა ბარბარეს ეკლესიაში ("ბარბარე-ში"). ქუდი დიდია და ჭილისაა.

ამ ბრძოლისას თურმე მიეპარა ბუტიანთ თათავი და ერთი ტომარა ხა-ტები წაართვა ("აუღო" < "ა-უ-კიდ-ა") თათრებს. იმაში ყოფილა ას სამოცდაექვსი ხატი. ისინი მუჟალი{ს} მაცხოვრის ეკლესიაში ("მა-ცხოვ-არ-ში") წაიღო და ახლაც იქ არის ("არიან").

მულახლებმა თურმე თათრები გარეკეს და ბევრიც ამოწყვიტეს. მაშინ ბრძოლა მშვილდ-ისრით ყოფილა.

• 2. ჴ ა ლ დ ე̄ შ ო ბ

ჴალდეხა̈ნ ლჷჰერ ლა̈სუ̂ხ ბეჩუ̂ითე სემი მა̄რე: გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ, ჩარგაზ ჯოხაძე ი მომი ჩეგია̄ნ, მარე, ლექუ̂ა ლახ მო̄დ ა̈თჰერა̄̈ნხ თაუ̂რობს ბეჩუ̂ითე, ეჩქას ჯა̈რ ლეჟა აჩა̈დ, კა̄ლთე. სგა̄დზჷზეხ კა̄ლა̈ მოხელა ჴალდეთე ი ადშგურა̄ნეხ, ერე "ეჯ სემი მა̄რე ესერ ლექუ̂ა̄უ̂ ანჴიდხ". სგ'ა̄ჩა̈დხ ალჲა̈რ, მარე ეჯჲა̈რს ქ'ო̄თქა̄ბახ ი ა̈გის და̄̈რ ა̈ხგუ̂ა̈ბხ (ესხუ̂ი̄დხ). სგა მე̄ზი მოხელად ალ პასუ̂იხუ̂ ანჴიდხ:

– ეჯჲა̈რ ესერ ა̈გის მა̄მ ა̈რიხ.

მა̈ჲორს სგა̄დ ოთტი̄ხა მოხელა ი დაუ̂ალება ლოხჰოდა:

– ჲაღო ეჩქ'ე̄სერ სოფელხა̈ნ მეზგე̄მი შელდჟი̄ნ თუ̂ით მა̄რე̄უ̂ ანჴიდხ ლექუ̂ა.

სგ'ა̄ჩა̈დხ, თუ̂ით მა̄რე მეზგე̄მი შელდჟი̄ნ მა̈გ ლექუ̂ა ანჴა̈დხ ლჷჲ-რაღდ. ალჲა̈რს ხა̄̈ქუ̂ხ:

– სემი მა̄რე ესერ ჟი̄უ̂ ოხურმა̄ლეხ ი ლექუ̂ა̄უ̂ ანჴიდხ.

ალჲა̈რდ ლახტიხხ:

– ჲაღო ეჯჲა̈რ ესერ მინე ნა̄̈ქუ̂ჟი̄ნ მა̄მ იზელა̄̈ლხ, ადო მინს ესერ ჴანრე ლიჴდეჲ მა̄მ ხაცხე̄ნახ, მარე მა̄მ ლახჭუ̂ედნახ ი მინ ესერ მა̄მ ლიხ ეჯჲარე მჷრმი ი ლირმი ესერ ჰე ხაკუხ, მინდუ ადჷრმა̄ლეხ.

ალ'ე̄სერ ქაჲ ლახსჷმა მა̈ჲორს, ჩუ ალსო̄ყე̄ლი ჰა̈დურდ:

– შიშდუ ესერ ადჷრმა̄ლეხ ი ოხჴიდხ, ადო ჰა̈დურდ ესერ და̄̈ს ა̈ცუ̂რე მჷნა̄̈ზუ̂იდ.

ალა ჴალდე̄შა̈რს დე̄სამა ესჰუნრახ ი ჩუ ათჩედახ მა̈გ ეშიაშ ი ჰა̈დურდ და̄̈რ ესსედახ ამჩუ̄ნ. ესღრიხ ესნა̈რ ჴალდე̄შა̈რ კა̄ლხა̈ნ იფრა̄̈ლთეჟი̄ნ, ეჩქას მა̈ჲორს ესუ̂კამანდრა მიჩა ჯა̈რდ: "ალჲა̈რს ესერ ხაჴიდხუ ზა̈ლპ ი ეშხუ ნო̄რუ აცუ̂ირხ", მარე პრისდა̈უ̂ს, უ̂ეზდი ნაჩა̈ლიკს ი მე̄რმა̄̈ლს მა̄დ ოთნებახ: "მინ ესერ მართა̈ლ ხა̈ლხს დე̄მ ხუ̂იტეხ". ეჩქა მა̈ჲორს ესუ̂კამანდრა ჯა̈რდ ი ათმჷრზა̄̈შდ გუჯა̄̈ჯჲა̄ნშა, ერე "ჲაღო, ხოჟოღდა̄უ̂ ესერ სგუ̂ებინ ი აჩა̈დხუ ჴალდეთე". ათმჷრზა სგა ლოხუ̂ჴერნე ბექჷრბიდ უ̂ოთარშა ჯა̈რს.

ათმჷრზას ჴალდეს გეზალ ხარდე̄ნა ლა̈ძძაჲას ი ეჩხა̄უ̂ ელმა̄̈ზ. სერ ათმჷრზა გუჯეჯია̄ნ, ბექზა ქოჩქია̄ნ ი პრისდა̈უ̂ მიქელაძე ესჟოღახ სგუ̂ებინ ი სგ'ა̄თგენე̄ნახ ჴალდეთე. ესღრიხ ი იფრა̄̈ლი სუ̂იფთეჟი ჟი მეჩდე ლიხ; ამეჩუ̄ნ ათმჷრზად ხაშგუ̂მინ პრისდა̈უ̂ მიქელაძეს, ერე "სგა̄უ̂

ესერ ლოხჴერნეხ ბექზა ქოჩქია̄ნ ი ნო̄თაუ̂ ესერ ლჷჰერ მა̄რა̄̈ლ ქა მოშ ა̈ნჴერნეხ". პრისდა̈უ̂დ ლიჴუ̂ა̄̈მი ხა̄̈ქუ̂ გუნ, ჟი ესუ̂თხეპ ამეჩუ̄ნ, ქა, მა̈ჲორიშთე, ი ხა̄̈ქუ̂:

– სგა̄უ̂ ესერ ადზჷზეხ ჲორი მა̄რე მეცქუ̂ილდ ი ქ'ე̄სერ ა̈ნჴდეხ ლჷთხე̄ლ მა̄რა̄̈ლს.

ალა მა̈ჲორს ეჯჟი̄ნ ჩუ ოთუ̂ა̈შგდა, ერე დეცს უ̂ეთ ლახხეპა:

– ჲა̈ს ესერ ხასმა ათხე სერ ჯა̈რი ჟი ლიჭო̄ნუნე, ქა ლჷგნანღო შუკუ̂ს?!

სერ ალ მა̄რა̄̈ლ ი ჯა̈რ სგა̄ჩა̈დხ მა̈გ ჴალდეთე. ეჩეჩუ̄ნ სოფელისგა, ნე̄სგულს, ჯა̈რიმა̄რე მა̈გ ჩუ ასგურდახ ი ხეცი̄უ̂არა̄̈ლხ მურყუ̂მა̈ლთე. ჴალდეს ბეფშუ̂ ი ზურა̄ლ მა̈გ ქა მეჩდე ლი ლაპა̈ჟდ კოჯა̈რთე. მახეღუ̂ა̈ჟ, ჲერუ̂ა̄̈ჲს ჲარა̈ღი ლიმჷრგენი ჩუ ხა̈მჲედე̄ნა, ეჯა მა̈გ მურყუ̂მა̈ლისგა ხა̈პჟა.

ათხე სერ აჩა̈დ ხა̈ნ ი ნა̈ბზუ̂ა̈ დუ̂რეუ̂ ანჴა̈დ; ამჩიქქა ლი სერ, ა̀, კუმა̈შ ახყახ ლალდა̈ღხა̈ნ. კუმა̈შ სგა მეჴდე ლიხ ი მჷლდღა სგა ხაჭიმხ. ამჩიქქა ეშხუ ზურა̄ლ ლა̈ხყუ̂ა̈ფ ჟიქა̄ნჩუ̄ნ ი ჩუ̂ადსკინე მურყუ̂მა̈ლ ნე̄სგაჩუ̄ნ. ალას მეშხე უ̂ოსა̈რ სგა ხა̄̈ქუ̂. ლოხხალდახ ალა გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ.

– ჰა̄, ჲაღო ესერ ალა გურმაჩ ლი, გურმაჩ, გურმაჩ!

ამჩიქქა მჷლდღა ანღრიხ ი ეჯ სალდათა̈რს, ე̀, ზურა̄ლს ერ ა̈თღუ̂ა̈ჭხ, ჟეღა̈რ ოხუ̂შგა̈ბხ ი მჷლდღა ალჲა̈რს ხაუ̂ჩიხ; ალა სალდათა̈რს ლოხხალ-დახ მინე მჷყერ ი ოთბინეხ ხიშტრე ლიძგრი. ეჯ მჷლდღა ლა̈სუ̂ხ ჲორი მახეღუ̂ა̈ჟ: ბექი გასუ̂ია̄ნ ი გიორგი გასუ̂ია̄ნ (ფე̄დი̄ ნა̄̈თჲა̈რ). ლახე ალჲა̈რ სალდათა̈რდ მო̄მ ადზა̄რეხ, ეჩქა მინდი̄ ლა̈ჲცხუ̂ა̈პხ ხანჯრა̈ლ ი ჲორი გიორგიდ ადცჷლჷ̄რე ი სემი – ბექიდ. ჩუ̂ადცჷლჷ̄რეხ ხანჯრა̈ლუ̂შ ი ალ მჷლდღაჲ ჩუ̂ადცჷლჷ̄რეხ ხიშტა̈რშუ̂ სალდათა̈რდ.

მა̄̈ნკუ̂ი̄ ლა̈ბნა ალა ლა̈სუ̂. ალას ქა̄ჲ ხეწა̈დხ ჴალდე̄შა̈რ, ესუ̂თჷ̄მი̄ნეხ

უშხუ̂ა̄რ: "ჰატ, ხოლა მახეღუ̂აჟა̈რ, თხუ̂იმი ლიწუ̂რი ესერ ათხე ჲაღუ̂ა̄̀"!

ხაჴიდხ მურყუ̂მა̈რხა̈ნქა ზა̈ლპ ი მა̈ჲორი ჩუ̂ადგა̈რხ; უ̂ეზდი ჩა̈ლ{ნ}იკი̄ ჟ'ესრიწუ̂ხ, პრისდა̈უ̂ი ჩუ̂ადგა̈რხ, დოხუ̂ტური, სალდა̈თ

დურდ ხუ̂ა̈ჲ. შუ̂ანა̈რს ხაღუ̂ე̄ნახ ლუშნუ (ლჷკა̈ჭ) თოფა̈რ, მარე ალ ლე-დგა̈რი ხა̈ლხს ქუ̂ინ ჩი̄ სგა ხა̈გნე̄ნახ ი მა̈გ ხაშგუ̂მახ ათმჷრზას: "ჰა̄, ხოლა ჯა, ლიცუ̄ ლახა̄̈შ"! მარე ლახ იშგენ დო̄სამა ხუღუ̂ა̄̈ნ ლათრა, ნაბდი ფა-ყუ̂შ ხათრინა ლიცილდს მედგარა̄ლას. ლახ ალჲა̈რდ ლოხუ̂თჷრა ათმჷრზას ხუ̂ა̈ტა, ეჩქას ხოშგუ̂მინა ჴალდე̄შა̈რდ: "ჰა̈რი ქორო̄ლ ესერ ეში̄ ხეგნიხ ესუ̂ა̄ლაჲ, ეჯ'ე̄სერ ეში̄უ̂ ლახდჲა̄ნეხ ალჲა̈რს ლადგარა̄ლდ".

შომუ̂ა̄̈ჲ ერ ლითოფ ჟ'ალბინე̄ლი, ეჩქას უ̂ეზდი ნაჩალ{ნ}იკს სეკრე-ტარდ ხა̈ნჴრინა ბაქრაძე, ეჩნა̈რ ლოხუ̂ფხიჭა ათმჷრზას ი სგო̄თხუ̂ია ინუ-197

შე̄რ ქორთე (გეგი̄შ ჩოფლია̄ნშა) ი სგა ლოხუ̂შგურა̄ნა: "ალ'ე̄სერ ჩუ̄უ̂ ლოხუ̂შხუ̂ი̄ნხ ხოჩა̄მდ". გეგიდ ესნა̈რ ალა ქორს დეშ ლა̈ჲმუნდე ი ჟი ად-გენე მინე მურყუ̂ამთე, ალა ჰა̈რი ხა̄რახ.

ლჷდგარუ̂ი შედდ ჴალდე̄შა̈რდ ლოხუ̂თო̄ნეხ ზურაბშა ლექუ̂ა̄̈ ქორთე. ეჩქას სერ სგ'ა̄̈დმა̄ჯე ზურაბშა ქორთე, ჭემ ახშიდუ̂ნე-ჲ ჩუ̂ადყუ̂ინა̄ლე მა̈გ ამეჟი̄ნ. ალჲა̈რს ჴალდე̄ მახეღუ̂აჟა̈რდ ლემესგ ოხო̄შუ̂ეხ მასა̈რდ. ალ დრო̈უ̂ჟი̄ნ ბაქრაძე̄შხა̈ნ ახჴედა მა̄რე:

– ჲაღო, მა̈დილუ ესერ ხე̄რი ათმჷრზას ი მიჩა უწა̈დდუ̂ ნო̄უ̂ ადგა̈რ.

ათმჷრზაჲ ქ'ა̄̈მჩედ ბაქრაძე̄შთე ი ჟი ა̈მჩედ მურყუ̂ამთე. ხო̄ქუ̂ა̄̈ნ ათ-მჷრზას:

– ჰე̄, ჲაღო, ათხ'ე̄სერ თხუმუ ხოწა̄დ, დაბრე ლექუ̂ა̄̈ პილდ ქა̄̈გნე ი აჩა̈დუ̄.

ეჩქას ბაქრაძეს ხოშგუ̂მინა̄დ:

– ჲაღო, მიჩ ესერ თუ̂ეთნე უ̂ოსა̈რ ხა̄̈ქუ̂ ი ალას ესერ ჩუ თერხ ი მიჩ ესერ მეშხე უ̂ოსა̈რ ხა̄̈ქუ̂, ქა̄უ̂ ლოხუ̂ცა̄̈დ".

ლახსგიდნა ამჩიქქა ი ათმჷრზა̄̈ უ̂ოსა̈რს გუ̂ამა̈რქა ხაზრა̈ლ ჟი ლუჭკუ̂ერ ხა̄რა თუ̂ეფი ნა̈ყირუ̂. ეჩქას ათყალუ̂ი̄ნნა ბაქრაძეს ი ხო̄ქუ̂ა:

– მიჩ ესერი̄ მა̄მ ლჷმზა̄რუ̂ინხ ნა̈ხუმსა̈რ ი ჩუ̄უ̂ ოთთხუ̂მანე, ამეჩუ̄ნ ესერ ა̈დდაგრი.

ალ დრო̈უ̂ჟი̄ნ ესნა̈რ ჴალდე̄შა̈რს დარბა̈ზ ჟი ოხუ̂რი̄ღუ̂ახ ზურაბშა

ქორისგა ი ხოყრახ მახან ზა̈ლპ ი ალჲა̈რ, ა̀, ლჷქჩუ მა̈გ ჟ'ოხხუ̂ი̄ტახ.

ჟიქა̄ნჩუ̄ნ ბაქრაძეს, თოფრე ჰერ ერ ხასმა, ქ'ო̄ხსკინა მურყუ̂ამხა̈ნქა, სკელ ქ'ა̄თკუ̂ეშა, მარე ეში̄ ქ'ო̄თთია̄ლა დაბრე ლექუ̂ა̄̈ პილდ ი ქ'ა̄თჩედახ ქუ̂ინ-მეგნე. ამ ლე̄თ ეშხუ ა̈ფიცერ – კუ̂ინიხიძეჲ ქ'ა̄თჩედახ.

ალ ლე̄თ ქ'ა̄̈დზჷგრა̄̈ნ სერ ამჟი̄ნ ი ჲერუ̂ა̄̈ჲ ლჷჲა̈რ ა̈მსედხ, ეჯჲა̈რ ეჯ ლე̄თ ქ'ა̄თჩედახ. მე̄რმა ლადა̈ღ სერ ლჷდგარუ ჲერ ჭალა̈ჲთე ლჷმა̄̈რხ მეშ-დე ი ჲერდ ოთბჷრჯახ საფლა̈უ̂ ი თხუმა̈რ ი ალჲა̈რ სგ'ო̄თკოკუ̂ახ ამ-ხა̄უ̂თე̄სგა. ლახ ამჟი̄ნ ა̈დღალტა̄̈ნ ალ ჯა̈რ, სგა ხებჟინა̄̈ნ მთაუ̂რობს ი ეჩქას ეჩხა̈ნისგა ანჴა̈დ სერ რუსი ჯა̈რ. ჩუ ლეღლა̈ტი მა̄̈ნკუ̂ი̄ ჯა̈რ ლჷმგენ ბე-ჩუ̂ის.

ლახ სგა ხებჟინა̄̈ნ სგა̄უ̂, ეჩქას სერ სემი ნუკუ̂ი ჯა̈რ ანზჷზეხ შუ̂ა̈ნთე: რუსიშ, თუ̂იშიშ ი გურია̄̈შ. ალჲა̈რს სერ ლეჩხუ̂მა̈ თაუ̂ადაზნაურობა მა̈გ სგა ხა̈ნჴრინახ. ამხა̈ნისგა უ̂ოთარშა ლუმსგოჯშუ̂ თუ̂ით მუშუ̂ა̈ნი მა̈გ ადჲეხ ი შუ̂ანე ჯა̈რ ა̈ნნა̈ზო̄რეხ. შუ̂ა̈ნისგა̄̈ პრისდა̈უ̂ ეჩქა უ̂ოთარშა თენგიზ ლა̈სუ̂. შუ̂ანე ჯარა̈ლ ჩუ ლუყუ̂ლუ̄რე ხა̄დხ: მჷლახჷნ ლეჟა̄უ̂ი ჯა̈რ – მჷლახ, იფა̄̈რ, კა̄ლ ი უშგულ – თენგიზს ხაყე̄ნა უ̂ოთარშა. მესტია, ლენჯა̄̈რ ი ლატლი ხაყე̄ნა ცხჷმრიშ უ̂ოთარშა ბექჷრბის. ბეჩუ̂ი, ჲეცერ,

ცხჷმა̈რ – ბეჩუ̂ი̄ ბექჷრბის უ̂ოთარშა, ჩუბეჴეუ̂ ი ლახმჷლდ – მოსოსტრს უ̂ოთარშა.

ამრიგდ, სერ ჴალდე̄შა̈რცახა̈ნ ლჷდე ნაბა̈ნ ჟა̄ბე ჴეუ̂ა̈რს ჩუ ოთკუ̂ა̈შხ ი ღალა̈ტს ჴალდე გარ ა̈თნახა̄̈ნ. სერ სგა̄̈ნქა ქ'ა̄ნჴა̈დ რუსლეშ ი ქართუ̂ელლე ჯა̈რ ლჷნჩჷდე ეჯზუმ, ერე მიჯუ̂რი̄შისგა ჩუ დეშ ხასკჷ̄დახ. ამხა̈ნისგა შუ̂ანე ჯა̈რ უ̂ოთარშა ლათხმუშ მიჯუ̂რი̄შისგა ლა̈სუ̂ ლუზუ̂ერ.

ა̈ნბინა̄̈ნ სერ ლიშჲა̄̈ლ. ჴალდე̄შა̈რ მურყუ̂მა̈რხა̈ნქა ხეშჲა̄̈ლხ,

მიჯუ̂რი̄შხა̈ნისგა ი ლამა̄̈რჲახა̈ნისგა. ლამა̄̈რჲახა̈ნისგა

ლაჯჷრბაზნა ხა̄რახ. სერ სემი თუ̂ე ქ'ა̄ჩა̈დ ი დაბა̈რი ჩუ̂ა̈დჰა̄̈ნხ ი შუშხუნაჲა̈რს ლუმკუ̂არინხ: "ნო̄თაუ̂ ესერ ჟი ა̈ხბჷდდახ დაბა̈რს", მარე ამნოშ დეშ ა̈შიხხ ი ჴალდე̄შა̈რ ალჲარე ლაცა̄დუნად მჷბიდ მაცლანა̈რს ლუმკუ̂არინხ მურყუ̂მა̈ლხა̈ნქა. ლახ ჯარბაზნა̈რს ხატყცინახ, კირჷნქა, დე მურყუ̂მა̈ლს მოშ იმის ხა̈შდინახ ი დე – ქორა̈ლს. ლახე ამჟი̄ნ დოშმა მოშ ოხუ̂ჴერჴეხ ჴალდე̄შა̈რს, ეჩქას ა̈ნგო̄მეხ სერ ი ა̈ნქა̈ჩხ ჟაჴუ̂ა̈რ, ა̈ნსყეხ ლუნჩუ̂რა̈ლ; ამექა თუ̂ეფ დეშ ლჷმსკინუ̂ინ ი ოხუ̂ჩი̄შახ ალა ამჟი̄ნ. სერ აშხუ̂ ლე̄თ ჩუ ოთყუ̂ი̄ლახ ჯა̈რ ჲარუ̂ ნა̈წილდ. ჟი ოთჩი̄შახ ლუნჩუ̂რი საფრა̈ლ ი სგ'ა̄თშჷ̄დახ ჴალდეთე̄სგა ლეჟა̄̈ნ ი ლექუ̂ა̄̈ნ. ჴალდე̄შა̈რ – ჲეშდჲორი მა̄რე – მა̈გ ლუნზო̄რე ლჷმა̄̈რხ ზურაბშა მურყუ̂ამისგა ი ზურაბშა მურყუ̂ამ ტკიცუშ მა̈ნგუ̂ჭე ლჷმა̄̈რ, მარე, უ̂ოდ სგა დო ახშჷ̄დახ, ეჩქად ალჲა̈რს დეშმა ოხუ̂მეჴრახ.

ამრიგდ, ლახე ჯა̈რ სგა ახშჷ̄დხ ი ლიშჲა̄̈ლ მო̄მა ხა̄რხ, სერ უ̂ეშგიმ-პილს ჩუ ოდჩა̈დხ ცხეკთე. მურყუ̂ამისგა ა̈მსედხ გეგი ი ბა̈დრი გასუ̂ია̄ნა̈რ. ალჲა̈რს ხო̄ქუ̂ახ, ერე "ჲაღო, მინ ესერ მინე მურყუ̂ამს დე̄მის ხოქა̄̈ბიხ, დაგრაჲ ესერ ამეჩუ̄ნ ხოცხახ ი სა̈დაი̄".

სერ ჯა̈რდ ოხუ̂ბინე ლირღუ̂ე-ჲ ლილღუმი მურგუ̂ა̈ლ ჴალდე̄ ქორა̈ლს ი მურყუ̂მა̈ლს ი უ̂ეშგიმპილს ჴალდეს "ნაჴჷლდა̄̈შუ̂" გარ ა̈თჟახა̄̈ნ. ბა̈დრი̄შ ი გეგი̄ ქორ ი მურყუ̂ამი̄ ამჟი̄ნ ოთრი̄ღუ̂ახ ი მინი̄ სგა ღალ ა̈თნახა̄̈ნხ. ბეფშუ̂ ი ზურა̄ლ – მა̈გ ქა მეფხჟე ლჷმა̄̈რ – ჲერ ცხეკს ი უ̂ელს, ჲერ – ნა̄̈თჲა̈რისგა ი ღო უ̂ოთარშა თენგიზს ოხნა̈ჭუ̄რა მა̈გ ი ლექუ̂ა ოთხუ̂ია მიჩა ქორთე – ბეჩუ̂ითე, ადო მაშე̄ნა̄მ ჴალდე̄შა̈რ თენგიზს ხადრა̄ლახ ლედგა̈რიდ.

ლახ ჴალდე ჩუ̂ადჴაცეხ, ეჩქა სერ ჯა̈რ სგ'ა̄ტა̈ხ; ქა მეშყდა მა̄რა̄ლე ლირმი სგა ლახბა̈რჲეხ ბეჩუ̂ის მესდა ჯა̈რს ი მთაუ̂რობს. ჯა̈რ ლჷმა̄̈რდ ეშხუ როტა გარ. სერ უ̂ოდ ლიმსუ̂ი დო ა̈ნბინე, ეჩქად ჴალდე̄შა̈რ აშ გარ ლუმშხუნინხ თხუმ ქა̄̈მ ი ჟი და̄̈რმოშ ოხურმახ, ადო მთაუ̂რობ ი თენგიზი ლჷთიშ მა̄რე უ̂იწყუ̂დ აშ გარ ლჷმა̄̈რდხ ჴალდე̄შრე ლა̈რმა̄̈ლს, მარე ჴალდეშა̈რს ხოშა ნდობა ხუღუ̂ა̄̈ნხ გალფხა̄ნშა. ეჯჲა̈რდ ხოხუ̂რა ხაყუ̂ლი̄ნდახ ი სგა̄̈ხმუნდა̄̈ნხ ლაგჷრგა̈ლდ.

უ̂ოთარშე̄რცახა̈ნ გუ̂ეში ლიღუ̂ე̄ნეს ეში̄ მა̈გ ხოცხა̄̈ნხ. გა̄ლფხა̄ნშე̄რემ ალჲა̈რს ჩოთღორუ̂ეხ:

– ჲაღო, მინს, ჴალდე̄შა̈რს ესერ, ალა ქა ხა̄რხ, ა̀, ქორა̈ლ ი მურ-ყუ̂მა̄̈ლ მა̈გ ჩუ ოთრი̄ღუ̂ახ, ხეხუ̂ ი გეზალ გიმდ ესუ̂ფხი̄ჟახ ი სერ ესერ მთაუ̂რობ დე̄მგუ̂აშმა ხა̈ჩოხ.

სერ სგ'ა̄̈დმუნდეხ ქუთა̄̈შთე; ალა ლჷმა̄̈რხ: გალფხა̄ნშა თენგიზ ი უ̂ოთარშა გიგო. ალჲა̈რ ალმა̈ღლინხ, "ჯილდოს ესერ ა̈ნჴდეხ", მარე ეჯაჲ დე̄სმა ოხკი̄დახ ი ჴალდე̄შა̈რ ჲეშდსემი მა̄რე მა̈გ სგ'ო̄თხუ̂ჲახ ქუთა̄̈შთე.

ამეჩუ̄ნ ხუ̂ა̈ჲ ოთრაგუნახ ი ხუ̂ა̈ჲ ა̈მხუ̂ეტხ ნაუ̂ბა̈ჴისგა. ეჩჷნქა, ჲერუ̂ა̄̈ჲ ქ'ა̄ხსედახ, ეჯჲა̈რ ქ'ო̄თზიგუ̂ნახ ციმბილთე. სგა ლეჲ ჴალდე̄შა̈რ ლჷმა̄̈რხ ჲეშდსემი მა̄რე: ჯო̄ხა̄ნ ჯოხაძე, ჩარგაზ ჯოხაძე, ზურაბ ჯოხაძე, მომი ჩეგია̄ნ, გეგი ჩოფლია̄ნ, ბჷღა გასუ̂ია̄ნ, ბექა̈ჲ გასუ̂ია̄ნ, ჩოფე გასუ̂ია̄ნ, ბიტი გასუ̂ია̄ნ, ბჷღა გასუ̂ია̄ნ (მე̄რმე), ზურაბ გასუ̂ია̄ნ, ხეშდე ჩეგია̄ნ (ალა მუთხუ̂მი ლჷმა̄̈რ) ი გურმაჩ გასუ̂ია̄ნ. ალ{ჲ}ა̈რისგა შუ̂ა̈ნთე ჲორი მა̄რე ეში̄ ქ'ა̄ნტა̈ხხ ციმბილხა̈ნ ეშდოხუ̂იშდ ზაუნღო.

სერ ჴალდე̄ ჩუ ლჷღლატანღო ეჩჟი̄ნ აჩა̈დ სემი ზა̈ჲ, ერე ჴალდე̄ში ზურა̄ლ აშ ხეჴჷ̄რა̄ლ მთაუ̂რობს სგა ლიტეხს ჴალდეთე ი ნა̈ბ დე̄მჟი̄ნ ლახუ̂ე̄მხ. სერ ეჩუნღო̄ნ ჴალდე̄ს ჟახე ჟი ოხუ̂სიპეხ ი "მახე იფრა̄̈ლ" ათჟა̈ხხ – ჴალდე̄ ჟახე ესერ ნო̄სა̄უ̂ ა̈ნჷრშონა̈ნ, დეჲ ფიტკრი ქორლე ლიგემი ნა̈ბ ხუღუ̂ა̄̈ნხ, მარე ჴალდე̄შა̈რ ჩუ̄დ ა̈დზიგა̄̈ნხ ი ლა̈დი̄ ჴალდე ხაჟხა ალ სოფელს.

ხ ა ლ დ ე ს დ ა ქ ც ე ვ ა ("ხ ა ლ დ ე - შ - ო ბ - ა")

ხალდედან დაბარებული იყვნენ ბეჩოში სამი კაცი: გურმაჩ გასვიანი, ჩარგაზ ჯოხაძე და მომი ჩეგიანი, მაგრამ, ქვევით რომ არ ეახლნენ მთავრობას ბეჩოში, ("მაშინ") ჯარი ავიდა ზემოთ, კალაში. შეაგზავნეს კალი{ს} მოხელე-ები ხალდეში და დაარიგეს, რომ "ის სამი კაცი ქვემოთ წამოიყვანეთო" ("ქვე-მოთამც მოიყვანეს"). შევიდნენ ესენი, მაგრამ იმათ თავი გაურიდებიათ და სახლში ვერავინ იპოვეს (დახვდათ ). ("შესულმა") მოხელეებმა ეს პასუხი

მოიტანეს:

– ისინი სახლში არ არიანო.

მაიორს კიდევ შემოუბრუნებია მოხელეები და დავალება მიუცია:

– მაშინ აბა სოფლიდან კომლზე ("მოსახლის რაოდენობაზე") თითო კა-ცი წამოიყვანეთო ("კაციმცა მოიყვანეს") ქვევით.

შევიდნენ, თითო კაცი მოსახლის რაოდენობის მიხედვით ყველა წამოვიდა ("მოვიდნენ") ქვემოთ იარაღიანად.

ამათ უთხრეს:

– სამი კაცი დაგვიჭირეთო ("დაუჭირესმცა") და ქვევით წამოგვიყვა-ნეთო. ამათ(მა) უპასუხეს:

– აბა ისინი ჩვენს ("მათ", თავიანთ") ნათქვამზე არ დადიანო, თორემ ჩვენ ("მათ") ხარები{ს} წამოყვანაც არ გვერჩივნაო ("ერჩივნათ"), მაგრამ არ შეგვეკითხნენ ("შეჰკითხვიან"); (მაგრამ) ჩვენ ("ისინი") არა ვართო ("არიან") იმათი დამჭერი და თუკი დაჭერა გინდათ ("უნდათ"), თქვენ ("მათ") თვითონ დაიჭირეთო ("მათმცა დაიჭირეს").

ეს როგორც კი გაუგია მაიორსო, გაგიჟებულა მთლად:

– მალე დაიჭირეთო ("ხელადმცაო დაიჭირეს") და მომიყვანეთო ("მოუ-ყვანეს"), თორემ მთლად არავის დაგტოვებთო ("დატოვებს") ცოცხალს ("კვალში ჩამდგომად").

ეს ხალდელებს ყურად არ უღიათ ("მოუსმენიათ") და ყველა{ნი} გაჰქცე-ვიან აღმა-დაღმა და სულ არავინ დარჩენილა(ნ) იქ. მიდიან თურმე ხალდე-ლები კალიდან იფარამდე. მაშინ მაიორს უბრძანებია ("უ-კამანდ-ი-ა") თავისი ჯარისთვის ("ჯარ-ად"): "ამათ ზალპი დაარტყითო ("დაარტყესმცაო") და ერთი არ დატოვოთო ("არმცა დატოვეს")", მაგრამ პრისტავს, მაზრის ("უეზდ-ის") უფროსს ("ნაჩალნიკ-ს") და სხვებს არ დაუნებებიათ: "ჩვენ ("თვითონო") მართალ ხალხს არ ამოვწყვეტთო ("წყვეტენ")". მაშინ მაიორს უბრძანებია ("უ-კამანდ-ი-ა") ჯარისთვის ("ჯარ-ად") და გუჯეჯიანთ ათმურზასათვის ("ათმურზა-ს-{ა}დ"), რომ "აბა, გაგვიძეხიო ("უ-ძღ-ოდ-ა-მცა-ო") წინ და წავიდეთო ("წავიდნენმცა") ხალდეში". ათმურზა ოთარაანთ ბექურ-ბიმ გააყოლა ჯარს.

ათმურზას ხალდეში ("ხალდე-ს") შვილი ჰყოლია გაძიძავებული ("სა-ძიძა-ო-ს") და თურმე იქ მიდიოდა ("მინავალა"). მერე ათმურზა გუჯეჯიანი, ბექზა ქოჩქიანი და პრისტავი მიქელაძე გასძღოლიან წინ და შესდგომიან ხალდესკენ. მიდიან და იფრალი{ს} საფიხვნომდე არიან ასეულები; აქ ათ-მურზამ სთხოვა პრისტავ მიქელაძეს, რომ "გამაყოლეთო ("გააყოლესმცაო") ბექზა ქოჩქიანი და იქნებ დაბარებული კაცები გამოვიყვანოთო" ("გამოიყვა-ნესმცა"). პრისტავმა დიდი ("გულ-ად")მადლობა გადაუხადა ("უთხრა"). მო-ბრუნდა აქ, მაიორთან, და უთხრა:

– გავაგზავნოთო ("შე-ა-გზა-ვ-ნ-ეს-მცა-ო") ორი კაცი მოციქულად და გამოიყვანენო ("გა-მო-ი-ჴდ-{ომ}-ეს-ო") ძებნილ კაცებს.

ამაზე მაიორი ისე გაბრაზებულა ("მაიორს ისე უუკადრისებია"), რომ კი-ნაღამ ზეცას შესკდომია.

– ვის გაუგონიაო ("სმენია") ახლა ("უკვე") ჯარი{ს} უკან დაბრუნება, გზაზე ("შუკა-ს") დადგომის მერე?!

ამის შემდეგ ეს კაცები და ჯარი შევიდნენ ყველა{ნი} ხალდეში. იქ, სო-ფელში, ნესგულში, ჯარისკაც{ებ}ი ყველა{ნი} ჩამოსხდნენ და უთვალთვალებ-დნენ კოშკებს ("კოშკებისკენ"). ხალდეში ("ხალდე-ს") ბავშვი და ქალი ყველა გასულია დასამალავად კლდეებში. ვაჟკაცი, ვისაც იარაღის ხმარება შესძლე-ბია, ("ის") ყველა კოშკებში ყოფილა დამალული.

ახლა უკვე გასულა ხანი და საღამო ("საღამოს დრო") დადგა ("მოვიდა"); ამ დროს არის უკვე, აი, საქონელი (რომ) სამწყემსურიდან მოჰყავთ. საქონელი შემოსულია ("არიან") და მწყემსები უკან მიჰყვებიან; ამ დროს ერთი ქალი გამოტყვრა ზემოდან და ჩახტა კოშკებს შუა. ამას აცვია შავი ჩოხა. ეს ეგონათ გურმაჩ გასვიანი.

– აჰა, აბა ეს არისო გურმაჩი, გურმაჩი, გურმაჩი!

ამ დროს მწყემსები მოდიან და იმ ჯარისკაცებს ("სალდათ- ებ-ს"), ე, ქალს რომ გაედევნენ, ძაღლები გამოეკიდნენ და მწყემსები ამათ აშორებენ. ეს ჯარისკაცებს ეგონათ მათზე თავდასხმა ("მათი დამრტყმელი") და დაუ-წყეს ხიშტები{ს} ძგერება. ის მწყემსები იყვნენ ორი ვაჟკაცი: ბექი გასვიანი და გიორგი გასვიანი (ახლო ნათესავები). რახან ესენი ჯარისკაცებმა ("სალდათ-ებ-მა") არ დაზოგეს, მაშინ თვითონაც იშიშვლეს ხანჯლები და ორი გიორგიმ აჩეხა და სამი – ბექიმ. აჩეხეს ხანჯლებით და ეს მწყემსებიც დაფლითეს ხიშტებით ჯარისკაცებმა.

პირველი საწყისი ეს იყო. ამას შეხედეს თუ არა ხალდელებმა, ერთმანე-თი წააქეზეს: "ჰატ, კარგო ვაჟკაცებო, ახლა გვმართებს ("არის") შურისძი-ებაო ("თავი{ს} სისხლება"), აი!"

დაარტყეს კოშკებიდან ზალპი და მაიორიც მოკლეს, მაზრის მეთაურიც მიაწვინეს, პრისტავიც მოკლეს, ექიმიც, ჯარისკაცი მთლად ბევრი. სვანებს ჰქონიათ სვანური კაჟიანი თოფები, მაგრამ ამ დასახოც ხალხს სული თურმე ყველას ედგა ("ს-დგ-მ-ი-ა-თ") და ყველა თურმე სთხოვდა ("ნათხოვან") ათ-მურზას: "არიქა, წყალი დაგვალევინეო!", მაგრამ, რაკი სხვა არაფერი ჰქონდა სასმისი, ნაბდი{ს} ქუდით ასმევდა თურმე წყალს მომაკვდავებს. ამათთვის ("ამეებად") (რომ) შეუტყვია ათმურზას კვდომა ("გაწყვეტა"), მაშინ უთხოვია ხალდელებისთვის ("ხალდე-ის-ებ-{ა}დ"): ცარიელი ქოხი ("სახლუკა") მაინც გექნებათო ("ე-დგ-მ-ებ-ა-თ-") ვინმეს, ის მაინც ათხოვეთო ("ისო მაინცმცა ათხოვეს") ამათ სასიკვდილოდ.

როდესაც სროლა ("თოფ-ობ-ა") დაწყებულა, მაშინ, მაზრი{ს} მეთაურს მდივნად ჰხლებია ბაქრაძე; იმისთვის უტაცნია (ხელი) ათმურზას და შეუყვა-ნია ინუანთ (ჩოფლიანანთ გეგის) სახლში და შეუვედრებია: "ეს კარგად შე-მინახეთო ("ესომცა შეუნახეს")". გეგიმ თურმე ეს სახლში ("სახლს") ვერ და-

აყენა ("ი-ნდ-ო") და აიყვანა ("დააყენა") თავიანთ კოშკში, ეს ცარიელი ჰქო-ნიათ.

მკვდრებისთვის ("და-დგ-რ-ომ-ილ-ი{ს} ჭურჭლ-ად") ხალდელებმა უჩვე-ნეს ზურაბიანთ ქვემოთა სახლი ("მიასწავლეს სახლისკენ"). მაშინ უკვე (ისი-ნი) შეზიდა ზურაბიანთ სახლში, თივა ჩამოაყრევინა და დააწვინა ყველა ამა-ზე. ამათ ხალდე{ს} ვაჟკაცებმა ძლიერი ("ბლომად") ცეცხლი შეუნთეს. ამ დროს ("დროზე") ბაქრაძისგან მოსვლია კაცი:

– აბა, მადლიმც გექნება ("მადლ-ი-მცაო ექნება") ათმურზას და შენს ("მის") უნახავად ნუ მომკლავო ("ნუმცა მოკლა").

ათმურზაც გასულა ბაქრაძესთან და ასულა კოშკში. ეთქვა ათმურზას:

– ჰე, აბა, ახლა თავს უშველეო ("თხემ-ს-მცა უშველა"), ყანები{ს} ბო-ლომდე ("ქვევითა პირ-ად") მიგაცილებ ("გააყენა") და წადიო ("წავიდამცა").

მაშინ ბაქრაძეს უთხოვია:

– აბა მე ("თვითონ") თეთრი ჩოხა მაცვია ("ა-რქ-ვ-ი-ა") და ამას იცნობე-ნო და შენ შავი ჩოხა გაცვია ("გ-ა-რქ-ვ-ი-ა"), გამიცვალეო ("გაუცვალამცა").

შეუხედავს ამ დროს და ათმურზას ჩოხას მკერდზე მასრები ამოჭრილი ჰქონია თოფის ნასროლი(თ). მაშინ შეშინებია ბაქრაძეს და უთქვამს:

– თურმე შენცო ("თვითონაც") არ გზოგავენ განსხვავებულად და თავი დამანებე ("თხემ-ი-მცა დაანება"), აქ მოვკვდებიო ("აქო მოკვდება").

ამ დროს ("დრო-ზე") თურმე ხალდელებს დარბაზი მოურღვევიათ ზურა-ბიანთ სახლში და დაურტყამთ ხელახლა ზალპი და ესენი, აი, დაჭრილები ყველა ამოუწყვეტიათ. ზემოდან ბაქრაძე(ს), თოფები{ს} ხმა რომ გაუგონია, გადმომხტარა ("უ-სკუპ-ი-ა") კოშკიდან, წვივი გადასტყდომია, მაგრამ მაინც გაუღწევია ყანები{ს} ბოლომდე ("ქვედა ნა-პირ-ად") და გაჰქცევიათ ცოცხა-ლი ("სულ-მ-დგ-არ-ი"). ამ ღამეს ერთი ოფიცერი – კვინიხიძეც გაჰქცევიათ.

ეს ღამე (უკვე) ასე დამთავრდა და ვინც ცოცხალი დარჩენილა(ნ), ისინი იმ ღამეს გაჰქცევიათ. მეორე დღეს უკვე მკვდრები ზოგი მდინარეში ("ჭალა-{ს}-კენ") ყოფილან ჩაცვენილი და ზოგისთვის ("ზოგად") გაუთხრიათ საფლა-ვი და თავები და ესენი მოუგროვებიათ ამაში. რახან ასე დაიღუპა ("და-ღალატ-დ-ა") ეს ჯარი, ეცნობა მთავრობას და მაშინ იქიდან მოვიდა უკვე რუსი{ს} ჯარი. გასანადგურებელი ("და-სა-ღალატ-ებ-ელ-ი") პირველი ჯარი მდგარა ბეჩოში ("ბეჩო-ს").

რაკი ეცნობათ ("შიგნით"), მაშინ უკვე სამნაირი ჯარი გამოგზავნეს სვა-ნეთში: რუსის, თუშის(ა) და გურიის(ა). ამათ ("უკვე") ლეჩხუმი(ს) თავადაზ-ნაურობა ყველა ჰხლებიათ. აქედან ოთარიანთ დასტურით ("ბრძანებით") თითო სვანიც ყველა წაიყვანეს და სვანეთი(ს) ჯარი შეკრიბეს. სვანეთში ("სვან-ეთ-ში-{ს}) პრისტავი მაშინ ოთარიანთ თენგიზი იყო. სვანეთი(ს) ჯარები დაყოფილი ჰქონდათ: მულახს ზემოთა ჯარი – მულახი, იფარი, კალა და უშგული – ოთარიანთ თენგიზს ჰყოლია. მესტია, ლენჯერი და ლატალი ჰყოლია ცხუმარის ოთარიანთ ბექურბის. ბეჩო, ეცერი, ცხუმარი – ბეჩოს ოთარიანთ ბექურბის, ჩუბეხევი და ლახამულა – ოთარიანთ მოსოსტრს.

ამრიგად, ხალდელებთან დადებული ფიცი("ნა-ბან-ი") ზემო ხეველებს უკვე გაუტყდათ და ღალატს პირისპირ ხალდეღა შერჩა. მერე შემოვიდა რუ-სებისა და ქართველები{ს} არეული ჯარი იმდენი, რომ მიჯვრიშში ვერც კი ეტეოდა. აქედან სვანეთის ჯარი დადეშქელიანების ("ოთარიანთ") მეთაურო-ბით მიჯვრიშში იყო შეკრებილი.

დაიწყო ბრძოლა. ხალდელები კოშკებიდან ებრძოდნენ, მთავრობა – მი-ჯვრიშიდან და წმინდა მარიამის ეკლესიიდან; წმინდა მარიამის ეკლესიის მხრიდან საზარბაზნე ჰქონიათ. უკვე სამი თვე გავიდა და ყანებიც დამწიფდა და შუშხუნებს ისროდნენ თურმე: "იქნებ ყანებს წაეკიდოსო", მაგრამ ამით ვერ დაწვეს და ხალდელები ამათ სანაცვლოდ თურმე ცეცხლმოკიდებულ მუ-გუზლებს ისროდნენ კოშკებიდან. ზარბაზნებს რომ არტყამდნენ, კირის გარ-და, ვერც კოშკებს დააკლეს რა და ვერც – სახლებს. რახან ასე ვერაფერი მოუხერხეს ხალდელებს, ("მაშინ") მერე მოიფიქრეს ("მო-ი-გონ-ეს") და მოჭ-რეს არყის ხე, გააკეთეს (ამისი) კონები; ამაში თოფი ვერ აღწევდა და აიფა-რეს ეს ასე. ერთ ღამეს გაუყვიათ ჯარი ორ ნაწილად, აუფარებიათ კონების საფარი და შესევიან ხალდეში ზემოთ და ქვემოთ ("აღმოსავლეთით და და-სავლეთით"). ხალდელები – თორმეტი კაცი – ყველა(ნი) შეკრებილი ყოფი-ლან ზურაბიანთ კოშკში და ზურაბიანთ კოშკი მართლაც ყველაზე მაგარი ყოფილა, მაგრამ, სანამ არ შესევიან, მანამდე ამათ ვერაფერი გაუგიათ.

ამრიგად, რადგან ჯარი შეესიათ და ბრძოლა არა აქვთ, უკვე ბოლო ჟამს გაიქცნენ ტყეში. კოშკში დარჩენილან გეგი და ბადრი გასვიანები. ამათ უთ-ქვამთ, რომ "აბა, ჩვენო ("თვითონო") ჩვენს ("მათ") კოშკს არ მივატოვებთო ("გვერდს არ აუვლიან"), სიკვდილიც აქ გვირჩევნია ("ურჩევნიათ") და გადარ-ჩენაცო".

მერე უკვე ჯარმა დაუწყო ნგრევა და აფეთქება მთელი ("მრგვალ-ი") ხალდეს სახლებს(ა) და კოშკებს და ბოლოს ხალდეს "ნახალდევარიღა" და-ერქვა. ბადრის(ა) და გეგის სახლი და კოშკი ასე დაუნგრევიათ ("უ-რღვ-ევ-ი-ა-თ") და თვითონაც შიგ მოჰყოლიან ("ჩასტნევიან") საბრალონი. ბავშვი და ქალი – ყველა გაფანტული ყოფილა – ზოგი ტყეს(ა) და ველში ("ველ-ს"), ზოგი – ნათესავებში და მერე ოთარიანთ თენგიზს შეუკრებია ყველა და ქვე-ვით ჩამოუყვანია თავის სახლში – ბეჩოში, თორემ ყველაზე უფრო ხალდელები თურმე თენგიზს სდარაჯობდნენ მოსაკლავად.

ხალდე რომ დააქციეს, მაშინ უკვე ჯარი უკან გაბრუნდა. გაქცეული ("გავარდნილი") კაცები{ს} დაჭერა დაავალეს ბეჩოში ("ბეჩო-ს") დარჩენილ ჯარს(ა) და მთავრობას. ჯარი ყოფილა მხოლოდ ერთი ასეული ("როტა"). ვიდრე თოვა არ დაიწყო, მანამდე ხალდელები კარგად ინახავდნენ თავს გა-რეთ და ვერავინ დაუჭერიათ, თორემ მთავრობა და თენგიზი{ს} ამორჩეული კაც(ებ)ი მუდმივად მხოლოდ გარეთ ყოფილან ხალდელები{ს} სათვალთვა-ლოდ ("საჭერს"), მაგრამ ხალდელებს მეტი ნდობა ჰქონდათ გარდაფხაძე-ების{ა} ("გალფხან-ანთ"); იმათი ("იმეებად") ნაკლებად ეშინოდათ და მიენ-დვნენ სათათბიროდ ("სალაპარაკოდ").

ოთარიანთან საქმი{ს} ქონას მაინც ყველაფერი ერჩივნათ. გალფხანანმა ესენი ("ამეებს") მოატყუეს:

– აბა, თქვენ ("თვითონ"), ხალდელებსო, ეს გეყოფათ, აი, სახლები და კოშკები ყველა (რომ) დაგინგრიეთო ("და-უ-რღვ-ევ-ი-ა-თ"), ცოლი და შვილი ქვეყანაზე ("მიწად") დაგიბნიეთო ("დაუბნევიათ") და აწი მთავრობა აღარა-ფერს გიზამთო ("უზამენო").

ასე შეიტყუეს ქუთაისში; ესენი ყოფილან გალფხანანთ თენგიზი და ოთარიანთ გიგო. ესენი თურმე მოელოდნენ, "ჯილდოს მივიღებთო ("მი-ი-ჴდ-ომ-ენ")", მაგრამ ისიც არაფერი მიუღიათ (<"ა-უ-კიდ-ებ-ი-ა-თ") და ხალდელები ცამეტი კაცი – ყველა წაუყვანიათ ქუთაისში.

აქ დიდხანს დაუყოვნებიათ და ბევრ(ნ)იც დახოცილან ("ამოწყვეტილან") ციხეში ("ნაუბახტ-{ს}-ში"). გარდა ამისა, ვინც გადარჩენილა{ნ}, ისინი გადა-უსახლებიათ ციმბირში. წაყვანილი ხალდელები ყოფილან ცამეტი კაცი: ჯო-ხან ჯოხაძე, ჩარგაზ ჯოხაძე, ზურაბ ჯოხაძე, მომი ჩეგიანი, გეგი ჩოფლიანი, ბუღა გასვიანი, ბექა გასვიანი, ჩოფე გასვიანი, ბიტი გასვიანი, ბუღა გასვი-ანი (მეორე), ზურაბ გასვიანი, ხეშდე ჩეგიანი (ეს მეთაური ყოფილა) და გურმაჩ გასვიანი. ამათგან ("ამათში") სვანეთში ორი კაცი მაინც დაბრუნდა ("გაბრუნდნენ")ციმბირიდან თხუთმეტი წლის მერე.

ხალდე{ს} დაღუპვის ("და-ღალატ-ებ-ის") შემდეგ ისე გავიდა სამი წელი, რომ ყველა ხალდელი ქალი ევედრებოდა მთავრობას ხალდეში დაბრუნებას და ნება არაფრით მისცეს. მერე უკვე ხალდეს სახელი შეუცვალეს ("აუტრი-ალეს, დაუბრუნეს") და "ახალი იფარლები" დაარქვეს – ხალდე{ს} სახელი არ იხსენიოსო; არც ქვითკირი{ს} სახლები{ს} აშენები{ს} ნება ჰქონდათ, მაგრამ ხალდელები ისევ დასახლდნენ და დღესაც ხალდე ჰქვია ამ სოფელს.

• 3. მ ა̄̈ ნ კ უ̂ ი ჰ ა̈ ი რ ო პ ლ ა̈ ნ შ უ̂ ა̈ ნ ს

აშხუ̂ინ აშხუ̂ სოფელს ღჷნ ხა̄დდა{ხ}. ჩუ ლუზუ̂ერ ლა̈სუ̂ხ მა̈გ ხოშა ი ხოხუ̂რა. ამ ლადა̈ღ ანჴა̈დ მა̄̈ნკუ̂ი შუ̂ა̈ნთეჲსგა ჰა̈იროპლა̈ნ. ალას ხეწა̈დ ეშხუ̂ი მა̄რე:

– ია̄, სგა̈ჲ მა̄რა̄̈ლ, ალა მა̈ჲ ნა̈პო̄ლ ირა̄?!

ეჩქა მე̄რმე̄მ: – ა̄, მა̈ჲ ძღჷდ მირ ლი, ამი̄ ლეღუ̂ს ლეზობდ ხეყე̄ნიმა?!

ეჩქა მეჩი მა̄რე̄მ ა̈თსა̈სტკუ̂ნე: – სუდჷდ! დიდა̈ბ ოთჴა̈დ! ალა ია̈ნა̈ ყერ ლი, გუშგუ̂ეჲ ლიმზჷრ ხაჩა.

ლენჯერი

პ ი რ ვ ე ლ ი თ ვ ი თ მ ფ რ ი ნ ა ვ ი ს ვ ა ნ ე თ შ ი

ერთხელ ერთ სოფელში რელიგიური დღესასწაული ჰქონდათ. შეკრები-ლი იყო ყველა – დიდი და პატარა. ამ დღეს შემოვიდა პირველად სვანეთში თვითმფრინავი ("აეროპლან-ი"). ეს დაინახა ერთმა კაცმა:

– აი, ხალხო ("თქვე კაცებო"), ეს რა ჩიტი იქნება?

მაშინ მეორემ (თქვა):

– აა, რა ვებერთელაა ("რა დიდი რამე არის")?! ამი{ს} ხორცი საჭმელად ივარგებს?!

მაშინ მოხუცი კაცი გაუწყრა ("კაცმა იწყინა < ი-სასტიკ-ა"):

– გაჩუმდით ("სუ-თ")! დიდება ღმერთს ("დიდება მიუვიდა")! ეს იანი{ს} ძალაა, ჩვენი ლოცვა მოეწონება ("მიუვა").

• 4. მ უ შ გ უ̂ რ ი

ეშხუ̂ი მეზგეს (‖აშხუ̂ მეზგა) მუშგუ̂რი ოხუ̂ჴა̈დხ. ალ მეზგა ხორდახ ხოჩა ლაგცია̈ნ ზურა̄ლ. მუშგუ̂რიდ ლიც იშგუ̂მინ:

– ხოჩა ზურა̄ლ, ლიც ჯი̄გხმა̄?

ზურა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂ე:

– ლიც ჩუ ნი̄გ, მარე ყიაჩუ ლიჩედ ხა̈მთქუ̂ა ნიშგუ̂ეჲ ლიცს.

თხე მუყგუ̂რ ს თღ ლუ̄̈ნდ უ̄Чუ̂ -მა̄ქუ̂ად ჟ'ესჭუ̂ე̄ნ ჭჷშხჟი. ზუ-რა̄ლდ ხა̄̈ქუ̂ე: "ნჷმა აჩე!", მარე მუშგუ̂რიდ ეში̄ მამ ლა̈ჲჰუნრე ი აჩა̈დ; მარე შუკუ̂ს ლიც დე̄მე ხეთხა̄̈ნ ი მიჩა ა̈გიმუყუ̂ ლი̄ზა̄̈ლდ ჩუ უ̂ეთ ა̈დ/ტყიმა̄̈ნ ლიცი მაფუნშუ̂.

შომუ̂ა̈ჲ ქორთე ადჰე, მიჩა ხეხუ̂ს ხა̄̈ქუ̂ე: "ლიც ლამა̄შ!" მიჩა ხეხუ̂დ ლიც ლახა̄̈შ. ეჩქანღო ქ'ო̄ხუმბაუ̂ე ალ მა̄რე̄მ მიჩა ხახუ̂:

– მი ჩუ უ̂ეთ ა̈თუ̂ყიმა̄̈ნ ლა̈დი ლიცი მაფუნშუ̂.

– იმღა, ღო მამაშე̄რთე მა̄მ ადერა? – ლა̈ხჭუ̂ედდა ხეხუ̂.

– ეჯჲა̈რთე სგო̄დე, მარე ზურა̄ლდ მა̄̈ქუ̂ე: "მინე ლიცს ესერ ყიაჩუ

ლიჩედ ხა̈მთქუ̂ა". ეშЧ მღ ლუ̄̈ნდ შუ ლ ღმედ დეშ ოთი̄გნ ეჯჲა̈რმჷყ, ადო ლეზუ̂ები ანმა̄რეხ.

ეჩქა ხეხუ̂დ ხა̄̈ქუ̂ე:

– ჰო̄ჲ, ფისე ისგუ̂ა ნალდე̄უ̂ა! ლიც ჩი̄ს ყიაჩუ ესო̄ზი, ჲაღო იმ ლექუ̂ა ლახჷშ ათხე ლიც?!

ლენჯერი

ერთ ოჯახს სტუმარი მოუვიდა(თ). ამ ოჯახს ჰყავდა(თ) კარგი ხუმარა ქალი. სტუმარმა წყალი ითხოვა:

– კარგო ქალო, წყალი გაქვთ ("გ-ი-დგ-ა-თ")?

ქალმა უთხრა:

– წყალი გვაქვს  ("გვ-ი-დგ-ა-ს"), მაგრამ ყელში ჩასვლა ("ჩაქცევა,

ჩაძრომა")იცის ჩვენმა წყალმა.

ახლა სტუმარს შეეშინდა და უსიტყვოდ ("უთქმელ-ულაპარაკოდ") გა-ბრუნდა ("ფეხზე"). ქალმა უთხრა: "არ წახვიდე"-(ო), მაგრამ სტუმარმა მა-ინც არ შეისმინა და წავიდა; ("მაგრამ") გზაზე წყალი არსად შეხვდა და თა-ვის სახლში ("შინ") მისვლამდე კინაღამ დაიხრჩო ("წყლი{ს}") წყურვილით.

როცა სახლში მიაღწია, თავის ცოლს უთხრა: "წყალი დამალევინე"-(ო). ("თავისმა") ცოლმა წყალი დაალევინა. მერე მოუყვა ეს კაცი თავის ცოლს:

– მე კინაღამ დავიხრჩე დღეს ("წყლი{ს}") წყურვილით.

– რატომ მერე, მამისიან(ებ)ში არ წახვედი? – ჰკითხა ცოლმა.

– მათთან შევედი, მაგრამ ქალმა მითხრა: "ჩვენმა წყალმა ყელში ჩაძ-რომა იცის"-ო. მაშინ შემეშინდა დახრჩობის{ა} ("დახრჩობად") და ვერ დავრ-ჩი ("და-ვ-დექ-ი") იმათთან, თორემ საჭმელიც გაამზადეს.

მაშინ ცოლმა უთხრა:

– ოი, ჯანდაბა ("ფის-ი") შენს სიბრიყვეს ("ნა-დევ-{ობ}-ა-ს")! წყალი ყველას ყელში ჩასდის, აბა, როგორ ("რაში") დალიე ახლა წყალი?

• 5. მ ა̈ ნ კ

თუ̂ეთნა (‖თუ̂ეთნე) ღოლჲა̄ქს ხა̈ყდი მულჩხუ̂იმს მჷლტა̈ლ. მულ-ჩხუ̂იმ ლა̈ხჭუ̂ედდა, ერე "მ ა კ ე თ ხომ არ არისო ეს ცხვარი"?

– მ ა̈ ნ კ მა̈ჲ ხემჷნკი, ხოჩა̄მჷნქა?

– არა, კაცო, მე გეკითხები: მ ა კ ე თ ხომ არ არის ეს ცხვარი?

– ჸახ, ხოჩა̄მჷნქა მ ა̈ ნ კ მა̄მგუ̂ეშ: ჲარუ̂ იზა̄̈ლ ზაუ̂ისგა.

მესტია

მ ა ნ კ ი

თეთრ ცხვარს {მი}ჰყიდის ლეჩხუმელს ლატალელი. ლეჩხუმელმა ჰკითხა, "მაკედ ხომ არ არისო ეს ცხვარი"?

– ზნე ("მანკ-ი") რა ექნება ("ეხასიათება"), კარგის გარდა?

– არა, კაცო, მე გეკითხები: მაკედ ხომ არ არის ეს ცხვარი?

– აჰ, კარგის მეტი ზნე ("მანკ-ი") არაფერი: ორჯერ იგებს წელიწადში.

• 6. მ ი ჟ ი ჭ ე ბ დ ა უ

აშხუ̂ სოფელს, შუ̂ა̈ნისგა, მიჟ მა̄დხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს გარ ხაწიდ ი მასა̈რდ მჷცხ

ი ლიზ. აშხუ̂ჟი̄ნ, აშხუ̂ ლადა̈ღ, ესნა̈რ მიჟ ა̈ხწა̈დხ ლაჴუ̂რაისგა:

–ჰი, ლჷკჩე მინე ბედ! ათხ'ე̄სერ ლაჴუ̂რა̄̈ლ ქა̄უ̂ ოთდა̄ლეხ ი ღუ̂'ე̄სერ მიჟ ქორისგ'ა̄̈სდენი!

ამჟი̄ნ ჩუ̂ემინხ ესნა̈რ, მარე მიჟს იმჟი̄ნ ა̈ნჭებდი̄სხ?! ეჯღა ხაყლე მა̈გ ეჯ სოფლა̈რს "მიჟი ჭებდაუ̂ს".

ლენჯერი

მ ზ ი ს მ წ ყ ვ დ ე ვ ი ე ბ ი

ერთ სოფელში, სვანეთში, მზე მხოლოდ ცოტა ("არაბევრ < არა-ხუავ") ხანს ანათებს და ძალიან ცივა. ერთხელ, ერთ დღეს, თურმე მზემ შემოანათა ფანჯარაში:

– ვაჰ,  ნეტავ ჩვენს ბედსო ("ნეტარი მათი ბედი")! ახლა ფანჯრები

მივხუროთო ("ახლაო სა-ჴურ-ელ-ებ-ი მიხურესმცა") და მზე სახლში დარჩებაო!

ასეც გააკეთეს თურმე, მაგრამ მზეს როგორ დაამწყვდევდნენ?! ამიტო-მაც ეძახის ყველა იმ სოფლელებს "მზის მწყვდევიებს".

ლენჯერი

• 7. ნ ი ნ ი ლ ი ხ ა̈ ლ ჩ ი გ ა რ ხ ო ჩ ა ლ ი

შუ̂ა̈ნს არდა მომსახუ̂ირდ პართენ; ლუშნუ მა̄მა ხოხალდა. ეჩას ჰარყი ლითრე ხალტჷნდა ი მა̈გ ა̈წიჰდა ქუ̂ერწილთე ი იშგენ ხინთე.

აშხუ̂ინ ქუ̂ერწილისგა ჩუ სგურდახ ი ა̈მზჷრა̄̈ლდახ. პართენსი ა̈მ-ზჷრდახ. პართენს ხეკუ̂ა̈დ, ერე თხუ̂იმ ოხთენე̄ნს ქა ლუშუ̂ნი̄ მოხა̈ლდ ი მაჴუ̂ა̄მს ხატუ̂ი̄ლდა ლუშნუდ: "მახმა̄̈რ ხუ̂ი" (ხეკუ̂ეს ხო̄ქუ̂ე̄ნს: "მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი", მარე "ჴ"-ს დეშ ტუ̂ი̄ლდა. "მახმა̄̈რ" ა̈ნშა̈ნი "ფხიზელს, არამთვრალს").

ტაბგი თხუ̂იმდ ესქიქნე: "პართენ ესერ მახმა̄̈რ ლი ი ჰარა̈ყუ ლახა̄̈შხ!" მეგნა̄̈ლდ ესხერსეხ პართენს ი გესნიგესნ ლახა̄̈შხ ჭიქა̈რ ჰარა̈ყ. ეჯღაჲ მაშდმა̄̈რს ამი̄ ქა̈მა მა̄მა ხეკუ̂ა̈დ ი ნამშდჷმოშ ქა ა̈დკა̄ფ ლასგუ̂რახა̈ნქა.

ე ნ ი{ ს} ც ო დ ნ ა ყ ო ვ ე ლ თ ვ ი ს კ ა რ გ ი ა ("კარგი არის")

სვანეთში მსახურობდა ("იყო მოსამსახურედ") პართენი; სვანური არ იცოდა. იმას არყის დალევა უყვარდა და ყველა პატიჟებდა ქორწილში და სხვა ლხინში.

ერთხელ ქორწილში ისხდნენ და სადღეგრძელოებს ამბობდნენ ("ილოცე-ბოდნენ"). პართენსაც ლოცავდნენ. პართენს უნდოდა, რომ თავი გამოეჩინა სვანურის მცოდნედ და მადლობას ეუბნებოდა სვანურად: "ფხიზელი ვარ" (უნდა ეთქვა: მაჴუ̂მა̄̈რ ხუ̂ი "მადლობელი ვარ", მაგრამ "ჴ"-ს ვერ ამბობდა. მახმა̄̈რ ნიშნავს "ფხიზელს, არამთვრალს").

თამადამ ("ტაბაკ-ი{ს} თავმა") დაუცაცხანა ("და-უ-ქა-ქან-ა"): "პართენი ფხიზელიაო და არაყი დაალევინეთო" ("არაყ-ი-მცა დაალევინეს"). მწდეებმა ({თავზე} "მ-დგ-ომ-ებ-მა") რიგრიგობით დაუსხეს ("უჯერეს") პართენს და ზედიზედ დაალევინეს ჭიქები არაყისა ("არაყი"). ისედაც მთვრალს ამის დამატება არ უნდოდა და სიმთვრალით გადავარდა ("გადაიქცა" < "გა-და-ი-კაფ-ა") სკამიდან.

• 8. ტ ე რ ე ზ ი ა̄̈ ლ ი ღ უ̂ რ ო უ̂ ა̄̈ ლ ი მ ი ჩ ა ჯ გ ჷ რ ა̄̈ გ

აშხუ̂ ზაუ̂ ანკუ̂ა̈ჰ, ერე ტერეზიას ესერ ლილთარუ̂ ოთბინა. ტერეზია მჷლტა̈ლ ზურა̄ლ ლა̈სუ̂, ბექა̈ი ხეხუ̂ ხუ̂ინთელა̄ნშე̄რ. მი ფა̈რს ხუ̂არდ ეჩქას ბაპდ.

ერხის ჩუ ხეჯრაუ̂ა̄̈ნხ, მარე მი ლა̄ცუ̂დ გარ ა̈ხუ̂იკდ ი ხუ̂აყლა̈ს:

– ნიკალოზდჷჯ ა̈ჯღორუ̂ეხ ძეგიარეშ, ეჯჟი̄ნ ჯიღუ̂რეუ̂იხ ტერეზია̄ჲ.

აშხუნღო ანკუ̂ა̈ჰ, ერე ქრისტე ლადა̈ღ ესერ მიჩა ნათაუ̂ ა̈ნგლეზს ესერ ჴიდე ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა ლატლის. მი ხუ̂ე̄ქარ ფარა̈რს, ერე "ერუ̂ა̄̈ჲჷჯ ეჩხა̄უ̂ ადრინედ, ეჯასჷჯ ლიბაპხა̈ნქა ქა ჯა̈რცხა̈უ̂ი", მარე ერხი ეჯღა̈ჲ ლეჟა ა̈მჩა̈დხ ლატლითე.

ესნა̈რ უ̂ა̈სილა̈ ბეფშუ̂ ოთქუ̂ითა, ქაუ̂ზა̈ჲშე̄რ (ლატლის). ეჯა ოხჴი̄და ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა, ხა̈ლხდ ჟი გუ̂ეში ლჷმა̄̈რ: ერ უ̂არჩხილს ხაჰუ̂დინა ბეფშუ̂ს, ერ – იმ. ტერეზიას ხო̄ქუ̂ა:

– ათხ'ე̄სერ ჩუ თუ̂ეფნი ბეფშუ̂, ეჯღ'ე̄სერ, ერე ნაცოდ მა̄რა ხა̈წდა ლა̄̈დი.

ალა ჩი̄ ჩ'ოთჯჷრუ̂ა ი ყჷლახ მა̈გ, ერე "ტკიცდ ესერ ა̈ნგლეზ ოხჴი̄და ტერეზიას".

მი ხუ̂აყლა̈ს ჩი̄:

– უ̂არჩხლი მები̄შდ ა̈ნგლეზჷჯ იმნა̈რ ჯაჯრაუ̂ახ, ჯეღროუ̂ა̄̈ლხჷჯ ქა̈ჯ ზურა̄ლ ი უ̂არჩხილს ჯაღუ̂რეუ̂იხ.

ალას ჩუ ლუმკუ̂იჰინხ ჩი̄ ტერეზია ი მიჩა ჭა̈შ ი მიჭრახ:

– მ'ე̄სერ თანაფ ლადა̈ღ ბა̈ჩდ მა̈სპეხ, ეჯღ'ე̄სერ ჩუ̄უ̂ ოთი̄გნ!

მ'ოთჭირ:

– ჩუ̄ჯ ემსიპედ ბაჩუ̂დ ი ეჩქა̄სჷჯ სერ ისგუ̂ეჲ მა̈გ ჩუ ლეჯრა̈უ̂ი ი̄რა. ეჩქადჷჯ ხა̈ლხს ნო̄მ ხეღუ̂როუ̂ა̄̈ლდ.

უ̂ა̈სილ ღალ ხათხე̄ლინა ბეფშუ̂ს, მარე ტერეზია ლჷმყჷლე̄ნ (ლუმ-ტუ̄ლინ), ერე "ეჯ ესერ ლჷრდ ხეტხე̄ნი სგა ზაუნღო", მარე ჩუ ღალ ათ-დაგრა ბეფშუ̂ ტერეზიას.

ამჟი ლაღელისგა თანაფი̄ ანჴა̈დ. ფარა̈რ და̄̈რშა̄ლ ოფუ ლატლითე:

– ჩიქე̄ჯ მიშგუ ბა̈ჩდ ლისპე ა̈ხსგიდნედ ლაჴუ̂ა̈მისგა ი ღო̄ჯ ლე̄ჟ'ა̄დრიდ!

გაცხა̈ჲდ ხა̈ლხ ჟ'ა̈ნნაზო̄რა̄̈ნ ლაჴუ̂ა̈მთე̄სგა; მი წირ ჩოჩუ̂ემნ ი ბა̈ჩდ ჲა̈რ ემსიპნა?! ხა̈ლხს მასა̈რდ ათჩო̄ნხ მიშგუ ბა̈ჩდ ნაუ̂სიპი ი ლა̈ხჲადა̄ლ აჩუ̂მინხ. მი ხუ̂აყლა̈ს:

– ტერეზია̄ჯ ჯეღუ̂როუ̂ა̄̈ლხ ი ნო̄რდჷჯ ოთჯჷრუ̂ად!

ერხი ეჯ ლადა̈ღ ლეჟ'ა̄ჩა̈დხ ლატლითე.

ნა̈ბოზს ანკუ̂ა̈ჰ, ერე "ტერეზიას ესერ გაცხა̈ჲდ ოხჴი̄და ა̈ნგლეზ ი მა̈გ ესერ ეჩეჩუ̄ნ ა̈რი". მი ხუ̂აყლა̈ს, ერე "ესუ̂ა̄ლე̄მი ბეფშუ̂სჷჯ ა̈ნჴდა ლე-წუ̂ე̄ნად ი ეჯა̄ჯ ი̄რა", მარე და̄̈რდ ა̈მჯჷრუ̂ე ი ეჯღა̄ჲ აჩა̈დხ.

მე̄რმა ლადა̈ღ მი ლენჯა̄̈რთე ლე̄ზი მა̄დ, მიშგუ̂ა ქო̄რთე. ოთა̄სდ ბეჩუ̂ი̄ ბაპს. ეჩეჩუ̄ნ ყჷლახ, ერე "ლე̄თ'ე̄სერ, ისგლე̄თი ონაქა, ოხუ̂ჴი̄და ტე-რეზიას ა̈ნგლეზ, ყა̈რლა̈რ ესერ ხა̄გხ ათხე ჟი ი მა̈გ ესერ ეჩეჩუ̄ნ ა̈რი". მი იმჟი̄ნ ა̈თუ̂ჯჷრუ̂ი̄ს ალას?! ოდერ ლეჟა – ა̈გითე, ხუ̂ინთელა̄ნშე̄რმჷყ გაცხა̈ჲდ ხუ̂ა̈ჲ მა̄რე არდა ლუზუ̂ერ. მი ჟი მა̄დ ოდერ შუკუ̂ხა̈ნჟი̄ნ. ანჴა̈დ მიშგუ̂ათეჩუ̄ნ მა̈მჷრზა მიქლა̈ჲშა ი მა̈ქუ̂:

– ჟ'ე̄სერ იმღა დო̄მ ღური, მი მარე? მიჩა ბეფშუ̂ზუმ ესერ ხოსგუ̂ჯი ლაფრაჟი̄ნ ბეფშუ̂.

– მი̄ჯ მა̄მ ღური ლა̈ფჷრცქეუ̂ლა̄ლთე ი სი̄ჯი მაუ̂ხა̈ლ, ერე ამჟი ბაჟ ა̈ჯკა̈დ, ერე ბეფშუ̂ს ა̈ნგლეზდ დო ხოსგდი. სი̄ჯ ხეჴჷ̄რა̄ლდა̈ს მა̈ზუმ ჯე-კუ̂ეს, ეჯზუმს;

უ̂ეშგმა̄უ̂ მა̄დ ესუ̂სგი ი ოდერ ლეჟა. ჲა̈ნა̈ ლა̈მზჷრს ბლაღოჩინ ი მიჩა აფხნეგა̈რ ლამხუ̂ი̄დხ. ბლაღოჩინდ ჟ'ემჭო̄ნნე: "ჩუ̂ე̄სერ ოთგაცხდიდ, იშა ბეფშუ̂ ხეყე̄ნი". მი ამხი̄დჷნ, ლახე მუმურჯი მარე მეთხა̄̈ნ ი ჟ'ესუ̂ჭონ.

ოჩა̈დდ სგა კალუ̂თე̄სგა; ამჩუ̄ნ ლაჭშხა̈შ ჟი ხოჭა̄ნჭახ, ბეფშუ̂ ლ -ფრაჟი̄ნ სგურ ჟი ლჷმა̄რე აბრეშუმი ლერქუ̂არშუ̂ ი ლაჩაქუ̂შ. ლოხუ̂სგი ჭჷშხა̈რს ი ჰაგა̈რ ხა̄დ, ეჩჟი ჩუ ლუბჭკუ̄რე, ერე ჩა̄̈ჟი ჩორშა̄ლ.

აშხუ̂ დუ̂რეუნღო ანჴა̈დ ბექა̈ჲ ი რა̄̈ქუ̂:

– მიჩ ესერ მა̄მგუ̂ეშ ხომჴე̄რა, მა̈ჲდო ლიზ, ამჷნქა̄̀, ხეხუ̂ ხა̄რა ღანაუ̂

ი ალ ა̈ნგლეზ ოხუ̂თაუ̂ა.

ეჩქანღო ლ ფრათეჟი̄ნ ჟ'აჩა̈დ ბლაღოჩინ, თენგიზ ოთარშა ი აჯაღ მე̄რმა̄̈ლ. მი მა̄დ ა̈მხინ, ადო ქა ხუ̂აკუ̂ა̄ნა̈ს ლ ფრახა̈ნქა ბეფშუ̂ს. ბლა-ღოჩინ ლა̈ხჭუ̂ედდა:

– ჲა̈რ ესერ ლი ჯა? მა̄დეჲ ემმა გუ̂ეშ ხა̈მჲე̄და, ამეჩუ̄ნ სასწაულუ ჩუ̂ემინ. მიჩა გეზალ ესერ გერმანიახა̈ნ ქა̄უ̂ ოხტიხ.

ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂: – ჯ'ე̄სერ მა̄რე ლი.

– ჲაღუ̂'ე̄სერ, მა̄რე ჰე̄ ლი, ჯგჷრა̄̈გს ესერ იმნა̈რ ხაყლე თხუმ?

– ეჯ'ე̄სერ, ჯა ღერთა̈რს ოხურდახ, ადო აშ ესერ მა̄მ ლი ჯგჷრა̄̈გ.

ეჩქანღო თენგიზ ლა̈ხჭუ̂ედდა: – ჲაღუ̂'ე̄სერ ჯა ჟი̄უ̂ ანჰა̈დუ̂რე.

ეჩქას ბეფშუ̂დ ხა̄̈ქუ̂: – ხოლა̄მ ესერი ყჷლე ი ხოჩაჲ ხაკუჩ ა̀?

– აჰა̄̀, დიდა̈ბი ლეჴედ, მაგუ̂ა̈რდ ესერ ხო̄ქუ̂ა.

სერ ერხი ლატლა̈რს ათხა̄დხ:

– ეჩჟი ლიტხ'ე̄სერ ნაკუ ნა̈ჲ, ესუ̂ა̄̈ჲ მო̄მ ნაჯრაუ̂'ე̄რე ლაკო̄დუშუ̂ ესღურდე̄დდ.

თოფა̈რ სგა̄̈ნქა ქა ხოქუ̂ჭა̄̈ნხ. ერხიდ ლიფხეჟ ლა̈ხუ̂ბინედ.

– ჲაღო̄ჯ სგა̈ჲ ხოტუ̄სად იშგნა̈ ბეფშუ̂ს ნატუ̄სუნს ი ლაღუ̂როუ̂-ა̄ლდჷჯ ხეყა̄̈დდ იმუ̂ა̄ლე̄სგი ყა̈ხბა ზურა̄ლს.

ლი̄ზი ლა̈ხუ̂ბინ ქა̄მაუ̂. ყო̄რჟი̄ნ ძღუ̂იდიშ უ̂ა̈სილ არდა ქაუ̂ზა̈ჲშა.

ეჩნე̄მ ლახტუ̂ი̄ლ ბექა̈ჲს:

– ალ ბეფშუ̂ ესერ მიჩა ფუსდსუ ლახტიხ, ადო ლა̈დ'ე̄სერ ზისხი ტო̄მბს ა̈გნე ამეჩუ̄ნ.

ლიზურიე̄ლ ლა̈ჲბინე უ̂ა̈სილდ ღალ, მარე მი ქ'ო̄დერ მიჩეშთექა ი სგალა̈მზაუ̂ა̄̈ნ.

ერხი სერ ლეჟა ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე, ნიშგუ̄რა მა̈გ მი მე̄ცუდახ, იმღ'ე̄სერ მო̄დ მაჯრაუ̂ა ტერეზია̄̈ ჯგჷრა̄̈გ, მარე ლა̄ცუ̂დ მინ ასა̈დხ უ̂ეშგინპილს.

ბეფშუ̂ სუ̂იბიშა ბაძუ̄ლ ლჷმა̄̈რლიზ ი მა̈გ გუდ აჴა̈დ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნუნღო.

ლატალი

ტერეზიას მოტყუება და მისი წ მ ი ნ დ ა გ ი ო რ გი

ერთ წელს ხმა გავარდა, რომ ტერეზიას მკითხაობა დაუწყიაო. ტერეზია ლატალელი ქალი იყო, ხვინთელანთ ბექას ცოლი. მე ფარში ("ფარ-ს") ვიყავი მაშინ მღვდლად.

ზოგს ეჯერა(თ), მაგრამ მე სასაცილოდღა ავიგდე ("ავიღე") და ვეუბნე-ბოდი:

– ნიკოლოზმა (რომ) მოგატყუათ ძეგიანები("ძეგი-ებ-ის-{ა}"), ისე გა-ტყუებთ ტერეზიაც-მეთქი.

ბოლოს და ბოლოს შევიტყვეთ (მოვიდა ამბავი), რომ ქრისტეშობის ("ქრისტე-{ს}")დღეს თავის ნაშობ ანგელოზს მოიყვანს ეკლესიაში ლატალ-შიო ("ლატალ-ს"). მე ვუთხარი ფარელებს, რომ "ვინც იქ წახვალთ, იმას მრევლიდან ("მღვდლობიდან") გაგრიცხავთ-მეთქი", მაგრამ ზოგი მაინც გა-მექცა ლატალში.

თურმე ქავზაიანთ ვასილი{ს} ბავშვი მოუპარავს ლატალში. ის მოუყვანია ეკლესიაში, ხალხით ("ხალხ-ად") სავსე ყოფილა. ზოგი ფულს ("ვერცხლ-ს") აძლევდა თურმე ბავშვს, ზოგი(ც) – რას. ტერეზიას უთქვამს:

– ახლა დაიკარგება ბავშვი, იმიტომ, რომ ცოდვილი კაცი დავინახეო ("დაუნახავს") დღეს.

ეს ყველას დაუჯერებია და ამბობდნენ ყველა(ნი), რომ "მართლა ანგე-ლოზი მოუყვანიაო ტერეზიას".

მე ვეუბნებოდი ყველას:

– ფულის ("ვერცხლ-ი{ს}") ამღები ("გამომრთმევი") ანგელოზი რატომ გწამთ ("გ-ჯერ-ა-თ"), გატყუებთ (ძვ. ქ. "გ-ა-ღორ-ებ-თ < გ-ე-ღორ-ებ-ა-თ")-მეთქი ქაჯი ქალი და ფულს გტყუებთ-მეთქი.

ამას ყველაფერს იგებდნენ თურმე ტერეზია და მისი ქმარი და მითვლიდ-ნენ:

– შენო ("მეო") აღდგომა დღეს ქვად გაქცევთ ("მაქცევენ"), ამიტომ ("იმიტომ") გაჩერდიო ("გავჩერდიმცა < ქემცა და-ვ-დექ-ი")!

მე შევუთვალე:

– გადამაქციეთ-მეთქი ქვად და მაშინ უკვე თქვენი ყველაფერი დასაჯერებელი იქნება. მანამდე-მეთქი ხალხს ნუ ატყუებთ.

საბრალო ვასილი ეძებდა თურმე ("ნაძებნავა") ბავშვს, მაგრამ ტერეზია ამბობდა თურმე, რომ "ისო გაზრდილი დაუბრუნდება წლის მერე", მაგრამ მოჰკვდომია საწყალი ბავშვი ტერეზიას.

ასე ლოდინში აღდგომაც მოვიდა. ფარელები თითქმის არავინ ("არა-ვინსავით") გავუშვი ლატალში:

– ჯერ ჩემი ქვად ქცევა იხილეთ ეკლესიაში და მერე წახვალთ-მეთქი!

მართლაც ხალხი შეგროვდა ეკლესიაში. მე წირვა გადავიხადე და ქვად ვინ მაქცევდა?! ხალხს ძალიან გაუხარდა ჩემი ქვად უქცევლობა და ლხინი გა-დაიხადეს ("ქმნ-ეს"). მე ვეუბნებოდი:

– ტერეზია გატყუებთ და არავინ დაუჯეროთ-მეთქი!

ზოგი იმ დღეს ავიდა ("ავიდნენ") ლატალში.

საღამოს ამბავი მოვიდა, რომ "ტერეზიას მართლა ("ცხად-ად") მოუყვა-ნია ანგელოზი და ყველა იქ არისო". მე ვეუბნებოდი, რომ "ვიღაცის ბავშვს მოიყვანდა-მეთქი საჩვენებლად და ის იქნება-მეთქი", მაგრამ არავინ დამიჯე-რა და მაინც წავიდნენ.

მეორე დღეს მე ლენჯერში უნდა წავსულიყავი ("მქონდა წასასვლელი"), ჩემს სახლში. (გზად) გადავეყარე ბეჩო{ს} მღვდელს. იქ ამბობდნენ, რომ "წუ-ხელო, შუაღამისას, მოუყვანიაო ტერეზიას ანგელოზი, ყარაულები ადგანა-ნო ახლა და ყველა იქ არისო". მე როგორ დავიჯერებდი ამას?! ავედი ზევით – სახლში, ხვინთელანისანთან მართლაც ბევრი (< "ხუ̂ავ-ი") კაცი იყო შეგ-როვილი; მე გზიდან ("შუკ-იდან-ზე") არ ავედი. მოვიდა ჩემთან მიქელაანთ მამურზა და მითხრა:

– რატომ არ ამოდიხარო ("ადიხარო"), შე ("მე") კაცო? ჩემი ბავშვისხე-ლა დაუბრძანებიაო საშრობში ("საშრობზე")²⁰ ბავშვი?

– მე-მეთქი არ წავალ საფარისევლოდ და შენც უვიცი მგონიხარ ("მეუ-ვიცები"), რომ ისე ("ასე") დაკარგე ("გამოგეღო") გონება, რომ ბავშვს ანგე-ლოზად ხედავ. შენ ევედრე-მეთქი რამდენიც გინდოდეს, იმდენს;

უკან არ მოვხედე და ავედი ზევით. იანის (ეკლესიის) სალოცავზე მღვდე-ლი ("ბლაღოჩინი") და მისი ამხანაგები შემხვდნენ. ბლაღოჩინმა მომაბრუნა: "გამოვააშკარავებთ ("გა-ვ-ა-ცხად-ებ-თ"), ვისი ბავშვი ეყოლებაო". მე გამი-ხარდა, რაკი დამხმარე ("მო-მ-მარჯვ-ებ-ელ-ი") ადამიანი ("კაცი") ვიშოვე ("მე-შოვა") და მოვტრიალდი.

შევედით ეზოში ("კალო-ში"); აქ ფერხული აქვთ გაბმული, ბავშვი საშ-რობში ("საშრობზე") ზის გაპრანჭული ("გამზადებული") აბრეშუმის ტან-საცმლ(ებ)ით და თავსაფრით ("ლეჩაქ-ით"). შევხედე ფეხებზე ("ფეხებს") და შიშველი ჰქონდა, ისე დახეთქილი, რომ ცხენი{ს} ფუნასავით.

ერთი ხნის მერე მოვიდა ბექა და თქვა:

– მე ("მას") არაფერი გამიგია ("გაუგია"), თუ რა არის, გარდა იმისა ("ამისა"), აი, რომ ცოლი მყოლია ("ჰყოლია") ფეხმძიმე და ეს ანგელოზი გა-უჩენია.

მერე საშრობ„ე ავიდა ბლაღოჩინი, ოთარიანთ თენგიზი და კიდევ სხვები. მე არ ამიშვეს, თორემ გადმოვაგდებდი საშრობიდან ბავშვს. ბლაღოჩინმა ჰკითხა:

– ვინ ხარო შენ ("არისო თვითონ")? ანდა, თუ რამე შეგიძლია ("შეუძ-

ლია"), აქ სასწაული მოახდინეო ("სა-სწა-ულ-ი-მცა ქნა"), ჩემი ("მისი") შვილი გერმანიიდან დამიბრუნეო ("გამოუბრუნამცა").

ბავშვმა უთხრა: მე კაცი ვარო ("თვითონ კაცი არის").

– აბა, კაცი თუ ხარ ("არის"), წმინდა გიორგის რატომ ეძახი ("აძახებს, ეუბნება") თავსო?

– ისო, მე ("თვითონ") ღმერთებს გავუზრდივარ ("გაუზრდია"), თორემ ისე ("ასე")არ ვარო ("არისო") წმინდა გიორგი.

მერე თენგიზმა ჰკითხა:

– აბა, მე გამომაჯანმრთელეო ("აბაო, თვითონ გაამთელამცა").

მაშინ ბავშვმა უთხრა:

– ცუდსაც ამბობ და კარგიც გინდაო ("უნდა")?

– აჰა, აი, დიდების მისასვლელი, როგორ თქვაო!

მაშინ ზოგიერთ ლატალელ(ებ)ს წამოსცდა(თ):

– ისე უნდა დაგვაბრუნო ("დაბრუნება გვინდა") ჩვენ, ვისაც არ გვჯერა, რომ წასაღები ვიყოთ ("წამოკიდებით მივდიოდეთ").

თოფები შიგნიდან ჰქონდათ გამოყოფილი. ზოგმა დაშლა დავიწყეთ.

– აბა, თქვენ უკმიეთ სხვი{ს} ბავშვს საკმეველი და მოსატყუებლად (ძვ.

ქ. "მო-სა-ღორ-ებ-ლ-ად") ეყოლეთ ვიღაც კახპა ქალს-მეთქი.

გარეთ გამოვწიე ("გამოსვლა დავიწყე"). ზღუდის კარზე ("კარზე ზღუ-დის") ვასილი იყო ქავზაიანთი. იმან დაუძახა ბექას:

– ეს ბავშვიო თავის პატრონს დაუბრუნე ("პატრონსმცა დაუბრუნა"), თორემ დღეს სისხლი{ს} ტბას დავდგამ ("და-დგ-ამ-ს") აქაო.

გაწევა დაიწყო საბრალო ვასილმა, მაგრამ მე მივედი მასთან და დავამ-შვიდე ("და-მ-ზავ-დ-ა").

ზოგი ამოვედით სახლში, ჩვენები ყველა მე დამცინოდნენ, "რატომ არ გჯერაო ("მ-ჯერ-ა") ტერეზია{ს} წმინდა გიორგი", მაგრამ სასაცილო(დ) თვი-თონ დარჩნენ ბოლოს.

ბავშვი სვიბიანთ ბაძული ყოფილა და ყველა მიხვდა ("ძვ.ქ. გულ-ად მო-ჴდ-ა") დიდი ხნის შემდეგ.

• 9. ქ უ თ ა̄̈ შ ხ ა̄̈ ნ ა̈ გ ი დ ლ ი ჴ ე დ

1905 ზაუ̂ჟი̄ნ ქრისდე̄ში თუ̂ე იშდე̄ხურა̄ლ, მა̄̈ნკუ̂ი̄ ერთობა ლა̈სუ̂ ეჩქას. მიშგუ̂ა მუს გუნა̈ბ მჷრე̄ს ახა̄დ მიშგუ. მი ქუთა̄̈შ ხუ̂ითუ̂ერდა̈ს ი ანზჷზე მიშგუ̂ათე გირგოლ ნიშგუ̂ეჲ ი სამსონ; ალჲარე ლიწედ მასა̈რდ ამხი̄დჷნ. ეჩე აჯაღ არდა ნიშგუ̂ეჲმჷყიშ გაბრიე̄ლ გისაშა. ლოხუ̂ჴერდად სგ

ა ნა̈ჲ ოხუ̂იშდ უშხუ̂ა̄რ ი ა̈ხუ̂ბინედ ჭჷშხშუ̂ ლიჴედ ქუთა̄̈შხა̄ნქა.

შუკუ̂ჟი̄ნ ლეჩხუ̂მა̈რი ლა̈ნფხანგა̄̈ნხ, მარე ეჩჟი ჲენასდ ქ'ე̄სღჷრდახ, ერე მა̄მ ხა̄დ შუ̂იმ. მ'ონღუ̂ე̄ლდა̈ს, ერე ალჲა̈რჷჯ ნა̈ბოზდ სგა̄დრიხ ლეჩხუმთე̄სგა, მარე ამჟი მა̄დ ლჷმა̄̈რ გუ̂ეშ; ესნა̈რ ლეჩხუ̂მა̈რს წა̈მჟი ლი̄ზი ხა̈მთქუ̂ე̄ნახ ი შიშდ ჟი ხა̈ფშა̈ნნახ. მ'ალა მა̄მ მიხალდა ი გირგოლდ მა̄̈ქუ̂

ნიშგუ̂ეჲ:

– ლეჩხუ̂მა̈რ ესერ მეჩი შდაუ̂ლა̈რშა̄ლ იფჷრთხა̈ნჲე̄ლხ ი ბა̄ზ'ე̄სერ ღუ̂ირიში ძირთეჲ დეშ ადრინეხ.

გაცხა̈ჲდ ამჟი ლა̈სუ̂.

მიჟ მასა̈რდ არდა, ეჩქას ოთა̄სდდ ღუ̂ირიში დუქნა̈რს ი ამჩუ ჟი ხახჷრშილახ ლეჩხუ̂მა̈რ; ბრიკი ლიგემ დე̄მთე ხემჲე̄და̄̈ნხ საბლუს. აშხუ̂ე̄მ რა̄̈ქუ̂:

– ნა̈ტჲალუ ესერ ნა̄ქუ̂ა შუ̂ანა̈რს, მა̈ჲ ესერ ეზერ ლინგზა̄რ{უ̂}ა̈ლ ნი-ხალ, მინს ესერ ლი̄ზი დე̄მთე ხა̈მჲე̄დახ ი ნა̈ჲ ესერ ცაგე̄რთე სგ'ო̄თჰე̄სგიდ ბა̄ზი.

ეჯჲა̈რ ჩ{უ̂}ოცუ̂ირდ ეჩეჩუ̄ნ ი ნა̈ჲ ეჯ ლე̄თ ჩხჷტა̈ლდთე ონჴუ̂ა̈დდ, ნიშგუ̂ეჲ წა̈მჲა̄დუ იზგეხ ეჩე – სუ̂ანიძა̄̈ლ –, ეჯჲა̈რთე̄სგა. მე̄რმა ლადა̈ღ ხოფირთე̄სგა გარ ონჴუ̂ა̈დდ. მე̄რმა ლადა̈ღ ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ქა ი ეჯ ლე̄თ კა-რუ̂ა̈რთე ლიჴედ ნეკუ̂ა̈დ ეში̄ეში̄.

ჩო̄ლრი აშა̈რს ონღურდად. საყდა̈რთე̄სგა მა̄დხუ̂ა̈ჲ გარ ნიკა̈ლდა, ეჩეჩუ̄ნ, ცხეკისგა ლითოფ ნასჷმდა. ოჩა̈დდ ეჩხა̄უ̂თექა ი ლელტხა̄̈ლ ითოფდახ ნიშა̈ნთე. ნა̈ჲ ლახ ნეწა̈დხ, ლითოფ ჩუ̂აქუ̂იცხ ი ლა̈ნჭუ̂ედდახ:

– იმსგიშ ესერ ხუ̂იშდ?

ნა̈ჲ ქა ხუ̂ა̄̈ქუ̂დ, ჲერუ̂ა̄̈ჲ ხუ̂ა̈სუ̂დ. ეჩქას ნა̄̈ქუ̂ხ:

– ჲაღუ̂'ე̄სერ ჟიუ̂ ესუ̂ჭუ̂ე̄ნდ ლექუ̂სირთე ი ჩუ̄უ̂ ა̈თუ̂ნაბნა̄̈ნდ ერთო-ბა̄̈ ნა̈ჲრთგულაჟი̄ნ.

გირგოლს ი სამსონს ჩო̄ლირ ნაჰოდ ბილთა̈რ ხუღუ̂ა̄̈ნხ ლინბანა̄ლეშ, მარე ეში̄ დე̄მ იჯრა̈უ̂დახ ლელტხა̄̈ლ. ნა̈ჲ დე̄მჟი ხონჴერდად უდგა̈რინუ̂დ. ჲარუ̂ ლიუ̂ერა̈რ ნუღუ̂ა̄̈ნდახ ი მე̄სმა̄მ – ლაღლატა̄̈რ. ნიშგუ̂ეჲ იღბა̈ლდ, მი პრაკლამაცია̄̈ლ მუღუ̂ა̄̈ნდახ ქუთა̄̈შხა̈ნ. ხუ̂ე̄ქარ, ერე "მი̄ჯ პა̈რტია̄̈ ხუ̂

იმ ხუ̂ი. ალჲა̈რჷჯ ამბა̈რჲეხ შუ̂ა̈ნთე ი სგა̈ჲჷჯ ხამა მიბდა̈უ̂იდ ალა-მა̈გს?!" გაცხა̈ჲდ ჩუ̂ა̈დჯჷრუ̂ეხ ლელტხა̄̈ლდ.

სერ ქ' ნუ ყუ̂დხ, მС დო ლა̈სუ̂ ეв ლე̄თ, მუბუ̈რСი̄ნ, სგ'ო̄ჩა̈დდ ზექრა̄̈ლთე̄სგა, მარე ამგუ̂ა̈რ ამახუ̂ს! – ყა̄̈რი მჷქაფდ მუსშუ̂ გარ ლა̈სუ̂ ლჷლფარე. ოხუ̂ა̄შუ̂ედ ლემესგ, მარე მუსი ნა̈ჰინ მა̈გ ჟი ნაბჷ̄დენდა. სერ ღალ მა̈ჲუ ჩუ̂ემინდ! – აშხუ̂თე, მჷცხუშ ხუ̂იდგა̈რიდ, მე̄რმათე – ნა̈ჲდ, მარე დია̈რ ჟი ლუკუ̂რა̈მე ლი ი მა̄მ ხაყა ლეზობდ. მი ძაფანა̈ჲ{შ} კიჩხა̈რ მუღუ̂ა̄̈ნხ ი ეჯჲა̈რ ლოხუ̂ე̄მდ თჷმოშ; სგო̄თსგურდად უშხუ̂ა̄რ, ლა̈ხუ̂ბინედ ლიღრა̄̈ლ ი ლიტუ̂ი̄ლიე̄ლ ი მა̄დხუ̂ა̈ჲ შეღაუ̂ა̈თდ ა̈ნჴა̈დ.

მჟ

ი დო ლა̈სუ̂, ჩუ̂ა̈დრჷჰა̄̈ნ. ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ჟი... ჩჲა̄̈გ შდუუ̂ე, ქჷსე̄მი ბურღუ̂ან ჩუ ლჷგ. ნა̈ჲ ესღ/ხუ̂რიდ... ამჟი̄ნ ზუმშუ̂ თე̄მი ლა̈ფხრა ლიზ. ჲეს ჲა̈რ ხუ̂აჭბიდ, ჲეს – ჲა̈რ. კილო̄თა̈რჟი̄ნ ღალ გაბრიელს ღულა̈ჲ ოთხუ̂ა̈რ, უ̂ედნილდ გარ ანჴა̈დ ზაგა̈რთეჟი̄ნ. ზაგა̈რჟი ჟ'ა̈ხუ̂შუ̂ემდ.

ოხუ̄გა̄̈ნდ ჟი... სგუ̂ებინ გირგოლ ლა̈სუ̂; ჩუ̄ჲ ლახა̄გა̄̈ნ ზაგა̈რხა̈ნჩუ̄ნ, რიფი ა̈ნკიდ ჟა̈ჰდ. მი ღა̈რთს ოხუ̂ფხიჭ სგა ი ჟიბა̄უ̂ ლა̄̈ხუ̂იცუ̂რ. ჟა̈ჰ ლაყუ̄ლუშ ჩუ̂აჩა̈დ ჩუბა̄უ̂. მასა̈რდ ანყალუ̂ი̄ნდა, მარე იმ ხუ̂იჩომდად?!

ლა̈ხუ̂ბინედ ჩუბა̄უ̂ ლიჴედ. იმჟი დო ლა̈სუ̂, ნა̈ბოზს კა̄ლთე̄სგა ონჴუ̂ა̈დდ. ბა̄ზი შუშხუ̂ა̈მ ლიზ. კა̄ლს ისლამ მითრო̄ნდა, ხა̈ზუშა, შუ̂ენდბა̄უ̂ ხა̄რ! ეჯ ლე̄თ გუნ ეზერ პა̈ტიუ̂ ნაყერ, მარე ქორისგა ეჯღა̄ი დეშ ლანგუ̂ა̄უ̂ე; ამჟი ხა̄რახ ჩუ̂ეულობ. მე̄რმე ქორ ხა̈გნე̄ნა, ეჩეჩუ̄ნ ანა̄შუ̂ე ლემესგ ი ეჩხა̄უ̂ ანია̄ლე.

მე̄რმა ლადა̈ღ დო̄სგ ოხუ̄გა̄̈ნდ ეჩეჩუ̄ნ; ლაყა̄რას ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე. ქაშუ̂ე̄თი სუ̂ უ სგ г რა̈ღ ლ ნა̄̈ყხ მუბუ̈რСი̄ნ С'ონჴუ̂ა̈დდ ა̈გითე.

ა̈გის ეჩქა ზომხა აშხუდ ნა̄დ ნა̈ჲ სამხუბს; მასა̈რდ ათხი̄დჷნხ ნიშგუ̂ეჲ ლიჴედ, თოფა̈რი აშიდხ ლა̈ხჲადა̄ლდ ეჯ ლე̄თ ი გუნ ხოჩა ლე̄თ ანსყე̄ხ.

ქ უ თ ა ი ს ი დ ა ნ ს ა ხ ლ შ ი მ ო ს ვ ლ ა

1905 წელს, ქრისტეშობისთვე (რომ) მთავრდებოდა, პირველი ერთობა იყო მაშინ. მამაჩემს ალბათ დარდი ("გონ-ებ-ა") შეექმნა ჩემი. მე ქუთაისში ვსწავლობდი და გამოაგზავნა ჩემთან გრიგოლი (ჩვენი) და სამსონი. ამათი ნახვა ძალიან გამიხარდა. იქ იყო კიდევ ჩვენებური გაბრიელი, გისაანთი. გავ-ყევით ჩვენ ხუთივე ერთმანეთს და დავიწყეთ ფეხით სვლა ქუთაისიდან.

გზაზე ლეჩხუმლებიც შემოგვიამხანაგდნენ, მაგრამ ისე სწრაფად მიდი-ოდნენ, რომ მეტი არ შეიძლებოდა. მე ვფიქრობდი ("მოველოდი"), რომ ესენი საღამომდე შევიდოდნენ ლეჩხუმში, მაგრამ ასე არ ყოფილა საქმე. თურმე ლეჩხუმლებს წამიერად სწრაფად წასვლა სჩვევიათ, მაგრამ სწრაფადვე ("ხელად") იღლებიან. მე ეს არ ვიცოდი და გრიგოლმა მითხრა, ჩვენმა:

– ლეჩხუმლები ბებერი მერცხლებივით ფართხალებენ და ამაღამ ღვირიში{ს} ძირამდეც ვერ მიაღწევენო.

მართლაც ასე იყო.

მზე (რომ) კარგად ანათებდა ("იყო"), მაშინ გავუარეთ ღვირიში{ს} დუქ-ნებს და აქ შეკრებილი ("ახროვილი" < ა-ხოროშ-ებ-ულ-ი") არიან ლეჩხუმ-ლები; ნაბიჯი{ს} გადადგმაც კი არ შეეძლოთ საბრალოებს. ერთმა თქვა:

– ნეტავიმც თქვენ ("ნეტარებამცო გვფენია") სვანებსო, რა კარგი მგზავრობა იცითო ("ვიცით"), ჩვენ ("მათ") წასვლა არსად შეგვიძლიაო ("შეუძლიათ") და თქვენ ("ჩვენ") კი ცაგერშიც შეაღწევთო ("შევაღწევთ") ამაღამ.

ისინი დავტოვეთ იქ და ჩვენ იმ ღამეს ჩხუტელში მოვედით, ჩვენი თვის-ტომები ცხოვრობენ იქ – სვანიძეები –, იმათთან. მეორე დღეს ხოფურში მოვედით მხოლოდ. მეორე დღეს გამოვუდექით გზას და იმ ღამეს კარვებში მოსვლა გვინდოდა აუცილებლად.

ჩოლური{ს} აშარში ("აშარ-ს") მოვდიოდით. საყდრამდე ცოტა ("არაბევ-რი < არა-ხუ̂ავ-ი")ღა გვიკლდა; იქ, ტყეში, თოფის სროლის ხმა გავიგონეთ. მივედით იქამდე და ლენტეხლები ისროდნენ ნიშანში. ჩვენ რომ დაგვინახეს, სროლა შეწყვიტეს და გვკითხეს:

– სადაურები ხართო;

ჩვენ ვუთხარით, ვინც ვიყავით. მაშინ გვითხრეს:

– აბა, დაბრუნდითო ("ავბრუნდეთმცა") ლექსურაში და დაიფიცეთო ("დავიფიცოთ"<გან-ვ-ი-ბან-ე-თ-მცა") ერთობის ერთგულებაზე.

გრიგოლს(ა) და სამსონს ჩოლურში მიცემული ბილეთები ჰქონდათ და-ფიცების(ა), მაგრამ მაინც არ იჯერებდნენ ლენტეხლები. ჩვენ არ ("არა-ფრით") მივყვებოდით ცოცხალი თავით ("უსიკვდილოდ"). ორს რევოლ-ვერ(ებ)ი გვქონდა და მესამეს – დასაღალატებელი²¹. ჩვენდა ბედად ("იღბლ-ად"), მე პროკლამაციები მქონდა ("მქონდნენ") ქუთაისიდან. ვუთხარი, რომ "მე პარტიის მეთაური ვარ-მეთქი. ესენი ლენტეხლებმა გამატანეს ("მო-მ-ა-ბარ-ეს") სვანეთში და თქვენ როგორ მიბედავთ-თქო ამდენს ("ამას ყველა-ფერს")?" მართლაც დაიჯერეს ლენტეხლებმა.

მერე გაგვიშვეს, როგორც იქნა, და იმ ღამეს, სიბნელეში ("და-ბურ-ულ-ზე"), მივაღწიეთ ძელურებამდე, მაგრამ ("ასეთი") მტრისას! ყავრის მაგივრად მხოლოდ თოვლით იყო დაფარული. დავანთეთ ცეცხლი, მაგრამ თოვლის ნადნობი ყველაფერი ზედ გვესხმებოდა.

მეტი რაღა უნდა გვექნა საწყლებს! ერთი მხრივ სიცივისგან ვკვდებით, მეორე მხრივ – გვშია. ("მაგრამ") პური გაყინულია და არ ვარგა საჭმელად. მე პილპილის პარკები მქონდა ("მქონდნენ") და ისინი ვჭამეთ სიმწრით; მი-ვუსხედით ერთმანეთს, დავიწყეთ სიმღერა და ძახილი და ცოტათი შეღავათი მოგვეცა ("შეღავათ-ად მოგვივიდა < ძვ. ქ. "მო-გუ-ი-ჴდ-ა").

როგორც იქნა, გათენდა. გამოვუდექით (გზას)... ყველგან თოვს, თოვლის ნამქერი{ს} ბურუსი ("ბუღ-ი") დგას. ჩვენ მივდივართ... ასე ოდნავ არის თვალის გახელის ("სა-ფახ-ულ-ებ-ელ-ი") შესაძლებლობა. ხან ვინ ვკვალავთ (გზას), ხანაც – ვინ. წვეტიან კლდეებზე საწყალ გაბრიელს ძალა წაერთვა ("მუხლი მოეკვეთა"), ძლივსღა ამოვიდა ზეგანზე. ქედზე შევისვენეთ.

ავდექით... წინ გრიგოლი იყო; როგორც კი დაიწყო სვლა ქედიდან, გრუ-ხუნიც გაადინა ("გაიღო") ზვავმა. მე ნაბადს ვსტაცე ხელი და ("ზევით") შევირჩინე. ზვავი ხმაურით ("ღრიალით") ჩავიდა დაბლა. ძალიან შეგვეშინ-და, მაგრამ რას ვიზამდით?!

დავიწყეთ ქვემოთკენ სვლა. როგორც იქნა, საღამოს კალაში შემოვედით. ამაღამ ახალი წლის წინა ღამეა. კალაში ("კალას") ისლამს ვიცნობდი ხა-ზუანთ, შენდობა ექნეს ("შენდობამც აქვს")! იმ ღამეს ძალიან კარგი პატივი გვცა, მაგრამ სახლში მაინც ვერ გაგვაჩერა ("დაგვაყენა") – ასეთი ჰქონიათ ჩვეულება; მეორე სახლი ჰქონია ("ს-დგ-მ-ი-ა"), იქ დაანთო ცეცხლი და იქ დაგვაწვინა.

მეორე დღეს ადრე ავდექით იქ; საყავრის გავლით ("საყავრეს") წამოვე-დით შინ. ქაშუეთის (ეკლესიის) ეზოში არაყი დაგვალევინეს და დაბნელე-ბულზე ამოვედით სახლში.

სახლში მაშინ ახალ წელს ერთად ვხვდებოდით ჩვენ, საძმო ("ახალი წელი ერთად გვქონდა ჩვენ, საძმოს"); ძალიან გაუხარდათ ჩვენი მოსვლა. თოფებიც გაისროლეს სიხარულის ნიშნად ("სა-ლხინ-ო-დ") იმ ღამეს და ძალიან ("გულ-ად") კარგი საღამო მოაწყვეს ("ღამე გააკეთეს").

• 10. ჭ ი შ ხ ი მ ჟ ი̄ ნ ა̈ მ კ უ̂ ა̈ შ
  მე̄შთხუ̂ა̄მ კლასს მია̈ჲ ოდერ ბაგრატი
  
  

ხუ̂

აგა̄თუ̂ა̈ს, ეჩქას აშხუ̂ ლადა̈ღ, მიშგუ̂ა მისა̈ნდ, ლაჴუ̂მი ნამრიღუ̂თეჟი̄ნ – ქუთა̄̈შ ზაგა̈რჟი̄ნ ლჷგ.

ეჩხა̄უ̂თეჟი̄ნ მა̈გ ესღჷრდახ ბოფშა̈რ, ლა̄ზ კიჩხი გუუ̂ა̈რდ ხა̄დ ბაჩა̈რჟი̄ნ. ბოფშა̈რ აფა̈შუ̂დდახ: "ეზერ ესერ ლარდა ლიზ ეჩეჟი̄ნ". სერ მი̄ ლა̈მ-ხუზნა̄̈ნ გუ̂ი ი ჟ'ოდერ, მარე თხუმთეჟი̄ნ ერ ოდერ, ეჩქას სგა ლაგუ̂დირ ბა̈ჩი ქ'ა̄̈ხტყა̈ც ი ჭიშხ მი̄გა̈ნ, ეჯა̄ჲ.

ქ'ა̄̈ნშყუ̂დ, მარე ალა ჟი ლა̈ხუ̂სკუ̂ე̄რ, ერე ჭჷშხა̈რჷჯ ერქჷდა ქა ჯეკუ̂შუ̄რიხ ი ეშხუ̄ჯ ეში̄ ჟი ლა̈ხჷნთხილ. ლერსგუ̂ან ჭიშხს ჩუ ლაშყა̈დჟი სგა ხუ̂იფხჭ ი ლერთანშუ̂ გარ ხუ̂ეჲხ ჟი. ჟი ხუ̂ეჲხ, ეჩქას ღალ ბაჟ ქ'ა̄̈მჩა̄̈დ კუ̂ეტო̄ლ ხა̈ნს; სგა ლა̈მტა̈ხ, ეჩქას ა̈მპუ̂რ ჟი, მარე ჟი ღალ ხუ̂ეჲხ

გიმჟი̄ნ. ლოხუ̂სგი ჭიშხს ი გა̈ნთე მეთხფე მა̄რ. ლა̈ფჩინ მა̄სდა̈ნ, ეჯა შიშდ ჩუ̂აბა̈ჭკუ̂.

ლა̈ხუ̂ბინ ღალ ლიკი̄ლი; ანჴა̈დხ მიშგუ აფხნეგა̈რ, ა̈მკო̄დეხ ჟი ი ჩუ̂ა̈მთირნეხ ბა̈ლნი̄ცათე. ეჩეჩუ̄ნ ფერშა̈ლ არდა, ჲორი აფხნეგა̈რ ჟ'ამყურდახ ჟიქა̄ნ. ფერშა̈ლდ ქ'ა̄̈მრუწუ̂ნე ჭიშხ, ჟ'ა̈მკჷრფხნე ი ჩუ̂ამყუ̂ი-ნე. ჭიშხ ჩუ̂ა̈დმეშხა̄̈ნ ჰა̈დურდ ქუთუ̄ლთეჟი̄ნ. მე̄რმა ლადა̈ღ მა̄̈ქუ̂:

– ხირურგს ესერ ჴიდე.

მი ხოჩა მირ მიხალდა, ხუ̂ე̄ქარ:

– ა̄დუ̄ჯ ხოჩა.

ანჴა̈დ ექიმ – ხერხილდა̈რ, ასლა̄და̈რ ი იშგენ ბარგა̈რ/ლ ხუღუ̂ა̄̈ნდა. რა̄̈ქუ̂:

– ჭიშხ ესერ ქა ლექუ̂ცე მა̄რ, ადო ჩუ̂'ესერ ხუ̂იდგა̈რი.

მი ლიკი̄ლი ლა̈ხუ̂ბინ:

– ჭიშხი ლიქუ̂ცესჷჯ დაგრა მიცხა!

ხირურგ ქ'ა̄̈მყა̈ჩ. ეჩქანღო ბა̈ლნი̄ცაჲსგა დე̄მჟი̄ნ ოთი̄გნ, მაყუ̂ლი̄ნდა. მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რდ მიშგუ̂ა ბინათე ამჲეხ ი ეჩეჩუ̄ნ ჟაგრალა̈რს ხუ̂იცუ̂მენდა̈ს.

ჲარუ̂ თუ̂ეუნღო მიშგუ მუ ღალი ანჴა̈დ, ეჩნე̄მ ქ'ა̄̈მჴერნე ა̈გითე. ამეჩუ̄ნ მა̈ჲ მელე̄ნიუ̂შ ხუ̂ისეტდა̈ს, მა̈ჲ – იმნოშ, მა̈ჲ – იმნოშ ი ქ'ა̄̈მჟაგ ჭიშხ. ათხე დე̄სამაგუ̂ეშ მათჷმ.

რ ო გ ო რ მ ო მ ტ ყ დ ა ფ ე ხ ი

მეოთხე კლასს (რომ) ვამთავრებდი, მაშინ ერთ დღეს, ეშმაკად ("ჩემს მისნ-ად"), მეც ავედი ბაგრატის ტაძრის ნანგრევებზე – ქუთაისში ქედზე ("ზეგან-ზე") დგას. იმაზე ყველა{ნი} ადიოდნენ ბავშვები, ასასვლელი კიბის მსგავსად ("გვარ-ად") ჰქონდა ქვებზე. ბავშვები აქებდნენ: "კარგი ადგილიაო ("სამყოფიაო") იქ"; მეც მომინდა ("ამიცუნდრუკდა გული") და ავედი, მაგრამ თავამდე რომ ავედი, მაშინ ხელის მოსაკიდი ქვაც ჩამოიშალა ("ჩამოტყდა") და ფეხი (რომ) მედგა, ისიც.

გადმოვვარდი, მაგრამ ის კი მოვიფიქრე, რომ "ფეხები ორივე მომტყდება ("მოგტყდებიან") და ერთი მაინც დავიცვა ("დაიცავი")-მეთქი". ჩამოვარდნი-სას მარჯვენა ფეხზე ვიტაცე (ხელი) და მარცხენათიღა დავეცი. (რომ) დავე-ცი, მაშინ, საწყალმა, გონება დავკარგე ("წამივიდა") ცოტა ხანს. რომ დამი-ბრუნდა, მაშინ წამოვხტი, მაგრამ, საცოდავი, (ისევ) დავეცი მიწაზე. შევხედე ფეხს და გვერდზე ("განზე") მაქვს გადაკიდებული. ფეხსაცმელი ("სა-ჩაფ-ულ-ე") რომ მეცვა, ის უცბად ("ხელად") გასკდა.

საბრალომ დავიწყე კივილი. ამოვიდნენ ჩემი ამხანაგები, ამიკიდეს და ჩა-მათრიეს საავადმყოფოში ("ბალნიცა-ში"). იქ ფერშალი იყო. ორი ამხა-ნაგ(ებ)ი დამაწვნენ ზემოდან. ფერშალმა გამიჭიმა ფეხი, არტაშანი დამადო და დამაწვინა. ფეხი გაშავდა მთლიანად მუხლამდე. მეორე დღეს მითხრა:

– ქირურგს მოვიყვანო ("მოიყვანსო", შდრ. ძვ. ქ. "ჴდ-ომ-ა").

მე კარგი რამ მეგონა, ვუთხარი:

– კი სჯობია-მეთქი.

მოვიდა ექიმი – ხერხები, პინცეტები ("სატეხები") და სხვა იარაღები ("სა-ბარგ-ებ-ი") ჰქონდა. თქვა:

– ფეხი მოსაჭრელი გაქვსო ("მაქვს"), თორემ მოკვდებიო ("მოვკვდებიო").

მე კივილი დავიწყე:

– ფეხის მოჭრას სიკვდილი მირჩევნია-მეთქი.

ქირურგმა თავი დამანება. მერე საავადმყოფოში ("ბალნიცა-ში") არა-ფრით გავჩერდი ("და-ვ-დექ-ი"), მეშინოდა. ჩემმა ამხანაგებმა ჩემს ბინაში წა-მიყვანეს და იქ წამლებს ვისვამდი.

ორი თვის შემდეგ საწყალი მამაჩემიც მოვიდა. იმან წამიყვანა სახლში. აქ ხან "ლაშქარათი" (ნაღრძობის მომრჩენი ბალახი) ვმკურნალობდი ("ვიწებებდი"), ხან – რით, ხან – რით და მომირჩა ფეხი. ახლა არაფერი ("არარა საქმე") მჭირს.

• 11. ს ა̈ უ̂ თ ე ლ ი̄ ზ ი

ლეჰნა̄̈ იუ̂ლისისგა მიშგუ̄რა ესღჷრდახ სა̈უ̂თე. მი დე̄სა მი̄ზნა̄̈ნ ი მეკუ̂ა̈დ ლი̄ზი. ლეზიზ ჟ'ოხუ̂მა̄რუ̂ინ ი ხურჯნა̈რთ'ე̄სუ̂იდ. აჯაღ კუ̂ეტო̄ლ ლეღუ̂ჭა̈რილა̈რ მუღუ̂ა̄̈ნხ: ბარდნა̈რ/ლ, აბურშუ̂ემი ლა̈ჩა̈ქ ი ნეცუ̂ნი̄რ ბარგა̈რ/ლ. მი ჰილუ̂ს ოხუ̂სგურდ. მიშგუ აფხნეგა̈რ მა̈გ ჭჷშხშუ̂ ლა̈სუ̂ხ.

ა̈თუ̂ბინედ ლი̄ზი. ეჯ ლე̄თ შიხრას ოსა̈დდ ლაჴუ̂მი ნა̈მრიღუ̂ისგა. ლემესგ ოხუ̂ა̄შუ̂ედ, ჩუ̂'ა̈თუ̂ა̈ხშმა̄̈ნდ. მე̄რმა ლადა̈ღ, ლირჰა̄̈ლთე, ოთა̄გა̄̈ნდ შუკუ̂ს. შდუგუ̂რაქა ჰილუ̂ს ნესტორ ახსგურდა გიეშა ი მი მე̄რმა̄̈ლცახა̈ნ ჭოკა̈რქ'ო̄დერ. ამჟი̄ნ ოჩა̈დდ ქუ̂იშდ. ამეჩუ̄ აჯაღ ენხუ̂ი̄დხ ნიშგუ̄რა. ჟ'ა̈ხუ̂შუ̂ემდ, ყჷრჷნდა̄̈ ლალდე̄სგა̄ლთეჟი̄ნ ჟ'ოჩა̈დდ, ეჩქას ჩაფლა̈რ ქ'ა̄̈ხუ̂-ცა̄და̄ლედ, წერქუ̂ა̈ლ მახად ა̈ხუ̂ნახჷ̄რედ ი ეჩჟი̄ნ ოთა̄გა̄̈ნდ;

კოჯ ქ'ო̄შდიხდ, ეჩქას შიშდ ბღე{ჰ} ენხუ̂ი̄დ ჩუ მებჭკუ̂ე. ჰილუ̂ს ესუ̂ქჷფჷ̄რე ქა ბღე̄მი პილჟი̄ნ ი სგა შყედენდა ლჷბარგდ, ჰა̄უ̂ ნესტორ გიეშა ი მა̈მჷრზა მიქლა̈ჲშა დო. ეჯჲა̈რდ უ̂ედნილდ გარ ა̈დგიჭხ ჩუ ჰა̈ღუ̂ირშუ̂ ი ჰაკუ̂ა̈დშუ̂. სერ ჰჷნგირ ჩ'ოხუ̂კიდდ; ჟი ლა̈ჲცუ̂ეხ მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რდ ი ეჩეჟი̄ნ ჟიბა̄უ̂ ლაჴჩჷნოშუ̂ ოჩა̈დდ, ეჩჟი ლჷმჯერე ლა̈სუ̂.

ლა̈შდუ̂ებთე ჟ'ოჩა̈დდ, ეჩქას გარ ლა̄̈ხუ̂იკუ̂შ, ერე მასა̈რდ ამყა-ლუ̂ი̄ნდა.

– ჲა̄ღუ̂'ე̄სერ ქათლა̈ გუგუფჩუ̄ნ ჰა̈დურდ ხოლა შუკუ̂ ლიზ, ეჩე-ლექუ̂'ე̄სერ ჰა̈დურდ დეშ ოდუ̂რინე მი გარ, მარე ნომა̄უ̂ ესერ მაყლუ̄ნი.

ჟ'ოჩა̈დდ ზაგა̈რთეჟი̄ნ, ლოხუ̂ა̄გა̈ნდ ჩუ ქათლა̈ გუგუფს ი ეჩჟი წაფხ ლა̈სუ̂ ჩუბა̄უ̂, ერე ტკიცოშ ქათლა̈ გუჰშა̄ლ. ეჩელექუ̂ა ნესტორ გიეშა სგა მიგუ̂დირდა ი ეჩჟი̄ნ ოჩა̈დდ. ეჩჟი̄ნ ჩუ ლჷბჭკუ̄რე ლა̈სუ̂ხ ბღეჰა̈რ (‖ბღა̄̈რ), ერე ქა უ̂ედნილდ გარ ხუ̂ითიშდად შუკუ̂ს. მე̄რმა̄̈ლს ხოხუ̂რა ხა-ყუ̂ლი̄ნდახ ი მი მასა̈რდ მაყალ ა̈მშყა̈დ გუთე, ჭჷშხა̈რ ეშ მიფჷრღჷნახ.

იმჟი დო ლა̈სუ̂, ჩ'ოჩა̈დდ ჭიბე̄რთე ი ეჩეჩუ̄ნ ქ'ა̄̈თუ̂ბარა̄ლა̄̈ნდ, ჩუ̂'ა̈თუ̂დი̄რა̄̈ნდ, ღო ჩუ̂'ა̈თუ̄ჟდა̄დ ი ეჩქანღო გარ ოთა̄გა̄̈ნდ ჩუბაუ̂. ეჩე-ლექუ̂ა ლახუ̂ა̈რ ი ცხეკ ჩ'ოშდიხდ, ეჩქას ა̈ნჴა̈დჷ̄ნ ყა̈რუ̂ლარე ლარდათე-ჩუ̄ნ, ეჩხა̈ნქა – თეგენეკთე.

ეჩეჩუ̄ნ სა̈უ̂ჲა̄̈რ არდახ, მარე ლურ{უ}სუ და̄̈ს ხოხალდახ, ლუსუ მი მა̄მა მიხალდა. უ̂ეშგიმპილს ანჴა̈დ ეშხუ მჷსა̈უ̂, ეჯა ხეჩხო̄რკა̄ლ ლურ{უ}სუს. ხუ̂ი̄მბუ̂ა̄ლდ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს; ეჩქას მი ი ნესტორ გიეშა სგა̄ნიე მიჩა ქორთე. მე̄რმა̄̈ლდ იშგნა̈გ ითხეხ ლარდა. ეჯ ლე̄თ ეზერ პა̈ტიუ̂ ნაყერ ეჯ მჷსა̈უ̂დ, ლუსუ ორა̄̈ში ლამა̄̈შ.

მე̄რმა ლადა̈ღ ლახუ̂ბინედ ეჩექა ი მე̄რმა სოფლა̈რქა ლიღუ̂ჭარ. ნიშ-გუ̄რას ნა̄̈შყი, ლუბჴუ̂ელე ი იცხრა ხუღუ̂ა̄̈ნდახ, ეჯჲა̈რს მასა̈რდ იყიდდახ მა̈ტყღა. ჲარუ̂ ღეთ ა̈დგილს ლიც ხუ̂აშგუ̂ემნ ლეთრად ი ლიცი მჷქაფ მარწუ̂ენ ა̈მჴიდხ. ლუსუდ "ა̈ჲრან" ხაჟხა მარწუ̂ენს. ეზერ ლეთრე ლი. ლუშნუ მარწუ̂ენდ ხოჩა ხა̄რ მა̄რა ი მასა̈რდ მჷხიმ ლიზ.

ამჟი̄ნ ბახსანმუყუ̂ ოჩა̈დდ. ეჩეჩუ̄ნ სოფელხა̈ნქა ამბა̈უ̂ მუღუ̂ა̄̈ნდა ბახსნა̈რთე. მე̄რმა ლადეღ ჩუ̂ა̈დნა̈ზო̄რა̄̈ნხ ბახსნა̈რ. უშხუ̂ა̄რ ოხუ̂სყედ, მა̈ჲ გუ̂ეშ ნეჭკჷ̄რა̄̈ნ, ეჩე̄სგა. ჲორი ლე̄თ ოთარშე̄რ ჯა̈ნსუხიშმჷყ ანა̄დდა. ნიშგუ̄რად ლიღუ̂ჭარ ქ'ა̄დსურლეხ, ეჩქას ქ'ო̄ხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ბახსანხა̈ნქა. ეჯ ლე̄თ თეგენეკთე̄სგ'ო̄ნჴუ̂ა̈დდ. მი ბეჩუ̂ი̄ თანა̈ღს დე̄მჟი̄ნ ოღუ̂ერ ი ჩუბე-ჴეუ̂ი თანა̈ღს ლიჴედ ა̈ხუ̂ცხე̄ნ.

მიშგუ̂აცახა̈ნ გიეშა ნესტორ, ნიშგუ̂ეჲ არსენა ი ილიოზ ადჷ̄გა̄̈ნხ. მე̄რმა ლადა̈ღ ოხუ̂ა̄გა̄̈ნდ ქა. ნიშგუ̂ეჲ არსენას ეშხუ ხოშა ბოთლიკ ნათხუმ ჰარა̈ყ ხუღუ̂ა̄̈ნდა. ყა̈რლუ̂არე ლარდამჷყ ლემესგუ̂ ოხუ̂ა̄შუ̂ედ, ბა̈ჩა̈რ ოთქჷნთრინედ ი ეჩექა მი ქ'ა̄ხურბიე̄ლა̄̈ნ. ილიოზს ხეკუ̂ა̈დ ლირბი-ე̄ლ, მარე მახე̄რა ხა̄დ ი ეჩი̄ ნა̈რბია̄ლუ̂ მა̄დ ნეკუ̂ა̈დ.

ეჯ ლე̄თ ცხეკი თხუმ ხუ̂არდად. ისგლე̄თქა სა̈უ̂ჲა̈რ ანჴა̈დხ, ჩა̄ჟა̈რ ხეყა̈დხ ნა̈ქუ̂თა̈რ. ლანჭარჟეხ ლეყდიდ. მიშგუ̂ა აფხნეგა̈რს ჩუ ხეკუ̂ა̈დხ, მარე მი მა̄დ ჩუ̂ემ. ეჯჲა̈რს ჰარა̈ყ ლოხუ̂ა̄̈შდ ი აჩა̈დხ. ნა̈ჲ ნაბდა̈რს ლა̈ხუ̂ჭო̄ნა̄̈ნდ სგა ი მე̄რმა ლა̈დღი რჷჰი გარ ა̈ხუ̂ბა̈ჟდ.

ქ'ო̄ნჴუ̂ა̈დდ ჩუბეჴეუ̂ი თანა̈ღს, ტუ̂იბ ხაჟხა, ეჩხა̄უ̂თეჩუ̄ნი ეჩეჩუ ქ'ა̈თუ̂სტუღუ̂ნა̄̈ნდ, ნა̈ბოზს ჩუბეჴეუ̂ს ხუ̂არდად. მი სგუ̂ებინ ოთქა̄ბ აფხნეგა̈რს ფა̈რთე – ლეზიზ ლამა̄რათე. ლეზი ჩუ მეშთხე ნა̄დ. შუკუ̂ჟი̄ნ ფარა̈ლს ლა̈ჰუ̂იდ. ეჯჲა̈რს ჰარა̈ყი ხუღუ̂ა̄̈ნხ გა̈ნჭუ̂ა̈შ, ი ჭაგუ̂ა̈ ლჷჩი̄დ კუ̂ა̄̈შია̈რი. ჰარა̈ყი ლამა̄̈შხ მასა̈რდ ი დია̈რი მა̄მნეხ.

ეჯ ლე̄თ ღეშდერ მიშგუ̂ა ქრისდეშე̄რთე̄სგა ოდერ. ეჯჲა̈რს ნადა̈რ ხორდახ ზურალარეშ ი ქუთუ̂ა̈რდ გუ̂ეში ხა̄დხ მა̈გ.

ნაუ̂ახშმობენ ხუ̂ა̈ჲ ხა̈ნს ხოღე̄ლდა̈ს აფხნეგა̈რს, მარე დე̄ს'ა̄ნჴა̈დხ. მი ეჯ ლე̄თ ლა̈ფრაჟი̄ნ ოთყურდ. ჰამს მიშგუ აფხნეგა̈რი ანჴა̈დხ. ლა̈ხჭუ̂ედ:

– იმღა̄ჯ ა̈ჯქა̈ხხ ამჟი̄ნ?

– იმღ'ე̄სერ ი ჩუ̂ათბურე̄ნახ ი შუკუ̂ს დეშ ხახო̄ლნახ ი სერ ესერ ჩუ̂ა̈მსედე̄ლიხ ცხეკისგა მჷტმად.

მი დია̈რ ოხოჴდ ეჩხა̄უ̂თექა ი ჩუ̂'ა̈დდი̄რა̄̈ნხ. ა̈ხუ̂ბინედ ლიჴედ ეჩხა̈ნქა ი ეჯ ლე̄თ ა̈გიდ ონჴუ̂ა̈დდ.

"ს ა ვ ე თ შ ი"²²

შარშან(ის) ივლისში ჩვენებურები მიდიოდნენ ჩრდილო კავკასიაში ("სავ-ეთ-ში"). მე არ ვიყავი ნამყოფი ("ნავალი") და მინდოდა წასვლა. საგზა-ლი გავამზადებინე და ხურჯინებში ჩავადებინე. ცოტაოდენი გასაყიდებიც ("სა-ვაჭრ-ო-ებ-ი-ც") მქონდა: ნაჭრები ("ფართლ-ებ-ი"), აბრეშუმი{ს} თავსა-ფარი ("ლეჩაქ-ი") და წვრილ-წვრილი ნივთები ("ბარგ-ებ-ი"). მე ჯორზე ("ჯორს") შევჯექი და ჩემი ამხანაგები ყველა{ნი} იყვნენ ფეხით.

დავიწყეთ სვლა. იმ ღამეს შიხრაში ("შიხრა-ს") დავრჩით ეკლესიი{ს} ნანგრევებში ("ნა-რღვ-ევ-ებ-ში"). ცეცხლი დავანთეთ. ვივახშმეთ. მეორე დღეს, გამთენიისას, გავუდექით გზას ("შუკა-ს"); შდუგვრის გზაზე ჯორზე ("ჯორს") ნესტორი შეჯდა, გიეანთი, და მე სხვებთან ("მე-ორ-ე-ებ-თან") ერთად საცალფეხო ხიდზე ("ჭოკ-ებ-ზე") გადავედი. ასე წავედით ქვიშამდე ("ქვიშ-ად"). აქაც დაგვხვდნენ ჩვენებურები. შევისვენეთ. "ყირინდა(ს) ფეხთ-

ჩასაცმელამდე" (ტოპ.) (რომ) ავედით, მაშინ ფეხსაცმელები გამოვიცვალეთ. თომი ("წერექო-ებ-ი") ხელახლა{დ} ამოვიფინეთ და ისე გავუდექით.

კლდე (რომ) გავლიეთ, მაშინვე ("ხელად") მყინვარის ნაპრალი დაგვხვდა ("გამსკდარი"). ჯორი ("ჯორს") დაცურდა ("დაუცურდა, გამოეშალა") მყინ-ვარის ნაპრალი{ს} პირას და ჩავარდებოდა შიგ ბარგიანად, რომ არა გიეანთ ნესტორი და მიქელაანთ მამურზა; იმათ ძლივძლივობით დაიჭირეს მხოლოდ აღვირით(ა) და კუდით. მერე უკვე უნაგირი ჩამოვუღეთ; წამოიკიდეს ("წამოი-ცვ-ეს") ჩემმა ამხანაგებმა და ("იმაზე") ზევით (გზის) კაწვრა-კაწვრით წავედით, ისე გაყინული იყო (თოვლი).

სამშვიდობოს ("სა-მშვიდ-ობ-ო-{ს}-კენ") რომ ავედით, მაშინღა გამოვ-ტყდი, რომ მეტისმეტად შემეშინდა.

– აბაო, "ქათმი{ს} მკერდზე" (ტოპ.) მთლად უარესი გზაა ("შუკა არის"). იქ მთლად ვერ ჩახვალო ("ჩავალ მე")მარტო, მაგრამ ნუ გეშინიაო ("მეშინია").

ავედით ზეგანზე, დავადექით ქვემოთ "ქათმის მკერდს" და ისეთი ციცაბო ("წარაფ-ი") იყო ("ქვემოთ"), მართლაც ქათმის მკერდივით. იქით გიეანთ ნესტორს ხელი ეკიდა (ჩემთვის]) და ისე ჩავედით. ისე იყო ("იყვნენ") დამსკდარი მყინვარის ნაპრალები, რომ ძლივსღა ვირჩევდით გზას. სხვებს ნაკლებად ("პატარა") ეშინოდათ და მე ნამეტანი შიში ჩამივარდა გულში, ფეხები მიკანკალებდა.

როგორც იქნა, ჩავედით ჭიბერში და იქ დავიბანეთ, დავპურდით, შემდეგ დავიძინეთ და იმის მერეღა დავადექით (გზას) ქვემოთ. იქ მთები და ტყეები რომ გავლიეთ, მაშინ მივედით სადარაჯომდე ("ყარაულ-ებ-ი{ს} სამყოფამ-დე"), იქიდან – თეგენეკამდე.

იქ "სავები" იყვნენ, მაგრამ რუსული არ იცოდა ("იცოდნენ") არც ერთმა, "სავური" მე არ ვიცოდი. ბოლოს მოვიდა ერთი "სავი", ის ეწვალებოდა ("ე-ჩხორკ-ებ-ოდ-ა") რუსულს. ვსაუბრობდით დიდხანს; მერე ("მაშინ") მე და გიეანთ ნესტორი შეგვიყვანა თავის სახლში. სხვებმა სხვაგან იშოვეს ბინა ("სამყოფი"). იმ ღამეს კარგი პატივი გვცა იმ "სავმა". "სავური" ბუზალაყიც (არყის ნახადი) დამალევინა.

მეორე დღეს დავიწყეთ იქ და სხვა სოფლებში ვაჭრობა. ჩვენებურებს ნა-ძვის კევი, ჩირი და მსხალი ჰქონდათ, იმათ კარგად ("ნამეტნავად") ყიდუ-ლობდნენ მატყლზე. ორიოდე ადგილას წყალი ვთხოვე დასალევად და წყლი{ს} მაგივრად მაწონი მომიტანეს. "სავურად" აირანი ჰქვია მაწონს. კარ-გი დასალევია. სვანურ მაწონზე უფრო უხდება ("კარგი აქვს") კაცს და მე-ტად მჟავეა.

ასე წავედით ბახსანამდე. იქ სოფლიდან ამბავი {მი}მქონდა ბახსანლებ-თან. მეორე დღეს შეიკრიბნენ ბახსანლები. ერთმანეთს კარგად შევეწყვეთ, 223

რა საქმეც გვაწუხებდა, იმაში. ორი ღამე ოთარიანთ ჯანსუღთან დავყავით. ჩვენებურებმა ვაჭრობა (რომ) დაამთავრეს, მაშინ გამოვუდექით ბახსანიდან (გზას). იმ ღამეს თეგენეკში მოვედით. მე ბეჩოს უღელტეხილზე არაფრით არ წამოვედი და ჩუბეხევი{ს} უღელტეხილით ("უღელტეხილს") {წა}მოსვლა ვარჩიე.

ჩემთან გიეანთ ნესტორი, ჩვენი არსენა და ილიოზი დარჩნენ. მეორე დღეს გამოვუდექით (გზას). ჩვენს არსენას ერთი დიდი ბოთლი მაგარი ("ნათავედი") არაყი ჰქონდა. ყარაულები{ს} სამყოფთან ცეცხლი დავანთეთ, ქვები გავახურეთ და მე იმაზე პურები გამოვაცხვე. ელიოზს უნდოდა პურის გამოცხობა, მაგრამ მუნი სჭირდა და მისი ნახაბაზები არ გვინდოდა.

იმ ღამეს ტყის თავში ("თხემ-ს") ვიყავით. შუაღამისას "სავები" მოვიდ-ნენ, ცხენები ჰყავდათ ნაქურდალი. შემოგვთავაზეს საყიდლად. ჩემს ამხანა-გებს უნდოდათ, მაგრამ მე არ დავანებე ("ვქენი"). იმათ არაყი დავალევინეთ და წავიდნენ. ჩვენ ნაბადში გავეხვიეთ და დილასღა გაგვეღვიძა ("მეორე დღი{ს} სინათლეღა გავიგეთ").

გადმოვედით ჩუბეხევი{ს} უღელტეხილზე, ხეობა ჰქვია, იქამდე და იქ და-ვიბანეთ, საღამოს კი ჩუბეხევში ("ჩუბე-ხევ-ს") ვიყავით. მე ("წინ") გავასწა-რი ("გავერიდე") ამხანაგებს ფარში, საგზლის გასამზადებლად. საგზალი გა-მოლეული გვქონდა. გზაზე ("შუკა-ზე") ფარელებს დავეწიე. იმათ ანწლი{ს} არაყიც ჰქონდათ და ჭლაკვჩართული მჭადებიც. არაყიც ბლომად და-მალევინეს და პურიც მაჭამეს.

იმ ღამეს ღეშდერში ("ღეშდერ") ჩემს ნათლიაანთან შევედი. იმათ ქა-

ლების ნად(ებ)ი ჰყავდათ და ხაჭაპურებით ("ხაჭაპურებად") ჰქონდათ სავსე ყველაფერი.

ნავახშმევს დიდ("ბევრ")ხანს ველოდე ამხანაგებს, მაგრამ არ მოვიდნენ.

მე იმ ღამეს საშრობზე დავწექი. დილას ჩემი ამხანაგებიც მოვიდნენ. ვკითხე:

– რატომ დაგაგვიანდათ ასე-მეთქი?

– რატომ და დაგვიღამდა (და-ჰ-ბურ-ებ-ი-ა-თ"), გზას ("შუკა-ს") ვერ ვაგნებდითო ("გაუგნიათ") და მერე უკვე დავრჩითო ("დარჩენილან") ტყეში უჭმელად.

მე პური გამოვუტანე (იქ) და დაპურდნენ. დავიწყეთ სვლა იქიდან და იმ ღამეს სახლამდე ("ა-დგ-ილ-ად") მოვედით.